Martin Bormann

Martin Bormann wordt door sommige aangeduid als de man in de schaduw. Wat men ook beweert over deze bijnaam, hij klopt wel gedeeltelijk. Bormann trad bijna nooit in de openbaarheid. Toch was zijn macht binnen het Derde Rijk aanzienlijk. Vanaf 12 april 1943 was Martin Bormann de persoonlijke secretaris van Adolf Hitler. Hij bevond zich altijd in de nabijheid van Hitler en sommige bestempelen Bormann zelfs als de op een na machtigste figuur binnen het Derde Rijk. In dit artikel zal een levensbeschrijving worden gegeven van deze persoon en zal geprobeerd worden te achterhalen hoe groot zijn macht daadwerkelijk was.

Martin Bormann werd geboren op 17 juni 1900 in Wegeleben, een plaatsje in de buurt van Halberstadt in de huidige deelstaat Sachsen-Anhalt. Hij was de zoon van Theodor Bormann, een voormalige trompettist en klerk op een postkantoor, en Antonie Bernhardine Mennong. Martin had een oudere stiefzus en stiefbroer uit het eerste huwelijk van zijn vader met Louise Grobler, die in 1898 gestorven was. Theodor trouwde datzelfde jaar met Mennon. Uit dit huwelijk zouden drie kinderen voortkomen, Martin en zijn jongere broer Albert, een ander kind stierf kort na de geboorte. Antonie hertrouwde, een paar maanden nadat Theodor Bormann in 1903 was overleden, met Alfred Bormann, een bankdirecteur en haar voormalige zwager. Alfred Bormann had vijf kinderen uit zijn eerdere huwelijk. Martin Bormann kreeg een lutherse opvoeding. De relatie tussen Martin en zijn stiefvader was naar verluidt zeer slecht.

Over zijn periode op school is niet heel veel bekend. Zelf heeft Bormann hierover verklaard dat hij een gymnasium heeft bezocht, maar daar geen eindexamen heeft gedaan. Wel zeker is dat Bormann een studie aan een agrarische school heeft gevolgd. Na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in augustus 1914 (de familie was inmiddels verhuisd naar Weimar) liep Bormann weg van huis. Hij meldde zich als vrijwilliger bij het Duitse leger, maar vanwege zijn jonge leeftijd en zijn geringe lengte werd hij afgewezen. Hierna ging hij werken in een veevoermolen. In juni 1918 meldde hij zich wederom aan bij het Duitse leger. Hij werd ingedeeld bij het 55.Feldartillerie-Regiment als kanonnier, maar in de resterende maanden van de Eerste Wereldoorlog zou hij geen dienst meer doen aan het front. Na zijn ontslag uit het leger trad hij in dienst bij de voormalige Oberstleutnant Hermann von Treuenfels. Bormann werkte als boerenknecht op de boerderij van deze voormalige officier in Mecklenburg. Door zijn leidinggevende capaciteiten groeide hij snel uit tot de rentmeester van het landgoed van Von Treuenfels.

Von Treuenfels was lid van de Deutschvölkische Freiheitspartei (DFP), één van de vele rechtse groeperingen in het naoorlogse Duitsland. In Mecklenburg waren ook vele Freikorpsen actief, extreemrechtse paramilitaire eenheden, bestaande uit voormalige soldaten, die streden tegen de linkse groeperingen in Duitsland. Bormann werd lid van het Freikorps Rossbach in 1922. Het Freikorps Rossbach was in november 1918 opgericht en actief geweest in West-Pruisen en Letland. De eenheid was genoemd naar de commandant, de voormalige Leutnant Gerhard Rossbach. Na haar betrokkenheid bij de Kapp-Putsch in maart 1920 werd de eenheid teruggetrokken naar Mecklenburg, waar zij in naam ontbonden werd. Het Freikorps Rossbach bleef echter gewoon actief. Onder de dekmantel van een vereniging voor landbouwkundige beroepsopleiding hield deze organisatie de traditie van de Freikorpsen hoog. Het Freikorps trad tevens op als de militaire vleugel van de DFP. De leden gebruikten het landgoed van Von Treuenfels als uitvalsbasis.

Nadat Duitsland de na de nederlaag in het verdrag van Versailles opgelegde herstelbetalingen niet voldeed, werd het Ruhrgebied in januari 1923 bezet door Franse en Belgische troepen. Vele Duitse burgers pleegden passief en actief verzet tegen deze bezetting. Eén van hen, de veteraan uit de Eerste Wereldoorlog en overtuigde extreemrechtse nationalist Albert Leo Schlageter, werd wegens sabotage door de Franse autoriteiten op 26 mei 1923 geëxecuteerd. Het Freikorps Rossbach verdacht de 63-jarige Walter Kadow, een voormalige onderwijzer van Bormann tijdens zijn lagere-schoolperiode, van het verraad van Schlägeter. Alhoewel harde bewijzen ontbraken, besloten Bormann en zijn kameraden om zich te wreken. Nadat Bormann en drie anderen zich eerst moed hadden ingedronken, werd Kadow op 31 mei 1923 vermoord. In sommige bronnen wordt beweerd dat Bormann de opdrachtgever was van de moord, maar dat hij er niet zelf bij aanwezig was.

Bormann en zijn mededaders werden al snel gearresteerd. Rudolf Höss, een van de hoofddaders en de latere kampcommandant van Auschwitz, werd veroordeeld tot 10 jaar gevangenisstraf. Bormann kreeg voor zijn medeplichtigheid op 15 maart 1924 één jaarcelstraf opgelegd. Na zijn straf te hebben uitgezeten, keerde Bormann terug naar de boerderij in Mecklenburg van Von Treuenfels. In 1926 kreeg Bormann problemen met Von Treuenfels, volgens de overlevering omdat hij een verhouding was begonnen met diens vrouw. Bormann verhuisde daarop naar Oberweimar in mei 1926, waar hij introk hij bij zijn moeder. Hij werd hier lid van de Frontbann, een organisatie die was opgericht na het afgekondigde verbod op de SA (Sturmabteilung), de paramilitaire vleugel van de eveneens verboden NSDAP. In juli 1926 bezocht Bormann een manifestatie van de toen nog kleine extreemrechtse partij. Op deze dag hoorde hij ook Adolf Hitler voor het eerst spreken. Hij was meteen diep onder de indruk van de toekomstige Führer van Duitsland.

Op 19 februari 1927 werd Bormann officieel lid van de NSDAP.Hij kreeg als lidnummer 60508. Voor zijn toetreding tot de partij werd hij later beloond met de felbegeerde partijspeld. Bormann werkte in eerste instantie voor de extreemrechtse, wekelijks uitgegeven krant Der Nationalsozialist. Al vrij snel klom Bormann op in de nazi-hiërarchie. In 1928 werd hij benoemd tot zakelijk leider van de partij in de regio Thüringen. In oktober 1928 verhuisde Bormann naar München, waar hij het beheer op zich nam van een verzekeringsfonds waaruit de medische kosten betaald werden van leden van de SA die bij straatgevechten gewond waren geraakt. Hij bouwde deze organisatie in1930 uit tot de Hilfskasse der NSDAP, een zorg- en ongevallenverzekering voor alle partijleden. Tussen 1928 en 1930 was Bormann ook lid van de staf van de SA.

