Heinrich Himmler

Heinrich Himmler werd geboren op 7 oktober 1900 in München, als tweede zoon van de katholieke schooldirecteur Gebhard Himmler en diens vrouw Anna. Hij werd naar zijn peetoom, de Beierse prins Heinrich von Wittelsbach, genoemd. De familie Himmler, die welgesteld was, had namelijk een goede band met het Beierse hof. Zijn conservatieve ouders voedden hem heel streng katholiek en nationalistisch op.

Net als Goebbels had Himmler een zwakke gezondheid. Hij was vaak afwezig op school, maar compenseerde zijn lichamelijke zwakte door hard te studeren. Zo studeerde hij op het gymnasium van Landshut af met de hoogste cijfers voor geschiedenis, oude talen en godsdienst. Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog droomde de jonge Himmler van een militaire carrière. Hij wilde heel graag officier bij de marine worden, maar omdat hij bijziend was werd hij geweigerd. De algemene regel was namelijk dat brildragers niet werden aangenomen bij de marine. Daarom meldde hij zich aan bij de landmacht, waar hij als vaandrig bij het 11e Beierse Regiment terechtkwam. Hij werd echter nooit ingezet aan het front. Toen hij zijn opleiding tot aspirant-officier had voltooid, was het vrede.

Na de oorlog ging hij landbouwkunde studeren aan de Technische Hogeschool in München. Op 1 augustus 1922 studeerde hij af. Himmler was een onopvallende, vrij schuchtere jongeman die niet echt goed lag bij zijn leeftijdsgenoten. In een poging om toch aanvaard te worden, werd hij lid van tal van verenigingen, onder meer van de studentenverenigingen "Apollo" en de "Deutsche Gesellschaft für Züchtungskunde". In 1919 trad hij, zoals veel soldaten, toe tot één van de talrijke paramilitaire vrijkorpsen. Deze korpsen bonden de strijd aan tegen het Verdrag van Versailles en het dreigende bolsjewisme. Als embleem kozen zij vaak de doodskop, het traditionele herkenningsteken van de keurkorpsen van de Pruisische cavalerie. Paradoxaal genoeg vormden de vrijkorpsen een tijd de verdedigers van de regering die ze verachtten. De socialistische regering van Ebert werd bedreigd door de Spartakusrevolutie. Duitsland leek dezelfde weg op te gaan als de Sovjet-Unie. Om de revolutie tegen te gaan deed de regering een beroep op de "Freikorpsen". Na de onderdrukking van de Spartakusopstanden liet de Weimarregering de vrijkorpsen vallen. Eén man zou het echter voor hen opnemen. Die man was Adolf Hitler die niet toevallig in München, een nationalistische verzetshaard, zijn eerste stappen op het politieke platform zette. De vrijkorpsen, waarvan ook Himmler deel uitmaakte, vormden de basis van de latere stoottroepen van Hitler, de SA en SS.

Na zijn studies werkte Himmler korte tijd bij het meststoffenbedrijf Stickstoff-Land in Schleissheim. In de zomer van 1923 werd Himmler lid van de NSDAP. Samen met zijn broer en onder bevel van Ernst Röhm nam hij tijdens de putsch van München deel aan de bezetting van het ministerie van oorlog. De putsch mislukte en Hitler verdween, net als onder meer Röhm, in de gevangenis. In 1925 werden de NSDAP en de SA opnieuw opgericht. Himmler, die intussen voor Gregor Strasser (een belangrijke NSDAP-politicus) had gewerkt, klom op tot plaatsvervangende gouwleider van Niederbayern-Oberpfalz. Tot 1930 was hij plaatsvervangend rijkspropagandaleider en in 1927 werd hij plaatsvervangend Reichsführer-SS.

