Baldur von Schirach

Baldur Benedikt von Schirach werd op 9 mei 1907 geboren in Berlijn. Zijn vader was Karl von Schirach en zijn moeder Emma Middleton Lynah Tillou, een Amerikaanse. Baldur had twee zussen, Viktoria en Rosalind, en een oudere broer, Karl Benedict, die in 1919 op zijn negentiende zelfmoord pleegde. Als zoon van een Pruisisch theaterdirecteur groeide Baldur op in een aristocratisch milieu. Hier werd veel aandacht besteed aan muziek, theater en literatuur. Op vroege leeftijd toonde hij ook al zijn dichterlijke talent. Gezien het Amerikaanse erfgoed van de familie Von Schirach was Engels de eerste taal die Baldur leerde spreken. Pas vanaf zijn vijfde levensjaar was hij de Duitse taal enigszins machtig.

Op zijn tiende werd Baldur von Schirach lid van een Wehrjugendgruppe, een jeugdvereniging waarin kinderen militaire training werd bijgebracht. Vanaf zijn latere tienerjaren las hij al verschillende antisemitische geschriften, zoals Henry Fords "De Internationale Jood" en verschillende werken van Houston S. Chamberlain en Adolf Bartels. Waarschijnlijk vormden deze publicaties de basis voor zijn antisemitisch denken, aangezien hij later verklaarde dat hij nooit op negatieve wijze met Joden in aanraking was gekomen. Al snel ontwikkelde Von Schirach een afkeer ten opzichte van het christendom en zijn eigen aristocratische afkomst. Het eerste valt hoogstwaarschijnlijk vrijwel geheel te wijten aan zijn ronduit blinde geloof in de nazi-ideologie. Hierin werd secularisatie gepropageerd: het nazisme zou het christendom vervangen als een soort pseudo-religie. Deze opvatting wist hij later te bekrachtigen in zijn eerste boek. "Toen Adolf Hitlers boek, Mein Kampf, gepubliceerd werd," zo schreef hij, "werd het onze bijbel, welke we vrijwel geheel kenden en waarmee we twijfelaars en critici [van het regime] het juiste antwoord konden bieden." Daaraan voegde hij toe dat "geen enkele weldenkende man mij een reden kan geven voor de noodzakelijkheid van het bestaan van katholieke jeugdorganisaties." Zijn hekel ten opzichte van de aristocratische kringen was een gevolg van zijn nationalisme. Bovenal wilde Von Schirach uniformiteit binnen het Duitse volk. Dit wist hij later dan ook als hoogste goed binnen de scholing van de Hitler-Jugend te verheffen: "Het is onze taak, de Duitse jeugd ondergeschikt te maken aan het nationale erfgoed."

In 1925, op 18-jarige leeftijd, werd Baldur von Schirach lid van de NSDAP. In datzelfde jaar leerde hij Adolf Hitler kennen. Von Schirach was direct enthousiast over hem: "Ik ging in München studeren omdat hij daar werkte en ik werd één van zijn trouwste aanhangers", zo schreef hij. "Van toen af was ik een overtuigde antisemiet, […]." Net zoals vele anderen was Von Schirach er heilig van overtuigd dat Hitler de "redder van Duitsland" zou worden. Von Schirachs ‘links-nationalistische’ politieke voorkeur was voornamelijk gebaseerd op zijn afkeer van zijn eigen achtergrond. Volgens hem moest het klassensysteem opgerold worden indien men een volk in eenheid wilde maken. Om zijn opvattingen in de praktijk te brengen was Von Schirach een voorstander van radicale maatregelen: het onheil van Duitsland moest zo snel mogelijk ongedaan gemaakt worden, want ook voor hem was het Verdrag van Versailles een beschamende vlek op zijn bestaan.