In dezelfde periode leerde hij Gerda Buch kennen. Deze op 23 oktober 1909 geboren vrouw was net als Bormann een overtuigd nationaalsocialist. Haar vader, de voormalige Major Walter Buch, was eveneens lid van de NSDAP en had sinds 1927 zitting in de Reichtstag. Op 1 januari 1934 zou hij worden benoemd tot de opperste partijrechter van de NSDAP. Bormann en Hitler maakten voor het eerst met elkaar kennis ten huize Buch. De lange Arische Gerda was bijna een kop groter dan de compacte Bormann en ondanks de afkeuring en tegenwerking van Major Buch, trouwde het stel toch op 2 september 1929. De getuigen waren Rudolf Hess en Adolf Hitler. Zeven maanden later, op 14 april 1930, werd hun eerste zoon, Adolf Martin Bormann, geboren. Hitler, naar wie hij was vernoemd, werd de peetoom van het kind. Hierna volgden nog negen kinderen: Ilse (later vernoemd tot Eike), geboren op 9 juli 1931 (een tweelingzus van haar stierf kort naar de geboorte), Irmgard (25 juli 1933), Rudolf Gerhard (later hernoemd tot Helmut Gerhard, 31 augustus 1934), Heinrich Hugo (vernoemd naar zijn peetoom Heinrich Himmler, 13 juni 1936), Eva Ute, (4 augustus 1938), Gerda (23 oktober 1940), Fred Hartmut (4 maart 1942) en Volker (18 september 1943).

Na de machtsovername van de NSDAP in 1933 werden de taken van de Hilfskasse der NSDAP overgenomen door regeringsinstanties. Hierdoor kwam er een einde aan de werkzaamheden van Bormann voor dit orgaan. Hij had daardoor zijn handen vrij voor een nieuwe functie. Hij benaderde zijn goede vriend Rudolf Hess met de vraag of deze een baan voor hem had. Op 1 juli 1933 werd Bormann vervolgens benoemd tot Stabsleiter onder Hess. Hess was de plaatsvervanger van de Führer en het hoofd van de Parteikanzlei (tot 1941 aangeduid als de Stab des Stellvertreters des Führers). Hess kon het toegenomen werk voor dit orgaan niet aan. Bovendien had hij een hekel aan de bijbehorende administratieve taken. Het aanbod van Bormann kwam dan ook als geroepen. Hij trad vanaf het moment van zijn indiensttreding ook op als de persoonlijke secretaris van Hess. De Parteikanzlei functioneerde als een soort intermediair tussen de staat en de partij, ook bemiddelde zij in de conflicten die ontstonden tussen de verschillende partijorganen. Na 1933 nam de macht van de Stab sterk toe, wat ten koste ging van de reguliere staatsorganen.

Op 10 oktober 1933 werd Bormann door Hitler benoemd tot Reichsleiter van de NSDAP, de hoogste rang binnen de partij. In november van datzelfde jaar werd hij toegelaten als lid van de Reichstag. Doordat Hess het werk niet aan kon en zich steeds meer paranoïde ging gedragen, groeide Bormann snel uit tot de facto de leider van de Parteikanzlei. Doordat de NSDAP en de staat een waren in Duitsland, kreeg Bormann zeer veel macht. Op het oog hield Bormann zich als Stabsleiter bezig met onbenullige taken, zoals het schrijven van circulaires over welke kleur jassen partijleden wel of niet mochten dragen, welk lettertype moest worden gehanteerd in drukwerk van de partij en bij welk lied de Hitlergroet moest worden gebracht. Velen onderschatten de corpulente man met de stierennek dan ook, die onbegaafd en onbeholpen over kwam. Bormann had echter een goed geheugen en een tomeloze werklust. Onopvallend breidde hij zijn macht uit en wist hij zich steeds meer functies toe te eigenen. Hij nam alle werkzaamheden over van Hess, die in zijn naïviteit niet door had dat hij steeds meer op de achtergrond werd gedrongen.

Veel mensen uit zijn directe omgeving beschreven Bormann als kruiperig en huichelachtig. De minister van financiën Lutz Schwerin von Krosigk verklaarde over Bormann: "Hij intrigeerde naar hartenlust, zo zelfs dat het ongewoon aandeed in deze kringen, waarin intriges hoogtij vierden. Hij bezat een geldingsdrang, zoals die men slechts bij Himmler aantreft." Bormann zorgde ervoor dat hij de bevoegdheid kreeg om de benoemingen in het hogere partijkader te regelen, waardoor veel mensen bij hem in een goed blaadje probeerden te komen. Zijn invloed op personeelsbeleid werd ook buiten de partij merkbaar. Indien personen solliciteerden naar een hoge functie, bijvoorbeeld als rechter of professor, werd vaak advies gevraagd aan de Stabsleiter. Als deze oordeelde dat de persoon politiek onbetrouwbaar was, dan had die nog maar weinig kans om te worden aangenomen. Het is wel onduidelijk hoe ver deze macht ging, maar er is een geval bekend waarin Bormann de benoeming van een hoogleraar tegenhield.

In 1935 trad Bormann toe tot de inner circle rondom Hitler. Hij mocht aanwezig zijn bij besprekingen en begeleidde hem overal naar toe. Bormann begon toen al officieus op te treden als de secretaris van de Führer. In deze hoedanigheid gaf hij (samenvattingen van) berichten door aan Hitler. Bormann had in zijn jaren als leider van het hulpfonds laten zien dat hij goed thuis was in financiële zaken. Hitler belastte hem daarom met het beheer van de financiële middelen van de NSDAP. Door de sterke groei van de partij en doordat deze ruimschoots werd ondersteund door de Duitse industriëlen, groeide het vermogen van de partij snel. Bormann kreeg naar lang aandringen en intrigeren ook het beheer over de persoonlijke bezittingen en de financiële middelen van Hitler.

Bormann verbleef vanaf 1935 continu in de nabijheid van Hitler en stond altijd klaar om eventuele bevelen van hem in ontvangst te nemen. Dat en zijn bovenmatige ijver zorgden er waarschijnlijk voor dat de Führer erg gesteld was op Bormann. Hitler schijnt eens opgemerkt te hebben dat Bormann in tien minuten hetzelfde werk kon doen, als waar iemand anders meer dan een uur voor nodig had. Hitler zag ook wel de negatieve kanten van Bormann. Hij zei over de Reichsleiter: "Ik weet dat Bormann grof is. Maar wat hij ook aanvat doet hij met beide handen en voeten, en ik kan mij er volledig en absoluut op verlaten, dat mijn bevelen direct en over alle hindernissen heen zullen worden uitgevoerd." Vanaf zijn eerste dagen in het gezelschap van de Führer had Bormann steeds een notitieboekje bij zich waarin hij alle opmerkingen van zijn leider opschreef, of zij nu over politiek, het verloop van de oorlog, de schadelijke invloed van roken of het gedrag van honden gingen. Deze notulen liet hij later uitwerken door zijn personeel. (De gebundelde tafelgesprekken van Hitler werden na de oorlog uitgegeven.)

Bormannwas vanaf 1935 de drijvende kracht achterde ombouw van de Obersalzberg in Berchtesgaden tot een van Hitlers hoofdkwartieren en vakantie- en ontspanningsoord. Na de oorspronkelijke bewoners onder druk te hebben gezet, kocht Bormann het onroerend goed in de omgeving op en liet het afbreken. 50 woningen en boerderijen werden afgebroken om plaats te maken voor de gebouwen van de Duitse dictatoren zijn entourage. De oorspronkelijke bewoners kregen meestal maar een geringe vergoeding. Wie niet weg wilde, werd onder druk gezet, bijvoorbeeld door elektriciteitskabels door te knippen of zelfs door in de winter daken van huizen te verwijderen.