Himmler trouwde op 3 juli 1928 met de enkele jaren oudere verpleegster Margarethe Boden. Met het geld van haar bruidsschat kon hij zijn eigen landbouwbedrijfje oprichten, waar hij kippen fokte. Zonder succes echter, waarna hij in 1928 rechtstreeks onder de orders van Hitler kwam. Als direct medewerker van de Führer verdedigde hij zijn idee van een elite binnen de partij, een groep van mannen die onvoorwaardelijk trouw waren aan Hitler en de nazi-idealen. Himmler zag in de SS de mogelijkheid tot het creëren van de ideale elite. Hitler voelde intussen ook de noodzaak van een aan hem verplichte groep die hem zou beschermen tegen politieke vijanden, maar ook tegen eigen partijleden. Aan het hoofd van die groep moest iemand staan die hij volledig kon vertrouwen en die zou doen wat hem werd opgedragen: Himmler was daarvoor de geschikte persoon. Hij werd op 6 januari 1929 benoemd tot Reichsführer-SS. Later, in 1933, beval Hitler de SS een speciale lijfwacht op te richten die voor zijn persoonlijke veiligheid moest instaan. In september 1933 gaf hij de uitverkoren groep mannen een eigen vaandel en naam: de Leibstandartde SS Adolf Hitler. Voortaan was deze als eerste officieel bewapende en gekazerneerde SS-eenheid onlosmakelijk met het leven van de Führer verbonden.

Bij Himmlers aantreden als Reichsführer-SS stelde de Schutzstaffel (SS) weinig voor. De amper 280 leden vormden een kleine afdeling binnen de veel grotere Sturmabteilung (SA). Er heerste echter wel een soort elitegevoel, als trouwste en fanatiekste aanhangers van de Führer. Dit gevoel werd nog versterkt in 1926 toen Hitler hen de bloedvlag, gedragen bij de mislukte München-putsch, overhandigde. Er werd streng gewaakt over de selectie van de manschappen. De leden mochten niet ouder zijn dan 35 en niet jonger dan 23. Zij moesten gedisciplineerd, hard en vooral trouw zijn. Trouw aan de Führer. De naam Schutzstaffel werd afgekort tot SS en in runenschrift als twee bliksems voorgesteld. Na Julius Schreck en Joseph Berchtold leidde Erhard Heiden eind jaren 20 de SS. Hij stelde een streng reglement op dat het doen en laten van de leden bepaalde. Wie zich niet hield aan die zware discipline, werd hard aangepakt.

Toch kwam de definitieve doorbraak van de SS pas met de benoeming van Himmler tot Reichsführer-SS. Hij wilde een lijfwacht creëren in de stijl van Romeinse pretoriaanse garde. Deze persoonlijke garde moest Hitlers wil uitvoeren zonder vragen te stellen. Niet voor niets verscheen op de latere SS-uniformen Mein Ehre heisst Treue (mijn eer heet trouw). Himmler stelde een rekruteringsplan op om de SS verder uit te bouwen tot een elite-eenheid. Het belangrijkste criterium was het ras. Enkel de goede, raszuivere Duitser kon toetreden. Ondanks de strenge selectiecriteria groeide het aantal leden pijlsnel: begin 1930 1.000 leden, in juni 1934 reeds 50.000 leden.

In dezelfde periode werd het bekende zwarte uniform aangenomen. Op die manier was het onderscheid met het bruine SA-uniform duidelijker. De SS werd officieel afgesplitst, maar de SA-bevelsstructuur werd wel overgenomen. Terwijl de SS groeide en sterker werd, maakte de SA een crisis door. Vooral in Berlijn stonden de SA-eenheden niet langer op dezelfde lijn als Hitler en zijn getrouwen. Onder leiding van SA-Oberführer Walther Stennes kwamen zijn eenheden in april 1931 in opstand. Met de steun van de SA-leiders van Brandenburg, Hessen, Selezië, en Pommeren verjoegen ze onder meer gouwleider Goebbels. Bij gebrek aan geld stierf de opstand gauw een stille dood. Hitler feliciteerde openlijk de SS, omdat zij zich tegen de rebellie hadden verzet. Hij schreef in een brief aan de Berlijnse SS-leiders: "Jouw eer is je trouw." Deze woorden werden, zoals eerder gezegd, als devies overgenomen.

Naar aanleiding van de problemen bij de SA versterkte Himmler de discipline en de strengheid binnen de SS. Hij wilde ten koste van alles vermijden dat zijn organisatie dezelfde weg als de SA zou opgaan. Zo werd onder meer de geheimhouding verstrakt: alle SS'ers moesten zwijgen over wat met de dienst te maken had. Ook tegenover partijleden gold die zwijgplicht.