Ook speelden Von Schirachs vroeg ontwikkelde antisemitische vooroordelen een grote rol in zijn politieke voorkeur. Zoals eerder beschreven, wijdde hij zich op jonge leeftijd al aan verscheidene antisemitische geschriften om daarna een ongerationaliseerde haat ten opzichte van het Jodendom te ontwikkelen. Ongetwijfeld was zijn slaafse toewijding aan Hitler en het nazisme te wijten aan Hitlers charisma, de invloed die zowel de rassenideoloog Alfred Rosenberg als de hoofdredacteur van de antisemitische krant "Der Stürmer", Julius Streicher, op hem hadden en zijdelings de beloftes van de nazi-partij. Daarnaast speelde de zoektocht naar eenheid binnen het Duitse volk voor hem en andere nazi’s een grote rol. Zoals al eerder vermeld stonden bij een vurig nationalist als Von Schirach deze idealen hoog in het vaandel.

Baldur von Schirach maakte al gauw naam en faam binnen de nazi-partij. Als ambitieuze jongeman bracht hij verschillende ideeën ten aanzien van het ‘nazificeren’ van de Duitse jeugd en de universiteiten naar voren die over het algemeen positief werden ontvangen, vooral door Hitler. Hierdoor won Von Schirach al snel populariteit, waardoor hij een snelle klim in de hiërarchie van de NSDAP maakte. Hem werd gevraagd een aantal concrete plannen op te stellen gebaseerd op zijn reeds uitgesproken opvattingen. Ook deze werden positief ontvangen en stelden hem in staat Hitler persoonlijk te ontmoeten op de Berghof. Een aantal gesprekken met betrekking tot het ‘nazificeren’ van de jeugd en het hoger onderwijs cultiveerde de persoonlijke relatie tussen Hitler en Von Schirach. Von Schirach bleef onder de indruk van Hitler: "Deze profeet, door God gezonden, is onze redder en de enige man die Duitsland uit haar miserie kan redden", gaf hij als jongeman meermaals te kennen.

Ruim een jaar later, in 1926, behaalde hij zijn gymnasiumdiploma en studeerde hij hierna – op aanraden van Hitler – vanaf 1927 Germaanse folklore, kunstgeschiedenis en Engelse literatuur op de universiteit van München. Zijn universitaire opleiding sloot hij echter niet af: twee jaar later besloot hij al te stoppen en zich volledig te richten op zijn nazi-carrière.

In 1928 verhuisde hij naar München om daar op 20 juli zijn positie als Führer des Nationalsozialistischen Deutschen Studentenbundes aan te nemen: leider van de nationaalsocialistische Duitse studentenbond. Hierin mobiliseerde hij de academische jeugd voor het nationaalsocialisme. Zijn uitstekende organisatorische capaciteiten zorgden ervoor dat hij steeds vaker op de Berghof werd uitgenodigd om zijn persoonlijke relatie met Hitler te onderhouden. Hij wist Hitler ook al te vleien met zijn eerste gedichten over hem, waarin hij hem tot het bovenmenselijke toe verheerlijkte. Ondertussen bleven zijn organisatorische vaardigheden niet onopgemerkt. Von Schirach profileerde zich als een harde werker met het vermogen een oplossing te vinden voor de meest lastige logistieke problemen. Het feit dat hij zijn aristocratische afkomst had verloochend en al op jonge leeftijd antisemitische denkbeelden ontwikkelde, zorgde ervoor dat hij door vele hooggeplaatste nazi’s als een echte vertrouwenspersoon werd gezien. Zijn liefde voor het nazisme, de Duitse cultuur en zijn verering van zijn grote held, Adolf Hitler, droegen daarnaast bij tot zijn nationalistische gevoelens: iets wat Hitler zocht in zijn ondergeschikten. Zijn academische achtergrond gaf de indruk dat hij een intelligente man was met altijd een oplossing voorhanden.

Op 19 december 1928 richtte Von Schirach samen met enkele andere academici de Kampfbund für deutsche Kultur (Strijdbond voor de Duitse Cultuur) op. Hierin trachtte hij onder meer het werk van Goethe en overige "echte" Duitse literatuur meer onder de bevolking te brengen. Het leidt vrijwel geen twijfel dat Von Schirach hiermee het nationalisme onder het volk wilde stimuleren door de Duitse geschiedenis en literatuur meer onder de bevolking te brengen. In 1931 kreeg hij de positie van Reichsjugendführer der NSDAP (Rijksjeugdleider van de NSDAP) en kreeg hij de leiding over de Hitler-Jugend. Hij kreeg hiermee de macht over deze jeugdorganisatie die in 1932 ongeveer 100.000 leden telde en waarmee hij een begin kon maken het in de praktijk brengen van zijn opvattingen omtrent de nazificatie van de Duitse jeugd.