Hitler had precies uitgedacht hoe de Obersalzberg eruit moest komen te zien en in Bormann had hij de perfecte bouwmeester. Bormann deed alles om het Hitler naar de zin te maken en zorgde ervoor dat al Hitlers ideeën werden uitgevoerd. Als de Reichsleiter alleen maar dacht dat Hitler iets wenste, dan kwam hij al in actie. Nadat Hitler op een dag geruime tijd in de zon had gestaan, terwijl een lang lint van bewonderaars voorbijtrok, zou hij gezegd hebben dat hij doodmoe was van het staan in de zon. Een dag later stond er op die plek aan de oprijlaan naar de Berghof een grote boom, geplaatst op bevel van Bormann. Nog sterker werd het toen Hitler een keer zei het jammer te vinden dat het uitzicht vanaf het terras van de Berghof werd onderbroken door een oude boerderij. Iets meer dan een dag later was de boerderij in zijn geheel verdwenen en lag er op de plaats een groene weide.

Bormann was zeer gehaat onder de vele arbeiders die werkten op de Obersalzberg. Hij behandelde ze ruw en respectloos en gunde ze geen moment rust. In Bormanns opdracht werden het hotel de Platterhof, het privéverblijf van Hitler en de huizen voor de andere hoge nazibonzen gebouwd. Bormann liet voor zijn eigen gezin een huis van drie verdiepingen, inclusief schuilbunker, optrekken. Op zijn aanwijzing werd ook het beroemde theehuis (het Kehlsteinhaus) gebouwd. Het diende als een cadeau voor Hitlers verjaardag op 20 april 1938.

In 1936 hield Heinrich Himmler een rondleiding door het concentratiekamp Dachau voor hoge partijleden. Tijdens de rondleiding kwam Bormann in contact met zijn oude vriend Rudolf Höss die hier werkte als Rapportführer en in die functie onder meer verantwoordelijk was voor de tweemaal dagelijkse telling van gevangenen. Op 30 januari 1937 kreeg Bormann van de Reichsführer-SS Heinrich Himmler de rang van SS-Gruppenführer aangeboden. Deze functie binnen de Schutzstaffel (SS) was meer ceremonieel van aard. Bormann nam zelden deel aan de manifestaties van de organisatie. Voor zijn waardering onderscheidde Hitler Bormann in 1938 met de Blutorden, een hoge partijonderscheiding die alleen was voorbehouden aan veteranen van de mislukte Putsch in november 1923 en aan diegenen die vanwege hun activiteiten voor de partij minstens één jaar in de gevangenis hadden gezeten. Voor Bormann gold dat hij was veroordeeld wegens zijn betrokkenheid bij de moord op Walter Kadow.

Bormann groeide uit tot de verbindingsman tussen Hitler en de partij. Hij was aanwezig bij alle belangrijke besprekingen en leidde feitelijk de Parteikanzlei. Hess kwam steeds meer op een zijspoor te staan. Na verloop van tijd kwam het zo ver dat niemand Hess mocht spreken, zonder dat er een vertegenwoordiger van Bormann bij was.

Met het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog en het uitbreiden van het Duitse Rijk nam ook de macht van het partijapparaat en daarmee die van Bormann toe. Hij eigende zich veel functies toe die eigenlijk op het gebied van het leger of andere bestuursautoriteiten lagen. Hij breidde de macht van de NSDAP steeds verder uit. De partij werd alomvattend en regelde vrijwel alles. Uiteindelijk zou het zo ver komen dat er nog maar twee organisaties waren die de politieke macht uitmaakten in het Derde Rijk, de SS en de partij.

In 1941 deed er zich een gelegenheid voor waardoor Bormann nog meer opklom in de nazi-hiërarchie. Op 10 mei vloog de Stellvertreter des Führers Rudolf Hess naar Schotland, met het idee dat hij in staat was om vrede te sluiten met Groot-Brittannië. Hitler verklaarde dat Hess krankzinnig was geworden en benoemde Bormann op 12 mei tot de opvolger van Hess als leider van de Parteikanzlei, hetgeen per decreet van 29 mei 1941 officieel werd bevestigd. De titel van Stellvertreters des Führers kwam te vervallen. De Reichsleiter werd ook lid van de Ministerrat für die Reichsverteidigung, een orgaan dat gedurende de oorlog feitelijk de taken van het kabinet overnam.

Bormann wist de macht van de Parteikanzlei, maar bovenal die van zich zelf, sterk uit te breiden.Op 16 januari 1942 bracht Hitler een decreet uit waarin Bormann werd gemachtigd om "in zeer belangrijke mate mee te werken bij de voorbereiding van alle wetten of verordeningen der rijksoverheid met inbegrip die van de ministerraad voor de Rijksverdediging." Hitler zette zelf zelden een beslissing op schrift. Meestal deelde hij zijn bevelen mondeling mee en liet hij de verdere uitvoering ervan aan Bormann over. Soms ondernam Bormann ook zelf actie, wanneer hij dacht dat Hitler deze beslissing wenste. Hij kondigde maatregelen en beleid af, waarvan hij vermoedde dat Hitler het zou steunen. Vaak bleek dit ook het geval te zijn. Toen de Führer een keer aan tafel liet vallen dat soldaten van de Wehrmacht geen omgang mochten hebben met vrouwen die waren gehuwd (geweest) met een Jood, dan verwerkte Bormann dit direct tot een decreet, hetgeen in dit geval werd uitgebracht op 14 november 1942.

Bormann werd ondertussen steeds meer gehaat bij het partijkader wegens zijn eigengereide, grove en autoritaire optreden. Ten koste van de Gauleiter (de regionale partijleiders) breidde Bormann zijn eigen positie steeds verder uit. Hij zorgde ervoor dat zij maandelijks aan hem moesten rapporteren en dat voor bijna al hun beslissingen de toestemming van hem persoonlijk vereist was. Ook perkte hij de macht van de andere Reichsleiter in en hij zorgde ervoor dat er geen nieuwe personen in deze positie werden benoemd. Hij verordonneerde ook dat de partijrechtbank geen beslissingen meer mocht nemen, voordat hij hiervoor persoonlijk toestemming had gegeven. Al snel kreeg hij de spottende bijnaam "zijne bruine eminentie", gebaseerd op kardinaal de Richelieu, de eerste minister van de koning in het Frankrijk van de 17e eeuw die werd aangeduid als de rode of grijze eminentie.

Bormann was ook niet populair bij het lagere personeel van de Führer, vanwege de kruiperige manier waarop hij omging met Hitler. Rochus Misch, lijfwacht annex koerier van Hitler, verklaarde: "Bormann sprak Hitler alleen maar naar de mond. Natuurlijk, dat deed bijna iedereen, maar Bormann was er een meester in. Hij voerde altijd wel iets in zijn schild om zijn positie uit te bouwen. Meestal had hij het druk met intriges en machtsspelletjes. Daarmee maakte hij geen vrienden. Weliswaar ging Martin Bormann wel redelijk goed met ons om, maar niemand mocht hem echt. Zelfs zijn eigen broer Albert was voor Martin Bormann lucht, nadat deze was getrouwd met een in Martins ogen volledig onacceptabele vrouw."Albert Bormann, geboren op 2 september 1902, was vanaf 1933 de leider van de Privatkanzlei des Führers en vanaf 1934 de persoonlijke adjudant van Adolf Hitler.