In juni 1931 ontmoette Himmler Reinhard Heydrich. Hij was zo sterk onder de indruk van deze intelligente sterke jongeman dat hij Heydrich de opdracht gaf plannen uit te werken voor de uitbouw van een veiligheidsdienst. In augustus van datzelfde jaar stond de Sicherheitsdienst (SD) al op poten. Beide mannen trokken steeds meer de macht over het politieapparaat naar zich toe.

Eén organisatie stond de ontplooiing van de SS in de weg: de SA onder leiding van Ernst Röhm. Deze laatste maakte steeds meer aanspraak op de positie van Hitler. Naast Hitler hadden ook Himmler en Göring er baat bij om de macht van de SA te breken. Göring zag de functie van Hitler ook wel zitten en Röhm stond de toekomst van de SS in de weg.

Himmlers SS speelde dan ook een belangrijke rol in de zogenaamde Nacht der Lange Messen. Samen met de SD van Heydrich vonden zij heel wat "bewijzen" van een grootscheepse SA-samenzwering om Hitler af te zetten. Toen Hitler dit nieuws hoorde, organiseerde hij een bijeenkomst in het Hanselbauer Hotel in Wiessee. Op 30 juni 1934 kwam Hitler, vergezeld van de SS, aan in Wiessee en arresteerde Röhm persoonlijk. In de komende 24 uur werden nog eens 200 SA-officieren gearresteerd. Velen van hen werden onmiddellijk gefusilleerd. Ook niet SA-leden als Gregor Strasser, Kurt von Schleicher en generaal Ferdinand von Bredow werden vermoord. Hitler aarzelde om Röhm, toch één van zijn oude strijdmakkers, ter dood te brengen. Pas onder druk van Göring en Himmler aanvaardde Hitler dat de SA-leider moest sterven. SS-er Theodor Eicke, de latere commandant van Dachau, en SS-Stürmführer Michael Lippert schoten Röhm dood. Victor Lutze werd de nieuwe SA-leider.

Naast Hitler kwam Heinrich Himmler als grote overwinnaar uit de interne strijd. Hij werd het hoofd van de gehele Duitse politie, dus ook van de Gestapo. De politie viel niet langer onder de macht van de Minister van Binnenlandse Zaken, maar werd een machtsinstrument in handen van een trouwe volgeling van de Führer.

Onder Himmlers impuls groeide de SS uit tot een complexe organisatie. De burgerlijke Algemeine-SS vormde de hoofdtak die zich voornamelijk richtte op politieke en administratieve zaken. Daarnaast waren er de geheime staatspolitie (Gestapo) en de Sicherheitsdienst (SD). Tenslotte waren er ook de SS-Totenkopfverbände (die instonden voor de bewaking van de concentratiekampen) en de Verfügungstruppen. Deze laatste groep vormde de militaire tak van de SS en werd na de campagne in Frankrijk Waffen-SS genoemd. Reichsführer-SS Heinrich Himmler werd op die manier na Adolf Hitler de belangrijkste en meest gevreesde leider van het Derde Rijk.

Het was de wil van Heinrich Himmler om de SS te ontwikkelen tot een politieke, raciale en geestelijke elite. De SS mocht niet enkel een goed georganiseerde bende soldaten zijn. Fysieke eigenschappen van SS'ers waren heel belangrijk: Himmler vaardigde toelatingscriteria uit (kandidaten moesten bijvoorbeeld minstens 1m70 lang zijn), omdat hij ervan uitging dat een raciaal hoogstaand iemand bepaalde fysieke kenmerken moest hebben. Opvallend was dat hijzelf niet aan die criteria voldeed. Naast de fysieke eigenschappen werd er ook geselecteerd op basis van levensovertuiging en ras. De SS-man moest uiteraard een raszuiver iemand zijn, voor wie het nationaalsocialisme geen politieke stroming was, maar een heuse levensbeschouwing. Himmler droomde van grote blonde, blauwogige "Herrenmenschen".