Op 31 maart 1932 trouwde Von Schirach met de 19-jarige Henriette Hoffman, dochter van Hitlers persoonlijke hoffotograaf Heinrich Hoffman. De banden van Von Schirachs schoonvader met Hitler leidden ertoe dat zowel Baldur als zijn pasgehuwde vrouw al spoedig vaste gasten waren op de Berghof, Hitlers buitenverblijf in Berchtesgaden waar hij gedurende zijn machtsperiode veel te vinden was. Von Schirach wist hiermee een plek te bemachtigen in Hitlers vriendenkring.

Na de machtsovername door de nazi’s in Duitsland bood Hitler Von Schirach de positie van Jugendführer des Deutschen Reiches (Jeugdleider van het Duitse Rijk) aan, tezamen met de rang van SA-Gruppenführer. Deze functie bekleedde Von Schirach vanaf 17 juni 1933. Als pas benoemde leider van de Duitse jeugd ging hij direct over tot het nazificeren van de jeugdorganisaties. Alle Duitse jeugdorganisaties moesten genazificeerd worden en dus, net als zijn Hitler-Jugend, volledig onder de vaandel van de nazistische idealen fungeren.

Von Schirach liet de kantoren van de Reichsausschuβ Deutscher Jugendverbände (Rijkscommissie voor Duitse Jeugdverenigingen) bezetten. Het hoofd van deze organisatie, generaal Vogt, werd botweg verjaagd. Hierna bond Von Schirach de strijd aan met één van de beroemdste Duitse zeehelden, admiraal Von Thotha, stafchef uit de Eerste Wereldoorlog van de Hochseeflotte en nu president van de jeugdbonden. Ook de geroemde oorlogsheld kon geen weerstand bieden aan Von Schirach. De bij zijn benoeming pas 26-jarige jeugdleider van het Derde Rijk had het voor elkaar gekregen alle typische verzuilde jeugdorganisaties buiten spel te zetten, op de katholieke na. Deze bleven voorlopig nog buiten schot, omdat de nazi-regering op 20 juli 1933 met paus Pius XI een concordaat gesloten had. Dit concordaat reguleerde een verzoenende verhouding tussen het nazisme en katholieke geloof.

Ondertussen profileerde de Hitler-Jugend zich als een paramilitaire jeugdorganisatie waarin Hitler en de nazi-ideologie centraal stonden. Deze jeugdige tegenhanger van de Sturmabteilung (SA) zou voor de toekomst soldaten moeten leveren voor het Duitse Rijk. Daarnaast konden de jongeren ook nog doorstromen naar nazi-opleidingsinstituten of militaire academies om zich voor later te scholen voor een baan als nazi-leider. De leden van de Hitler-Jugend werd echter meer geboden dan militaire training: zo waren groepsuitjes en padvindersactiviteiten ook heel gewoon. Bijkomend doel hiervan was om de nationale eenheid te behouden en te stimuleren. Overduidelijk waren ‘de wortels’ van de Hitler-Jugend: dat waren de concepten van de Spartaanse opvoeding. De Duitse jeugd zou onbuigzaam, taai en sterk moeten zijn, of in de woorden van Adolf Hitler: “Zo sterk als staal van Krupp”.

Ironisch en opmerkelijk is echter dat voor een organisatie waarin energieke activiteit, discipline en een speciale nadruk op het ideaal van lichamelijke perfectie een man als Von Schirach als leider werd uitgekozen. Onder de vaste bezoekers van de Berghof stond hij van begin af aan al bekend als een “slijmbal zonder de benodigde kwaliteiten voor ons ideale vaderland”. Voor velen stond hij gelijk aan het tegenbeeld van een ware nazi-leider die zich kenmerkte door hardheid, besluitvaardigheid, taaiheid en een onvoorwaardelijk eergevoel. Hitler zag in zijn jonge leeftijd, organisatietalent en zijn ongeëvenaarde toewijding aan hem als Führer en aan het nationaalsocialisme echter het ideale leiderstype.