Bormann groeide in zijn nieuwe positie snel uit tot de vertrouwensman van de Führer. Hij verbleef continu in zijn nabijheid. Bormann had zijn eigen verblijf in de Wolfsschanze in Rastenburg (Oost-Pruisen) en later ook in de Führerbunker in Berlijn. Hij bezat de gave om informatie kort en bondig samen te vatten en mee te delen aan Hitler. Dit stelde Hitler zeer op prijs en uiteindelijk accepteerde hij alleen nog berichten die afkomstig waren van de leider van de Parteikanzlei. Bormann was hierdoor in staat om Hitler af te schermen van slecht nieuws. Hij vertelde Hitler alleen wat hij wilde horen, waardoor hij zich nog sneller in zijn fantasiewereld terugtrok en het zicht op de realiteit verloor. Bormann isoleerde Hitler zoveel hij kon. Zonder de welwillendheid van Bormann was het niet mogelijk om in de buurt te komen van de Führer, laat staan iets van hem gedaan te krijgen. Iedereen die Hitler wilde spreken, moest hiervoor eerst toestemming vragen aan de leider van de Parteikanzlei. Men moest dan eerst het volledige verhaal aan Bormann vertellen en die oordeelde dan of het belangrijk genoeg was om er de Führer mee lastig te vallen. Hij stond er ook op dat hij persoonlijk aanwezig was bij elk gesprek van Hitler. Dat betekende overigens niet dat niemand anders hem nog te spreken kreeg. Albert Speer, de minister van Bewapening, die een slechte relatie had met de Reichsleiter, verklaarde over Bormann: "Bormanns macht ging precies zo ver als Hitler toestond. Hitler vertrouwde blindelings op hem, maar had geen persoonlijke band met Bormann, hoewel die altijd in zijn buurt was. Hij waardeerde Bormann wegens diens ongelooflijke ijver, en omdat hij zijn trouwe dienaar was, maar let wel: niet meer dan dat. In al die jaren dat ik Hitler van nabij heb meegemaakt, en in al die talloze dagen en avonden op de Berghof heb ik Hitler, geloof ik, nooit één persoonlijke opmerking tegen Bormann horen maken."

Bormann stond niet toe dat mensen Hitler te dicht benaderden. Indien dit wel gebeurde dan deed hij alles om de desbetreffende persoon zwart te maken bij Hitler. In 1941 hadden Bormann en SS-Obergruppenführer Reinhard Heydrich, de leider van het Reichssicherheitshauptamt en de plaatsvervangend rijksprotector van Bohemen en Moravië (het huidige Tsjechië), een conflict over hun respectieve machtsgebieden. Toen Heydrich verzocht om een onderhoud met Hitler verhinderde Bormann dit en was Heydrich genoodzaakt om onverrichter zake naar huis terug te keren. De historicus Joseph Wulf beweerde dat Bormann er bij Hitler op aandrong om Alfred Rosenberg op een zijspoor te dwingen, hetgeen ook gebeurde. Ook was Bormann volgens Wulf een van de drijvende krachten achter het onderzoek dat werd ingesteld naar Hans Frank, wegens de beschuldigingen van verrijking op grote schaal die tegen hem als gouverneur van het Generaal Gouvernement waren geuit. Baldur von Schirach, de Gauleiter van Wenen en tot 7 augustus 1940 de leider van de Hitlerjugend, verklaarde na de oorlog dat Bormann hem had zwart gemaakt bij Hitler, nadat Von Schirach uiting had gegeven aan zijn christelijke geloofsovertuiging.

Ondanks dat hij 10 kinderen had bij zijn vrouw, is het bekend dat Bormann meer tijd aan andere vrouwen besteedde dan aan zijn eigen Gerda. Zo heeft hij tijdens de oorlog jarenlang een relatie gehad met de op 12 april 1914 geboren actrice Manja Behrens, een relatie waar zijn eigen vrouw van af wist, maar waar zij niet al te zwaar aan tilde. Gerda, een overtuigd nationaalsocialiste, vond het belangrijk dat er zo veel mogelijk Arische kinderen werden geboren. Zij pleitte er dan ook voor bij Hitler om toe te staan dat mannen meerdere huwelijken mochten sluiten om er maar voor te zorgen dat de voortplanting maximaal zou zijn. Bormanns seksuele escapades waren dermate berucht dat ze hem de bijnaam "Bock Bormann" opleverden. In 1944 deed hij een poging om de dieetkokkin van Hitler, Marlene von Exner, te versieren. Toen Von Exner de avances van de Reichsleiter afwees, werd zij op 8 mei 1944 ontslagen, waarbij meespeelde dat zij Joodse voorouders had. Hitler verordonneerde daarop dat haar familie geariseerd (d.w.z. het wissen van Joodse invloeden uit de stamboom) moest worden, een taak waarmee Bormann werd belast. Bormann vond het vast niet erg dat deze taak aan hem werd opgedragen.

Na het verlies van de Slag om Stalingrad begin 1943, riep de minister van Propaganda Joseph Goebbels op tot het voeren van een totale oorlog. De gehele economie zou moeten worden ingeschakeld voor de oorlogsproductie. Op voorstel van Hans-Heinrich Lammers, het hoofd van de Reichskanzlei, werd een commissie opgericht bestaande uit hemzelf, Generalfeldmarschall Wilhelm Keitel, Chef van het OKW, en Bormann, die alle maatregelen om de economie te mobiliseren voor de oorlogsvoering zouden moeten coördineren. De Commissie van Drie (Dreierausschuss) stond boven de afzonderlijke ministeries en bracht rechtstreeks rapport uit aan Hitler. Een aantal andere prominente nazi’s, onder wie Joseph Goebbels en Albert Speer, verzette zich tegen de commissie in zijn algemeen en de macht van Bormann in het bijzonder. Goebbels beklaagde zich erover dat Hitler de binnenlandse politiek te veel overliet aan de Reichsleiter. Hij sprak er met Hermann Göring en Albert Speer over om bij de Führer te pleiten voor een hervorming van de politieke leiding. Uiteindelijk ontbrak het hun echter aan de moed om daadwerkelijk op te staan tegen Hitler. De Dreierausschuss werd zelf in augustus 1943 opgeheven, toen bleek dat de verschillende ministeries en partij-instellingen weigerden hun bevoegdheden te laten beknotten of personeel af te staan ten behoeve van de oorlogsvoering. Volgens de historicus Ian Kershaw vormt deze episode een goed voorbeeld van de bestuurlijke chaos die heerste in het Derde Rijk.

Op 12 april 1943 benoemde Hitler Martin Bormann tot zijn persoonlijke secretaris. Zijn taken volgens het bijbehorende decreet waren: "Het afhandelen van de persoonlijke zaken van de Führer, deelname aan besprekingen van de Führer, het rapporteren aan de Führer van binnenkomende berichten over de gebeurtenissen, het doorgeven van beslissingen en standpunten van de Führer aan de rijksministers, de andere hoogste rijksautoriteiten als dienstinstanties van het rijk, het beslechten van meningsverschillen tussen rijksministers en dergelijke, het afhandelen van de zaken die verband houden met de opdrachten in Linz, diensttoezicht op de administratie van de Führer en diensttoezicht op de groep stenografen van het hoofdkwartier van de Führer." In deze positie groeide Bormann uit tot een van de machtigste mannen van het Derde Rijk, wiens bevelen feitelijk meer gewicht hadden dan die van bijvoorbeeld Hermann Göring. Als hoofd van de Parteikanzlei en als Hitlers privésecretaris was Bormann niet alleen betrokken bij het beleid van de partij, maar had hij ook inspraak in het politieke en economische beleid van nazi-Duitsland. Veel personen verklaren dat Bormann een slechte invloed had op Hitler. Bormann was de enige vertrouweling van de Führer geworden en vele van Bormanns voorstellen werden door Hitler overgenomen.

De persoonlijke secretaris van de Führer begon zich bijvoorbeeld steeds meer met militaire zaken te bemoeien, hoewel hij daar totaal geen verstand van had. Een aantal generaals van de Wehrmacht hebben na de oorlog verklaard dat Bormann de drijvende kracht achter veel van de vaak desastreuze beslissingen van Hitler op militair gebied was. Bormann drong er ook op aan dat militaire tuchtzaken in het vervolg niet meer door militaire rechtbanken, maar door het Volksgerechtshof zouden moeten worden behandeld. Generaloberst Heinz Guderian, inspecteur van de pantsertroepen, verklaarde over Bormann: "Hij haatte het leger, als de enige tegenstander van de onbeperkte partijheerschappij en probeerde met succes overal schade aan te richten, wantrouwen te zaaien, noodzakelijke maatregelen te dwarsbomen, de fatsoenlijke mensen uit de omgeving van Hitler te verdringen en door misbaksels te vervangen."