Om dit soort ideeën te verwezenlijken liet hij op 28 oktober 1939 een "voortplantingsbevel" voor de gehele SS uitvaardigen. Hij beschouwde de SS'er als een "Herrenmensch", die bijgevolg geschikt was om kinderen "van goed bloed" voort te brengen. In deze context moet ook de actie "Lebensborn" gezien worden. Himmler was de mening toegedaan dat iedere raciaal zuivere vrouw moeder moest kunnen worden, al dan niet binnen een huwelijk. Voor de niet-gehuwde vrouwen stelde hij "verwekkingshelpers" ter beschikking. Monogamie beschouwde Himmler als een zonde, als een immoreel voorschrift van de kerk. Zijn eigen filosofie in gedachten had hij, naast zijn echtgenote, een minnares die hem twee kinderen schonk.

Himmler zag de SS als een esoterisch genootschap, een gesloten gemeenschap met een gemeenschappelijke ideologie en ethos. Hiervoor vond hij zijn inspiratie in de geschiedenis, zoals de Teutoonse ridderorde. Vele elementen uit de nazi-ideologie grepen terug naar oude idealen en waarden. Het is geen toeval dat kleuren van de SS, zwart en wit, ooit de Teutoonse kleuren waren. De Teutonen onderscheidden zich van andere ridderorden door enkel Germanen te rekruteren. De nederlaag bij Tannenberg in 1410 betekende het einde van de Teutoonse Orde, maar haar mythe bleef voortleven. Honderden jaren later verwierf generaal Von Hindenburg eeuwige roem door de Russen op dezelfde plaats te verslaan. In de jaren dertig deed de SS de Teutoonse mythe helemaal herleven. Zo herdacht Himmler jaarlijks de dood van Hendrik I (876-936). Hendrik I werd beschouwd als de inspirator van de Teutonen en de vereniger van de Germanen. Himmler geloofde dat de Germanen slechts elke duizend jaar een grote leider zouden kennen. In 1936 was het duizend jaar geleden dat Hendrik I was overleden. Er moest uiteraard een opvolger zijn: voor Himmler kon dat alleen Hitler zijn. Naar het einde van de oorlog toe begon hij aan die stelling steeds meer te twijfelen en zag hij zichzelf als de reïncarnatie van Hendrik I.

Himmler zocht een plaats waar hij een centrum kon vormen, dat gewijd was aan de studie van de rassentheorie en dienst kon doen als cultusplaats van de SS. Hij ontdekte in de buurt van Paderborn de ruïnes van een oud Hunnenkasteel, de Wewelsburg. Hij liet het vanaf 1934 reconstrueren, omdat hij er een nieuwe orde in de traditie van koning Arthur en de Teutoonse ridders wilde stichten. Himmler liet zichzelf Grootmeester in de Teutoonse Ridderorde noemen en nam de gewoonte aan om, in navolging van de legendarische koning Arthur, de twaalf meest verdienstelijke SS-leiders aan een ronde tafel te ontvangen.

Uiteindelijk ging het Himmler erom het christendom te vervangen door een Arische religie, als basis voor de nazi-ideologie. Vele christelijke symbolen waren volgens Himmler gestolen van een oudere Arische religie. Himmler wilde die symbolen in ere herstellen. Denk hierbij aan de SS-runen en de swastika. Een ander tot de verbeelding sprekend symbool was de Heilige Graal. Eén van de belangrijke onderzoekers was Otto Rahn. Hij was een jonge academicus die onder meer publiceerde over de Katharen, waarvan hij dacht dat ze de laatste waren die de Heilige Graal in hun bezit hadden. Rahn werd opgenomen in de SS, waar hij zijn zoektocht voort kon zetten. Hij stierf echter in 1938 onder mysterieuze omstandigheden. Intussen werden heel wat feesten en ceremonies georganiseerd die tot doel hadden de gehele SS in één enkele gemeenschap te verenigen. Steeds meer oude Arische gewoontes deden de intrede. Zo werd de christelijke kalender verworpen. Het jaar werd voortaan ingedeeld door feesten van het zomer- en wintersolstitium, de verjaardagen van het Rijk en van de Führer, de herdenking van de gesneuvelden. Daarnaast werden hebreeuwse namen van heiligen geschrapt en vervangen door Germaanse namen.