Von Schirach hield zich ook als Jugendführer des Deutschen Reiches bezig met poëzie. Vooral binnen de Hitler-Jugend wonnen zijn gedichten ook steeds meer aan populariteit. In de jaren na zijn aanstelling als leider van de Hitler-Jugend schreef hij verschillende romantische gedichten over Hitler, waarin hij hem verhief tot een soort messias:

“Führer, mijn Führer door God gegeven,
Bescherm en behoud mijn leven voor altijd,
U redde Duitsland ten tijde van hoogste nood
Ik dank u voor mijn dagelijks brood
Blijf voor altijd bij me, verlaat me niet
Führer, mijn Führer, mijn geloof, mijn licht
Heil, mijn Führer!”

Zijn verafgoding van Hitler bleek tevens uit zijn eerste boek uit 1932: “Hitler: Wie Ihn keiner kennt” (Hitler, zoals niemand hem kent). In 1934 schreef hij “Die Hitler-Jugend” en in 1938 volgde “Die Revolution der Erziehung” (De Revolutie van de Opvoeding). Ook hierin bleef hij Hitler afschilderen als een door God gestuurde weldoener. Deze ideeën moesten volgens Von Schirach bij de Hitler-Jugend erin gestampt worden. Zo waren de jongeren in de Hitler-Jugend gedwongen bovenstaand gedicht voorafgaand aan elke maaltijd uit te spreken. Bekend was ook het zogenaamde Bekenntnis zum Führer (Belijdenis aan de Führer), die elk lid uit de Hitler-Jugend uit het hoofd moest leren en als volgt luidde:

“Wij hoorden zo dikwijls uw stem weerklinken en luisterden stil en vouwden de handen, omdat elk woord in onze ziel drong. Wij weten allen: eenmaal komt het einde, dat ons zal bevrijden van nood en willekeur. Wat is een jaar in de eeuwigheid. Wat stelt een wet voor die dat wil verbieden. Het zuivere geloof, door u ons gegeven, doorboort met grote zekerheid ons jonge leven. Mijn Führer, u alleen bent de Weg en het Doel!”

Op 1 december 1936 werd Von Schirach benoemd tot staatssecretaris voor de jeugd. Op diezelfde dag werd er een wet uitgevaardigd die lidmaatschap van de Hitler-Jugend voor de gehele jeugd binnen het Groot-Duitse Rijk verplichtte. Een grote stap voor een man als Baldur von Schirach: nu kon hij eindelijk de hele Duitse jeugd vormen naar zijn beeld. Direct schakelde hij alle overige jeugdorganisaties (op dat moment bestaande uit zo’n 6 miljoen kinderen), zoals de “Wandervogel” en “Bündischen Jugend”, uit. Tegen die tijd had Von Schirach er al voor zorg gedragen dat het gemiddelde intellect van de jeugd binnen de Hitler-Jugend danig was teruggezakt. Intellectuele kennis werd beperkt tot leuzen, gedichten en liederen: “We marcheren voor Hitler in nacht en nood, met de Vlag der Jeugd voor vrijheid en brood”. Al deze teksten waren van Von Schirach afkomstig.

De filosofie ten aanzien van de Duitse jeugd in het Derde Rijk was dat ze klaargestoomd moesten worden als volwaardige nazi’s, waarbij de militaire deugden en de gehele nazi-ideologie ingebakerd zouden worden in de jeugd. Potentieel verzet moest voorkomen worden: de jeugd werd gehersenspoeld om een blind vertrouwen in het gehele nazi-systeem te ontwikkelen. Eenheid en gelijkheid moest binnen het Duitse volk heersen: zo moest men bijvoorbeeld elkaars handen vasthouden tijdens het zingen van liederen tijdens kampvuren. De jeugd werd constant duidelijk gemaakt hoe belangrijk zij waren voor het latere Duitsland: jeugdigheid werd bijna verheven tot hoogste goed dat jonge mensen, zoals Von Schirach, buitengewoon geschikt maakte als leider van deze organisatie. De jeugdigheid van hun leiders moest voor de leden van de Hitler-Jugend als voorbeeld dienen om hen constant duidelijk te maken wat de waarde van het jong zijn precies was.