De Duitse historicus Joseph Wulf bestempelde Bormann later als een van de grootste inspirators achter de Holocaust, de "Endlösung der Judenfrage". Bormann was al vroeg betrokken bij de anti-Joodse maatregelen. Hij was een van drijvende krachten achter de op 17 augustus 1938 afgekondigde maatregel die Joden verplichtte Israël of Sara aan hun voornaam toe te voegen. Na de Kristallnacht van 9 op 10 november 1938, waarbij op grote schaal Joodse eigendommen waren vernield, verstuurde Bormann een brief aan Hermann Göring. In dit document schreef hij dat Hitler een gecoördineerde oplossing van de Joodse kwestie verlangde. Göring droeg deze taak op aan Reinhard Heydrich, hetgeen uiteindelijk zou leiden tot de uitroeiing van de Joden.

Bormann was sterk antisemitisch en een groot voorstander van de strengste maatregelen tegen de Joden. Vele van de anti-Joodse verordeningen droegen zijn handtekening. Dat was bijvoorbeeld het geval bij de maatregel die de Neurenberger Wetten (15-09-1935 / 14-11-1935) van kracht maakte in de door Duitsland veroverde gebieden (afgekondigd op 31 mei 1941) en de verordening die de onteigening van Joodse vermogens regelde. Indien een ontwerp werd ingediend voor een anti-Joodse maatregel, drong hij er namens de partij vaak op aan dat deze nog strenger zou worden. Zijn suggesties werden meestal overgenomen. Bormann was zelf niet aanwezig bij de Wannseeconferentie op 20 januari 1942, waarbij de uitvoering van de Holocaust met de diverse betrokken partij- en overheidsinstanties werd gecoördineerd. Hij werd hierbij vertegenwoordigd door dr. Gerhard Klopfer, chef van de Staatsrechtliche Abteilung III van de Parteikanzlei. Hij is echter ongetwijfeld op de hoogte geweest van hetgeen dat werd besproken en steunde beslist het beleid dat hier werd vastgelegd.

Op 9 oktober 1942 verstuurde Bormann een circulaire aan de partijleden, waarin hij schreef dat: "De permanente eliminatie van de Joden uit het Groot-Duitse territorium niet langer kon worden bereikt door emigratie, maar slechts door Rücksichtslos en wreed optreden in de kampen in de oostelijke gebieden." Op 23 oktober 1942 verstuurde Bormann namens het ministerie van Voedsel een decreet aan Herbert Backe, de waarnemend minister van landbouw en voedsel, waarin hij opdracht gaf het rantsoen voor Joden tot een essentieel minimum te beperken. Hij was ook betrokken bij de totstandkoming van de verordening van 1 juli 1943 waardoor Joden geen gerechtelijke procedures meer mochten voeren, en voortaan aangewezen waren op de politiediensten van Heinrich Himmler. De verordening stelde ook dat als Joden stierven het vermogen toe kwam aan de Duitse staat.

Bormann was ook een voorstander van een meedogenloze politiek tegen de Slavische bevolking in de door Duitsland in het Oosten veroverde gebieden. Hij was betrokken bij de invoering van een bijzonder strafrecht in deze streken, dat volgens hem meer zou aansluiten op de "bijzondere omstandigheden" daar. Op 4 december 1941 werd een decreet afgekondigd voor de bezette oostelijke gebieden waarin de doodstraf werd gesteld op een tal van vergrijpen en waarin ook de mogelijkheid tot collectieve bestraffing was opgenomen. Bormann steunde het onmenselijke beleid van Erich Koch, naar verluidt een van zijn weinige vrienden. Koch was de Reichskommisar voor Oekraïne, en een van de hoofdverantwoordelijke voor de barbaarse bezettingspolitiek in het Oosten. Naar de mening van Bormann hadden de Slaven die niet konden werken geen recht op leven en konden zij het beste worden uitgeroeid.

Bormann schreef op 23 juli 1941 aan Reichsminister für die besetzten Ostgebiete Alfred Rosenberg (die een minder harde lijn voorstond): "Er moet beslist niet met een Duitse gezondheidszorg voor de niet-Duitse bevolking in het oosten begonnen worden, de niet-Duitse bevolking mag absoluut geen hogere ontwikkeling worden bijgebracht." Ook pleitte hij ervoor om de Oekraïense en Russische steden niet te herstellen van de opgelopen oorlogsschade, omdat deze toch niet geschikt waren voor bewoning door Duitsers. In een andere brief aan Rosenberg schreef hij: "De Slaven zijn er om te werken voor ons. Voor zo ver we ze niet nodig hebben, zullen ze sterven. De vruchtbaarheid van de Slaven is ongewenst. Als ze gevoed moeten worden, moeten ze niet meer dan het noodzakelijke voedsel krijgen. Wij zijn de meesters; wij komen als eerst."

Op 12 februari 1943 verstuurde Bormann een circulaire aan het Allgemeines Wehrmachtamt (AWA, het orgaan ressorterend onder het OKW dat belast was met het toezicht op de krijgsgevangenen) waarin hij zich beklaagde over de bestraffing van de Sovjetkrijgsgevangenen, die niet streng genoeg zou zijn. Bormann zou zich vaker beklagen over de in zijn ogen softe behandeling van de gevangen genomen soldaten van het Rode Leger. Het regime waaraan deze mensen werden blootgesteld was in werkelijkheid al zeer hardvochtig; drie miljoen Russische militairen zouden in Duitse gevangenschap overlijden. Op 13 september 1944 verordonneerde Bormann dat de leiding in krijgsgevangenenkampen voortaan zou berusten bij partijleden. Dit om er zeker van te zijn dat er een hardvochtig regime zou worden gehanteerd in de kampen.

Behalve tegen de Joden en de Slaven koesterde Bormann ook een grote haat tegen het christendom. Naar zijn mening konden het christendom en het nationaalsocialisme niet samen gaan. Hij wilde de godsdienst dan ook vervangen door een andere, meer op Germaanse leest geschoeide ideologie. Hij trachtte door het uitbrengen van circulaires de macht van de kerk te beperken.In 1938 verordonneerde hij dat geestelijken geen lid van de partij mochten worden en dat iedereen die overwoog om tot de clerus toe te treden zijn partijlidmaatschap moest opgeven. Bormann trachtte ook om de faculteit theologie op de universiteit te laten opheffen, maar daarin slaagde hij niet. Hij wist echter wel te bewerkstelligen dat de tijd die aan godsdienstonderwijs werd besteed op de lagere scholen werd beperkt en dat kruisbeelden uit de klaslokalen werden verwijderd.

Bormann had een minachtende houding tegen het onderwijs in zijn algemeen. In september 1940 stelde hij voor om de lessen op scholen pas om 12:00 uur te laten beginnen. Toen het ministerie van onderwijs daar tegen protesteerde, omdat, zeker in de winter, het aantal beschikbare uren voor scholing dan wel erg zou worden ingekort, reageerde hij laatdunkend. "Niemand is nog aan domheid gestorven., aldus de Reichsleiter in een gesprek met de staatssecretaris.^[1] De verplichte inkorting van het lesrooster kwam er uiteindelijk niet. Dat neemt overigens niet weg dat de scholen gedurende de oorlog het aantal lesuren sterk moesten verminderen, onder meer vanwege de schaarste aan materiaal en omdat steeds meer leraren werden opgeroepen voor het leger.