In 1935 stichtte Himmler een nieuwe tak binnen de SS, namelijk de "Ahnenerbe". Deze SS-universiteit bestudeerde de Germaanse oudheid met als doel de nationaalsocialistische opvattingen met wetenschappelijke bewijzen te schragen. Himmler zei in 1937 het volgende over de "Ahnenerbe": "Zij is belast met het wetenschappelijk speurwerk en met de vorsing van de oude geschiedenis. Vanuit wetenschappelijk en ideologisch standpunt bekeken, bestaat onze taak eruit de feiten te bestuderen op een objectieve manier, zonder ze te vervalsen." Dergelijke instellingen moesten de nazi-propaganda de status van een objectieve waarheid geven. De ideologisch-religieuze ideeën van Himmler beïnvloedden duidelijk de werking van de universiteit. Typerend is deze uitspraak van één van de onderzoekers: "Na meer dan duizend jaar joods-christelijke geestelijke dictatuur over Europa, menen wij dat alles opnieuw bewezen moet worden!" Met het uitbreken van de oorlog raakten de onderzoekingen van de Ahnenerbe op de achtergrond. De universiteit moest zich meer bezighouden met activiteiten die verband hielden met de nieuwe realiteit. Deze activiteiten richtten zich meer op medisch onderzoek, waarin concentratiekampgevangenen een tragische hoofdrol speelden.

Hitler had voor deze occulte en religieuze activiteiten van Himmler geen interesse. Hij liet zich niet in met wat er in en rond de Wewelsburg gebeurde. Reeds in Mein Kampf veroordeelde hij "het volkse occultisme". Toch heeft Hitler de irrationele neigingen van Himmler aanvaard. De reden lag hiervoor in diens efficiëntie: het optreden van het hoofd van de SS was altijd doelgericht en efficiënt én Himmler had intussen bewezen één van de trouwste medestanders van Hitler te zijn.

Himmlers naam is verbonden met de zwartste bladzijde uit de Duitse geschiedenis: de concentratiekampen. Himmler geloofde sterk in de zendingstaak van de Führer en het nationaalsocialisme. Zoals gezegd ontwikkelde de SS zich tot een complexe organisatie met vele afdelingen. Sommige van die afdelingen voerden een raciaal gefundeerde vernietigingsstrijd, namelijk het zuiveren van Europa van "niet-Arische smetten" (lees: het uitroeien van volkeren zoals de Joden). Himmler creëerde het kader waarbinnen dit mogelijk was.

Nochtans strookte het beeld van Himmler als de bloeddorstige sadist niet met de werkelijkheid. Uit tal van schriftelijke en mondelinge getuigenissen kwam Himmler naar voren als een schuchter iemand die de belangstelling en de openbaarheid vermeed, die gruwelde van bloed en flauwviel bij het zien van executies. Hij werkte liever achter gesloten deuren aan dossiers die hij heel nauwgezet bijhield. Toch was hij de verantwoordelijke voor de concentratiekampen en voor de dood van miljoenen mensen. Himmler gaf de opdracht tot massale executies en de medische experimenten op gevangenen. Hoe valt die dubbelzinnige houding te verklaren?

Het antwoord ligt in de eigen moraal die hij ontwikkelde, namelijk de moordenaar met het zuivere geweten. Hij beschouwde zijn SS'ers niet als een troep sadistische moordenaars, maar hij zag hen als instrumenten om een grotere taak te volbrengen. "Er zijn gevallen waarin de burgerlijke oordelen tekortschieten en een individu wel eens rechter en beul moet zijn, niet omdat hij bloeddorstig en wreed zou zijn, maar omdat de eer van de hogere gemeenschap het zou eisen omwille van het behoud van de ziel en het leven van het volk." Himmler zag de uitroeiing van de Joden en andere "Untermenschen" als een grootse taak die nu eenmaal moest verricht worden. Typerend voor die dubbelzinnige instelling is de strengheid waarmee werd opgetreden tegen SS'ers die zich Joodse goederen hadden toegeëigend. "Wij hadden het morele recht, wij hadden de plicht tegenover ons volk, dit volk dat ons wilde vernietigen te vernietigen. Maar we hebben niet het recht onszelf te verrijken met bont, een horloge, met één Mark of een sigaret of iets anders. [...] Alles bij elkaar kunnen we zeggen dat we één van de moeilijkste taken hebben uitgevoerd uit liefde voor ons volk. En ons innerlijk, onze ziel, ons karakter hebben er niet onder geleden." In Himmlers filosofie was het dus perfect mogelijk tientallen mensen te hebben doodgeschoten en toch een zuiver geweten te hebben.