Bormann was ook betrokken bij de inbeslagname van gebouwen en goederen die hadden behoord tot de kerk in Duitsland en Oostenrijk. Bormann ging zo ver in zijn vervolging van het christendom dat andere nazileiders bij Hitler klaagden over het gedrag van de leider van de Parteikanzlei. Zij waren bang dat Bormanns optreden tegen de kerk ervoor zou zorgen dat deze zich zou keren tegen het Derde Rijk en dat de vijand deze acties zouden gebruiken in hun propaganda, hetgeen de Duitse zaak zou schaden. Hitler was het hier mee eens en dwong Bormann om zich te matigen.

Na de mislukte aanslag en staatsgreep van 20 juli 1944 door Claus Schenk Graf von Stauffenberg en zijn medestanders, nam de macht van Bormann nog meer toe. Hitler verloor na deze aanslag en poging tot een staatsgreep door legerofficieren het vertrouwen in de Wehrmacht en ging nog meer steunen op nazipartijorganen. Het regime radicaliseerde. Een van de stappen van Hitler was om de militair totaal onbekwame Heinrich Himmler te benoemen tot commandant van het reserveleger. Bormann steunde deze bevordering. Toen bleek dat Himmler in deze rol weinig succes behaalde, nam Himmlers aanzien bij Hitler af, wat Bormann zeker aanstond.

Bormanns gezag nam toe terwijl Hitlers Derde Rijk steeds kleiner werd. De bruine eminentie wist de ontstane situatie uit te buiten, waardoor hij nog meer invloed en functies wist te verkrijgen. De Parteikanzlei kreeg onder meer de leiding over de evacuatie van de bevolking aan de grens en de hulp aan burgers die werd verleend na de geallieerde bombardementen. Bormann werd de gevolmachtigde voor de inzet van de partij voor de totale oorlog. Hij wist de macht van de partij sterk uit te breiden en haar grip op de staat en maatschappij nog verder te versterken. De secretaris van Hitler kreeg bijvoorbeeld de macht om bepaalde partijorganen in te krimpen of stil te leggen en de daar werkzame personen naar het front te sturen. Bormann slaagde er in om veel functies in het partijbestuur te laten aanmerken als beschermd beroep, zodat de functionarissen niet werden gemobiliseerd. Het was de taak van de Gauleiter om de civiele verdediging te organiseren, indien hun regio dreigde te worden ingenomen door de geallieerden. In hun bevoegdheid als Reichsverteidigungskommissar (rijksdefensiecommissaris) hadden zij de bevoegdheid om op alle gebieden bevelen aan het staatsambtenarenapparaat te geven en bijvoorbeeld ook om personen op te roepen om mee te werken aan het bouwen van verdedigingswerken. Hiermee groeiden zij uit tot de facto alleenheersers over hun regio en waren zij alleen verantwoording schuldig aan Bormann.

Op 1 september 1944 werd Bormann door Hitler gemachtigd om als enige "in zijn naam de Gauleiter te instrueren ten aanzien van alle maatregelen betreffende fortificaties." Wederom een uitbreiding van zijn macht. De Parteikanzlei verdrong ondertussen de Reichskanzlei steeds meer als machtsorgaan. Er was geen enkelbeleidsterrein meer waar de partij of een van haar onderorganisaties geen invloed op uitoefenden. Na de aanslag en staatsgreep van 20 juli 1944 werd ook de nazificatie van het leger verder doorgevoerd, onder meer door het aantal politieke officieren, (NSFO’s, Nationalsozialistischer Führungsoffizier) te verhogen. Een andere maatregel was de vervanging van het militaire saluut door de Hitlergroet.

Bormann was ook een van de drijvende krachten achter de formatie van de Volkssturm. Deze op 18 oktober 1944 bij decreet door Adolf Hitler opgerichte nationale volksmilitie werd gevormd uit alle mannen tussen de 16 en 60 jaar, die nog niet in militaire dienst zaten. De Volkssturm moest dienen om de steeds verder oprukkende geallieerde legers te stoppen. Bormann werd belast met de politieke en organisatorische leiding van de militaire formatie. De militaire leiding berustte bij Heinrich Himmler. Door zijn nabijheid bij Hitler groeide Bormann uit tot de machtigste man binnen de organisatie. Elke benoeming van een leidinggevende functie moest persoonlijk door hem bekrachtigd worden. Bormann had erop aangedrongen dat de Volkssturm onder de partij in plaats van onder het "onbetrouwbare leger" zou worden geplaatst. Het kader bestond volledig uit Gauleiter en andere partijfunctionarissen. De Gauleiter werden belast met de rekrutering en de samenstelling van de compagnies.

Bormann ontwierp persoonlijkde ordetekenen voor de organisatie en hij stelde een scholingsprogramma op. In dit programma kregen zij onder meer geleerd om leiding te geven in de geest van Adolf Hitler en werd hen verteld waarom zij hun vijanden moesten haten. Van een daadwerkelijke militaire training was nauwelijks sprake, want daarvoor ontbraken de tijd en de middelen. Door een tekort aan uniformen waren de leden herkenbaar aan een armband met het opschrift Deutscher Volkssturm Wehrmacht. Bij gebrek aan beter werden de Volkssturmmannen uitgerust met buitgemaakte Belgische, Franse, Italiaanse en Tsjechische geweren. Deze wapens waren in 1944-45 sterk verouderd en bovendien was er nauwelijks munitie voor beschikbaar. De leden waren vaak ook uitgerust met een Panzerfaust, een effectief antitankwapen dat echter slechts een keer kon worden gebruikt. De militaire effectiviteit van de organisatie was laag. De Volkssturm zorgde echter wel voor een verlenging van een reeds verloren oorlog en nog meer nodeloze verliezen aan mensenlevens en materieel. Men schat dat 170.000 leden van de Volkssturm zijn gesneuveld

De nazibureaucratie, zowel de plaatselijke als die in Berlijn, leek alleen maar toe te nemen naarmate de situatie verslechterde, ongetwijfeld om de indruk te wekken dat de partij de zaken nog onder controle had. Juist nu de logistieke situatie in Duitsland nijpend was, werd er een ware lawine van decreten en instructies uitgebracht, in 1944 alleen al 1372. Joseph Goebbels schreef smalend in zijn dagboek dat Bormann van de Parteikanzlei een papieren Kanzlei had gemaakt. Begin 1944 bracht Bormann nog circulaires uit waarin hij het belang verkondigde van een goede verzorging van de Duitse taal, de richtlijnen gaf voor de productie van consumptie-ijs en regels aangaf over het wel of niet toestaan van het consumeren van eigen meegebrachte levensmiddelen in een horecagelegenheid. Allemaal bewijzen van hoe ver niet alleen Hitler, maar ook Bormann van de realiteit stonden. Begin 1945 schreef hij een decreet waarin hij de Duitse bevolking opriep het houden van huisdieren te beperken om zo voedsel uit te sparen. Een aantal van zijn decreten was een stuk misdadiger. In een daarvan, gedateerd 30 mei 1944, schreef hij dat Duitse burgers niet mochten worden berecht indien zij neergeschoten geallieerd luchtmachtpersoneel hadden gelyncht. Op 30 september 1944 tekende Bormann een decreet waardoor het gezag over krijgsgevangenen werd overgedragen van het AWA naar de SS.