In 1933 richtte Himmler het eerste concentratiekamp in Dachau bij München op. Aanvankelijk zaten er vooral Duitse communisten, sociaal-democraten en andere politieke tegenstanders opgesloten. Gauw kwamen er ook zigeuners, homoseksuelen en Jehova's getuigen terecht. Na de Kristallnacht begon de massale toevloed van Joden. Het kamp van Dachau werd het trainingscentrum voor SS-kampbewakers en de kamporganisatie en -routine vormden het model voor de latere nazi-concentratiekampen.

De mensen die in de concentratiekampen terechtkwamen werden door Himmler niet langer als mensen beschouwd. Himmler onderscheidde drie soorten levende wezens: mensen, dieren en "Untermenschen". Die ondermensen waren Joden, homoseksuelen, zigeuners, "asocialen", communisten en andere politieke tegenstanders. Zij werden door de nazi-ideologie gebrandmerkt en ontmenselijkt. Hun mens-zijn werd ontkend. Met wezens die primitief waren, verstandelijk en geestelijk lager waren dan een dier, hoefde je geen medelijden te hebben. Deze "techniek" om je slachtoffers te ontmenselijken, is één van de verklaringen waarom mensen tot dergelijke gruwelen in staat waren en zijn.

Midden 1941 duidde Himmler Auschwitz onder leiding van commandant Rudolf Höss aan als "proefproject" voor de Endlösung der Judenfrage. De kampen die toen reeds in het oosten van het Derde Rijk bestonden, waren (nog) niet geschikt om die grootscheepse operatie uit te voeren. Daarom koos Himmler voor Auschwitz. Adolf Eichmann stond in voor het transport van de Joden, Rudolf Höss zorgde voor de vernietiging. Himmler is ook de bedenker van de spreuk Arbeit Macht Frei boven de toegangspoorten van het kamp. Hij definieerde de taak van de kampen als volgt: "Zware, nieuwe waarheden scheppende arbeid, een strenge, rechtvaardige behandeling. [...] Het devies van deze kampen luidt: er is een weg naar vrijheid."

In werkelijkheid ging het er heel anders aan toe. Kampen als Auschwitz, Chelmno en Majdanek waren echte uitroeiingskampen. Voor de gevangenen hier was er geen weg naar vrijheid, enkel een rechte weg naar de dood. Vierduizend SS-mannen, georganiseerd in de Totenkopfverbände, vormden de bewaking. Daarnaast waren er de SS-artsen die met toestemming van Himmler allerlei medische experimenten op gevangenen uitvoerden. Zo was hij bijvoorbeeld sterk geïnteresseerd in de onderkoelingsproeven van dr. Sigmund Rascher. Himmler stelde zelf voor om halfbevroren proefpersonen met biologische warmte weer te laten opwarmen. Toen enkele medewerkers hieraan weigerden mee te werken, reageerde de Reichsführer-SS woedend: "Een jonge Duitse piloot mag zijn leven riskeren, maar het leven van een misdadiger zou daarvoor te heilig zijn?" In andere kampen werden besmettelijke ziekten ingespoten om vaccins uit te testen. Deze en allerlei andere gruwelijke experimenten kostten menige gevangene het leven.