Het Rode Leger rukte intussen steeds verder op. In oktober 1944 overtuigde Bormann Hitler ervan zijn hoofdkwartier, de Wolfsschanze, in Oost-Pruisen te verlaten en zich in Berlijn te vestigen. Op 2 februari 1945 nam Martin Bormann zijn intrek in de Führerbunker onder de Reichskanzlei in Berlijn. De volgende dag werd het gebouw van de partijkanselarij getroffen tijdens een Amerikaans bombardement op Berlijn. Bormann was door zijn continue aanwezigheid bij Hitler zeer goed ingelicht over de militaire situatie van Duitsland. Naar buiten toe bleef hij uitdragen dat Duitsland de oorlog zou winnen en riep hij iedereen op om zich tot het uiterste te verzetten. In een decreet van 24 februari 1945 sprak hij over de bereidheid om strijdend te sterven en daarmee de zege veilig te stellen. Wie daar toe niet bereid was, was een lafaard en verdiende niets anders dan de kogel. In een brief aan zijn vrouw, gedateerd 5 februari 1945, schreef hij dat iemand wel een grote optimist moest zijn om Duitsland nog een kans te geven. Bormann was echter zo’n optimist, want in dezelfde brief schreef hij: "Ik kan gewoonweg niet geloven dat het lot ons volk en onze Führer zo ver langs deze schitterende weg gevoerd heeft om ons nu in de steek te laten en ons voor altijd te zien verdwijnen." Het fanatisme van Bormann is verwonderlijk. Hij wist dat het Derde Rijk op het punt stond om te bezwijken. Toch bleef hij een heilig geloof behouden in de Führer. Zijn trouw en volgzaamheid ten opzichte van Hitler gingen zo ver dat hij een hechtere relatie had met Hitler en meer affectie voor hem voelde dan voor zijn eigen familie.

De hoge partijbeambten vormden ondertussen een weinig verheffend voorbeeld voor de Duitse bevolking. Een berucht voorbeeld is dat van Arthur Greiser, de Gauleiter van de Reichsgau Wartheland. Tot op het laatst verbood hij de evacuatie van de bevolking. Toen het Rode Leger dreigde het gebied te veroveren, sloeg hij echter zelf wel op 20 januari 1945 op de vlucht. De Gau in verwarring en overgeleverd aan de Russen achterlatend. Op 24 februari drong Bormann bij alle partijbeambten aan op voorbeeldig gedrag tijdens de evacuatie. Iedereen die zijn post te vroeg verliet, zou zonder pardon met de dood worden bestraft. Bormann bracht in februari 1945 ook nog circulaires uit waarin hij de Duitse bevolking uitlegde hoe zij zelf brood konden bakken en met welke in de natuur groeiende planten zij zich konden voeden. Hij beschouwde zichzelf, vanwege het feit dat hij een paar jaar op een boerderij had gewerkt, als een expert op landbouwgebied. Ondanks dat hij de partijleden opriep om geen feesten en jubilea meer te vieren, gaf hij zich zelf in de bunker samen met de andere aanwezigen vaak over aan drinkgelagen. Meerdere personen verklaarden dat zij Bormann vaak laveloos aantroffen. Bormann hield van een borrel op zijn tijd en was ook een stevige roker, hoewel nooit in het bijzijn van de niet-roker en geheelonthouder Hitler.

In maart 1945 was Bormann betrokken bij de uitvaardiging van het Nero-bevel. Hitler had verordonneerd dat bij nadering van de geallieerde troepen de complete Duitse infrastructuur, waaronder dus bruggen, wegen, gebouwen en voorraden vernietigd zouden moeten worden om te voorkomen dat deze van nut zouden zijn voor de vijand. Dit bevel werd overigens door de meeste beambten, onder druk van Albert Speer, genegeerd. Ook was Bormann betrokken bij Aktion Werwolf, een oproep aan de Duitse bevolking om door partizanendaden de vijandelijke legers te schaden.

Ondertussen wankelde het Derde Rijk op de rand van de afgrond. De slag om Berlijn stond op het punt van uitbreken. Op 21 april 1945 dreigde de stad omsingeld te worden door Sovjettroepen en werd de regeringswijk onder vuur genomen door hun artillerie. Adolf Hitler begon intussen steeds wanhopiger te worden. Hij zag overal verraad enzijn toch al broze gezondheid verslechterde. Op 22 april 1945 kreeg Hitler tijdens de middagbespreking een hysterische aanval. Volgens hem werd hij omringt door mislukkelingen en verraders. Hij verklaarde dat de oorlog was verloren en dat hij geen verdere orders voor de Wehrmacht had (later kwam hij hier op terug.) Iedereen die dat wilde mocht de Führerbunker verlaten. Zelf zou hij in Berlijn blijven om op het laatste moment zelfmoord te plegen. Nadat de bespreking was afgelopen, schijnt Bormann totaal van streek te hebben opgemerkt: "Dat kan de Führer niet in ernst gezegd hebben, dat hij zichzelf wil doodschieten? We moeten de Führer ervan weerhouden." Bormann drong er bij Albert Speer op aan om zijn invloed te gebruiken omHitler te bewegen Berlijn te verlaten. Deze volharde echter in zijn standpunt dat hij wilde sterven in de hoofdstad van het Reich.

Op 23 april verstuurde Hermann Göring vanaf de Obersalzberg een telegram waarin hij opperde dat hij in overeenstemming met eerdere decreten van de Führer de leiding over het Rijk zou overnemen. Hitler verkeerde, nu hij had besloten in het belegerde Berlijn te blijven, volgens de Reichsmarschall immers in een situatie dat hij niet meer in staat was om te regeren. Bormann verkondigde dat dit neer kwam op verraad. Op zijn aandringen werd er geantwoord dat Göring van al zijn ambten zou worden ontheven. Bormann stuurde later nog een bericht waarin hij de SS opriep om Göring te arresteren. Op 28 april 1945 meldde de Zweedse radio dat Heinrich Himmler had getracht tot onderhandelingen te komen met de geallieerden. Hitlerwas zeer ontsteld door dit verraad van "Der treue Heinrich". Bormann schreef in zijn dagboek: "Wij zullen pal staan en samen met de Führer sterven: trouw tot in de dood. Anderen geloven dat zij volgens hogere inzichten handelen moeten. Zij offeren de Führer en hun trouw op voor de duivel, net als hun eergevoel."

Bormann verordonneerde ook de arrestatie van SS-Brigadeführer Hermann Fegelein op 27 april, toen deze weigerde zich te melden in de Reichskanzlei. Fegelein, de zwager van Eva Braun, werd aangetroffen in gezelschap van een andere vrouw en hij had voorbereidingen getroffen om te vluchten. Na zijn arrestatie werd Fegelein gedegradeerd tot SS-man. Toen bleek dat hij op de hoogte was geweest van de onderhandelingspoging van Himmler, werd hij ter dood veroordeeld en direct daarna geëxecuteerd. Deze voorvallen sterkten Hitler en Bormann in hun overtuiging dat zij werden omringd door verraders. Op 28 april 1945 stuurde Bormann een telegram aan Konteradmiral Karl-Jesko von Puttkamer, de marine-adjudant van Hitler die het contact met de strijdkrachten onderhield. Hij schreef: "In plaats van de troepen die ons zouden moeten bevrijden met bevelen en oproepen aan te sporen, houden de heren (de militaire bevelhebbers Alfred Jodl en Wilhelm Keitel) zich stil. Disloyaliteit is in plaats gekomen van loyaliteit. Wij blijven hier. De rijkskanselarij ligt reeds in puin." De volgende dag, op 29 april, trouwde Adolf Hitler met Eva Braun. De getuigen waren Joseph Goebbels en Martin Bormann. Na het huwelijk dicteerde Hitler zijn politieke testament. Grossadmiral Karl Dönitz werd benoemd tot Reichspresident en Joseph Goebbels tot Reichskanzler. Bormann, volgens Hitler "zijn trouwste partijgenoot", werd aangesteld als minister van de partij, ook trad hij op als executeur-testamentair.

In de middag van 30 april 1945 pleegden Adolf Hitler en Eva Braun zelfmoord. Hun lijken werden vervolgens op Hitlers van tevoren gegeven instructie in de tuin van de Reichskanzlei verbrand. Bormann hielp met het naar buiten dragen van de lichamen en was ook aanwezig bij de verbranding van het pas getrouwde stel. Zodra de lijken brandden, vluchtten de aanwezigen weer de bunker in vanwege de voortdurende Russische beschietingen. Bormann verstuurde daarna het politieke testament van de Führer aan Dönitz, maar verzweeg hierbij dat deze al zelfmoord had gepleegd. Verder schreef Bormann aan Dönitz dat hij naar hem toe zou komen om de situatie verder uit te leggen. Dönitz had zich gevestigd in Plön bij Flensburg. Bormann en Goebbels trachtten tot onderhandelingen te komen met Georgy K. Zhukov, de bevelhebber van de Sovjettroepen in Berlijn, om een wapenstilstand te bewerkstelligen. De leider van de Sovjet-Unie, Joseph V. Stalin, gaf echter aan dat alleen met een onvoorwaardelijke overgave van Duitsland zou worden ingestemd.

Toen het einde van het Derde Rijk definitief leek, stuurde Bormann een laatste radioboodschap naar zijn secretaris Helmut von Hummel. Hij gaf opdracht dat zijn vrouw en kinderen, die op dat moment op de Obersalzberg verbleven, naar Zuid-Tirol moesten worden gebracht. Op 1 mei 1945 zei hij tegen zijn secretaresse in Berlijn, Else Krüger: "Dus tot ziens dan maar, veel zin heeft het toch niet meer. Ik zal het maar eens proberen, maar er door heen komen zal ik toch wel niet." Samen met Artur Axmann en SS-Oberstürmbahnführer Ludwig Stumpfegger, de persoonlijke lijfarts van Adolf Hitler, verliet hij de volgende dag de bunker. De historicus Wulf verklaarde dat Bormann voor zijn vertrek verordonneerde dat alle doodvonnissen moesten worden opgeschort en dat de acties van Werwolf moesten worden gestaakt.

Bormann was het laatst gezien tijdens de evacuatie van de Führerbunker na Hitlers zelfmoord en sindsdien was er niets meer van hem vernomen. Hij werd tijdens het proces van Neurenberg op 15 oktober 1946 wegens oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid bij verstek ter dood veroordeeld. Een aantal personen, onder wie zijn medevluchter Axmann, verklaarden dat Bormann was omgekomen tijdens zijn vluchtpoging uit Berlijn. Echter, al vrij snel deden er ook geruchten de ronde dat Bormann nog steeds in leven was. Zo zou hij gesignaleerd zijn in een Italiaans klooster en andere bronnen beweerden dat men hem in Brazilië, Chili en Argentinië had gezien, waar hij jarenlang een leven leidde als miljonair. Er werd zelfs beweerd dat Bormann een Russische agent was en dat hij verbleef in de Sovjet-Unie.

Artur Axmann had, evenals twee andere getuigen die door het Rode Leger later gevangen werden genomen, de lijken op 2 mei 1945 gezien in de Invalidenstrasse, ten noorden van de rivier de Spree, in de buurt van het Lehrter Bahnhof. Hun getuigenis werd echter lang niet door iedereen serieus genomen. De historicus Hugh Trevor-Roper geloofde het verhaal van Axmann wel, toen hij in 1947 een boek over de laatste dagen van Hitler publiceerde. Op 10 maart 1954 werd Bormann door de rechtbank in Berchtesgaden ambtelijk doodverklaard. Later werd zijn vermogen (een waarde vertegenwoordigend van 36.000 mark) verbeurd verklaard.

In december 1972 werden er tijdens bouwwerkzaamheden op de plek waar het lijk van Bormann gezien zou zijn, twee skeletten gevonden. Bij beide werden sporen van cyanidecapsules aangetroffen. Een van de twee had het juiste postuur en de juiste leeftijd om Martin Bormann te zijn. Na autopsie bleken de gebitsgegevens en andere specifieke details overeen te komen met de gegevens die men nog in de archieven had over Bormann en voor de Duitse autoriteiten was dit voldoende om Bormann in april 1973 officieel dood te verklaren. Voor anderen was dit echter geen bevredigende conclusie en er bleven complottheorieën de ronde doen over de ware verblijfplaats van Bormann. In 1996 beweerde de voormalig Brits agent Christopher Creighton nog in het boek "Operatie JB" dat Bormann in mei 1945 was ontvoerd door de Britse geheime dienst om toegang te verkrijgen tot de banktegoeden van de NSDAP. Hij was echter niet in staat deze theorie met overtuigend bewijs te staven.

Pas in 1998 kon men door een vergelijking van het DNA-materiaal met dat van de familieleden aantonen dat een van de lijken die men in 1972 had gevonden daadwerkelijk dat van Martin Bormann was. De botresten werden gecremeerd en de as werd op 16 augustus 1999 uitgestrooid boven de Baltische zee.

Gerda Bormann overleed aan kanker op 23 maart 1946 in een militair ziekenhuis in Mirano, Italië. Vandetien kinderen Bormann overleefden negen de oorlog. Het jongste kind, Volker, stierf reeds in 1946. De andere kinderen werden later geadopteerd door de geestelijke Theodor Schmitz. Ilse Eike Bormann stierf in 1958. Adolf Martin Bormann, de oudste zoon en degene die na de oorlog het meest in de openbaarheid trad en sprak over zijn vader, werd in 1958 tot priester gewijd. Hij werd missionaris en verbleef jarenlang in Kongo. Later trad hij uit de priesterorde. Hij trouwde en werkte hierna als leraar filosofie en theologie. Adolf Martin Bormann overleed op 11 maart 2013. De kinderen beweerden later dat ze hun vader als streng doch rechtvaardig zagen. Adolf Martin maakte een onderscheid tussen de vader Bormann, van wie hij hield, en de politicus Bormann, wiens daden hij veroordeelde. Tegenover de schrijfster Gitta Sereny verklaarde hij: "De liefde van een zoon voor een vader is niet iets waarover je het op een akkoordje kunt gooien. Ik geloof niet dat die iets te maken heeft met het karakter van de vader, of wat hij gedaan heeft; die liefde is er gewoon. Ik betreur en verafschuw wat ze gedaan hebben - wat hij gedaan heeft - ja, het is raadselachtig, maar de liefde blijft."

Hoewel Martin Bormann voor de buitenwereld vaak overkwam als "de man achter de schermen", had hij wel degelijk veel autoriteit binnen nazi-Duitsland. Hij was zeer machtsbelust en hij deed alles om zijn gezag uit te breiden. Hoeveel invloed Bormann precies op Hitler had, is moeilijk te bepalen, omdat dit iets was tussen Hitler en Bormann en beide personen de oorlog niet overleefden. Feit is wel dat veel van Hitlers decreten door Bormann werden opgesteld en dat hij in staat was om de Führer vrijwel volledig te isoleren van de andere hooggeplaatste nazi’s die geen directe toegang tot hem hadden. Veel beslissingen zijn weliswaar in naam van Hitler, maar waarschijnlijk door Bormann persoonlijk genomen. De historicus Ian Kershaw bestempelde Bormann, na Hitler als misschien wel de belangrijkste man binnen het nazi-regime. De rol van Bormann in het Derde Rijk blijft echter tweeslachtig, doordat hij enerzijds slechts een spreekbuis van Hitler was, maar anderzijds, zeker in de laatste maanden van de Tweede Wereldoorlog, één van de machtigste personen binnen het Derde Rijk.

Processtukken

- Vonnis Bormann

Noten

1. Prenger 2024, p. 223