Intussen waren in Polen en de Sovjet-Unie de Einsatzgruppen volop actief. Deze mannen, gekozen uit de SD en de Sicherheitspolizei, stonden in voor de uitschakeling van Joden, Sovjetcommissarissen en andere als minderwaardig beschouwde mensen. De Einsatzgruppen alleen al waren verantwoordelijk voor honderdduizenden slachtoffers. Zij deden dat uiterst nauwgezet; de boekhoudersmentaliteit van Himmler had duidelijk ingang gevonden. Vaak hielden zij de registers bij met de gegevens van executies en het aantal slachtoffers.

Pas na afloop van de oorlog werd duidelijk welke ravage vooral de SS onder het bevel van Heinrich Himmler had aangericht: meer dan vijf miljoen Joden uitgeroeid, meer dan 500.000 zigeuners vermoord, bijna een half miljoen Sovjetkrijgsgevangenen geëxecuteerd, tienduizenden zieken en gehandicapten vergast.

Zoals bekend wilde Adolf Hitler het Lebensraum van Duitsland uitbreiden. De Duitse natie had recht op een groter deel van Europa. Hiervoor liet hij zijn oog vallen op de grote gebieden in het oosten van Europa. De vraag was waar die ruimte het gemakkelijkst kon worden verkregen. Het antwoord hiervoor lag niet in verre, overzeese kolonies, maar in Europa zelf. Het Derde rijk richtte eerst zijn aandacht op de gebieden waar reeds heel wat Duitsers en Duitssprekenden woonden. Deze tactiek had heel wat succes, want Hitler slaagde er in Oostenrijk en Tsjechoslowakije te annexeren zonder een oorlog te starten.

Dit was echter niet voldoende voor de ambitieuze nazi's. Polen leek een volgende makkelijk slachtoffer. Om met de gebiedsuitbreiding in de richting van het oosten de Sovjet-Unie niet voor het hoofd te stoten, stuurde Hitler in 1939 zijn minister van Buitenlandse Zaken, Joachim von Ribbentrop, naar Moskou. Daar ontmoette hij Vjatsjeslav Molotov, de Sovjetminister van Buitenlandse Zaken. Er werd een niet-aanvalspact afgesloten, het Molotov-Ribbentrop pact. In enkele geheime protocollen werd ook een verdeling van Polen overeengekomen. Nu hadden de nazi's enkel nog een goed excuus nodig om Polen binnen te vallen. Hier kwam Himmler met een idee op de proppen. Daarom werd het plan ook "Operation Himmler" genoemd. Het plan hield in dat er een Poolse aanval op een radiostation in Gleiwitz werd geënsceneerd.

Alfred Naujocks van de SD en Heinrich Müller van de landelijke Gestapo stonden in voor de uitvoering van "Operation Himmler". Er werd een kleine compagnie Duitse soldaten ingezet. Daarnaast beschikten Naujocks en Müller over een dozijn gevangenen uit concentratiekampen. Zij werden in Poolse uniformen gestoken, kregen een dodelijke injectie ingespoten, waarna ze nog met kogels werden doorzeefd. Op die manier leek het alsof ze waren omgekomen in een confrontatie met de Duitse soldaten. Tegelijkertijd moest een Poolssprekende Duitser zorgen voor een speech waarin de nazi's en Hitler werden uitgescholden en waarin werd opgeroepen tot een bevrijdingsstrijd. Deze geënsceneerde aanval betekende het begin van de Tweede Wereldoorlog. Enkele uren na het incident, op 1 september 1939, vielen Duitse eenheden Polen binnen: "Fall Weiss" ging van start.

Uiteindelijk had deze enscenering niet echt het verwachte propaganda-effect. Himmler was er wel trots op: "Een kolossale dag voor mij. Operatie Himmler heeft de Führer op zijn wenken bediend. Ik zal steeds met trots kunnen terugzien op mijn plan en het succes ervan."

De nederlaag van het Zesde Duitse leger bij Stalingrad begin 1943 was het begin van het einde. De krijgskansen keerden steeds nadrukkelijker in het nadeel van het Derde Rijk. Een aantal militairen wilde het ergste voorkomen en trachtte Hitler uit de weg te ruimen. De aanslag op Hitler en de daaraan gekoppelde staatsgreep op 20 juli 1944 mislukten echter. Deze gebeurtenis bracht Himmler in een moeilijk parket. Hoe was het mogelijk dat iemand met zijn wijdvertakt inlichtingensysteem niet op de hoogte was van de samenzwering? Bovendien kende Himmler enkele van de voornaamste samenzweerders heel goed, zoals Walter Schellenberg, zijn chef van de buitenlandse inlichtingendienst, en de Berlijnse advocaat Carl Langbehn. Waarschijnlijk hadden zij Himmler niet ingelicht over hun complot. Het staat wel vast dat Langbehn reeds lang voor 20 juli in een gesprek met Karl Wolff, SS-generaal en vertrouweling van Himmler, sprak over een alternatieve houding tegenover de westelijke geallieerden. Ondertussen staat het ook vast dat Himmler op de hoogte was van verzetsgroepen binnen onder meer de Wehrmacht. Daarom lijkt het erop dat Himmler de noodzaak van een coup inzag, maar anderen de kastanjes uit het vuur wilde laten halen.

Begin 1945 was duidelijk dat het Derde Rijk op zijn laatste benen liep. Himmler trachtte te redden wat er te redden viel. Zo onderhandelde hij in het geheim met het World Jewish Congres over de vrijlating van Joodse gevangenen uit de concentratiekampen. Himmler deed heel wat valse beloftes om zichzelf te redden. Hij beloofde onder meer dat gevangenen niet zouden worden geëxecuteerd en dat de kampen in niet-verwoeste staat aan de geallieerden zouden worden overgedragen. Tegelijkertijd begonnen echter de dodenmarsen: de ontruiming van de kampen in het oosten. Na miljoenen doden op zijn geweten te hebben, profileerde hij zich in deze onderhandelingen als de grote redder en beschermer van de gevangenen. Op 23 april in 1945 voerde Himmler onderhandelingen met de Zweedse graaf Folke Bernadotte. De Reichsführer-SS was bereid aan het westfront te capituleren, maar wilde de strijd in het oosten voortzetten. Himmler was er rotsvast van overtuigd dat de geallieerden met hem zouden onderhandelen. Blijkbaar had hij de realiteit zo uit het oog verloren dat hij er niet aan twijfelde dat de geallieerden zijn genereuze aanbod zouden aannemen. Bovendien geloofde hij dat Hitler hem als zijn opvolger zou aanstellen.

Dit was echter buiten de westelijke geallieerden en de pers gerekend. Het Westen weigerde op Himmlers aanbod in te gaan, maar het nieuws was intussen uitgelekt. Toen Hitler deze berichten hoorde, was hij razend. Het verraad van "trouwe Heinrich" had hij nooit verwacht. Op 1 mei 1945 werd admiraal Dönitz aangesteld tot Hitlers opvolger en op 6 mei werd Himmler uit al zijn functies ontheven. De rol van de eens zo machtige "Reichsheini" was uitgespeeld. Er zat niets anders op dan onder te duiken.

Op 22 mei 1945 werd Himmler met een aantal SS-adjudanten opgepakt in de buurt van Hamburg. Hij had intussen zijn snor afgeschoren, droeg een zwarte ooglap in plaats van zijn bril en stelde zich voor als sergeant-majoor Heinrich Hitzinger. Niemand van de Britse soldaten had in de gaten dat voor hen één van de belangrijkste leiders van het nazi-regime stond. Toen hij echter, zoals alle gevangenen, in de rij moest aanschuiven en geen voorkeursbehandeling kreeg, maakte hij zich bekend. Himmler meende nog altijd recht te hebben op een bevoorrechte behandeling. Een dag later werd hij verplicht een medisch onderzoek te ondergaan. De geallieerden wisten intussen dat ze moesten opletten voor de cyaankalipillen die vooraanstaande nazi's bij zich hadden. Toen de dokter hem verzocht zijn mond te openen, beet hij de gifampul stuk. De aanwezige dokters trachtten nog het gif met behulp van braakmiddelen weer uit zijn lichaam te krijgen. Tevergeefs, de meest gevreesde man van het Derde Rijk was dood. Heinrich Himmler werd, net als vele van zijn miljoenen slachtoffers, anoniem begraven in de buurt van Lüneburg.