Ondanks talloze verwoede pogingen lukte het Von Schirach nooit een echte vertegenwoordiger te worden van wat Hitler als het ideale type omschreef. Zijn tweeslachtige optreden wekte veel controverse binnen de partij en de lagere rangen binnen de Hitler-Jugend op. Hoewel hij zijn studie niet had voltooid, trachtte hij enerzijds wel de schijn op te wekken een geraffineerd academicus te zijn en anderzijds trachtte hij zich de ferme stijl en het hardhandige optreden van de Hitler-Jugend eigen te maken. Hoewel Von Schirach al vanaf jonge leeftijd zijn adellijke afkomst trachtte te verbergen, is vele malen gebleken dat hij hierin keer op keer faalde. Von Schirach was noch hard, noch taai, noch flink, eerder een weke en verwende jongen die zich alleen in zijn partijuniform veilig waande. Dit beeld werd zelfs bekrachtigd door zijn vrouw, Henriette Hoffman, die hem beschreef als “een slap figuur voor wie de pose belangrijker is dan het doel.” Deze karaktereigenschappen brachten hardnekkige geruchten voort die wezen op latente homoseksuele neigingen. Deze werden in verloop van tijd alleen maar gevoed door andere geruchten, zoals zijn vrouwelijk aandoende trekken, zijn dweperige gedichten en toespraken (met name die gericht op Hitler), zijn vrouwelijk getinte slaapkamer en zijn geforceerde mannelijke gedrag. Overigens waren veel nazi’s met hoge functies van mening dat Von Schirach zijn positie niet te danken had aan zijn kwaliteiten en capaciteiten, maar aan zijn slijmerige gedrag ten opzichte van Adolf Hitler.

Om tegenover zijn critici, zoals Hitlers privé-secretaris Martin Bormann, zijn moed te tonen, meldde hij zich in december 1939 aan bij de Wehrmacht. Na zijn training in Berlin-Döberitz werd hij ingedeeld bij de befaamde “Groβdeutschland”-divisie waarna hij vervolgens vanaf mei 1940 betrokken raakte bij de inval in Frankrijk. Zijn ‘heldhaftige' optreden duurde slechts enkele weken waarna hij nog even kon genieten van het Franse leven. Kort hierna werd hij tot Oberleutnant bevorderd. Na dit optreden werd hem het IJzeren Kruis 2e Klasse en het bronzen Infanterie-Sturmabzeichen toegekend.

Vanaf september 1940 organiseerde Baldur von Schirach de evacuatie van ongeveer 2,5 miljoen kinderen uit steden die bedreigd werden door geallieerde bombardementen. Deze zogenaamde Kinderlandverschickung kwam tot stand nadat geallieerde bombardementen ook verschillende landelijke gebieden hadden getroffen en evacuatie nu nodig was om de kinderen te kunnen beschermen. Deze kinderen werden in ruim 9000 kampen, verdeeld over het hele Duitse Rijk, ingedeeld. Hier werd niet alleen hun scholing voortgezet, ook werden alle activiteiten van de Hitler-Jugend zorgeloos gecontinueerd en werden alle noodzakelijke maatregelen getroffen om de aanwezigheid van het nationaalsocialisme onder de jeugd continu voort te kunnen zetten. Deze Kinderlandverschickung werd door de Hitler-Jugend geregeld, vandaar Von Schirachs prominente rol in deze evacuatie. Natuurlijk kwamen hier talloze logistieke problemen bij kijken en om deze grootscheepse evacuatie enigszins rustig te laten verlopen was een man als Von Schirach onmisbaar.

Op 7 augustus 1940 raakte Von Schirach zijn positie als Jugendführer des Deutschen Reiches en leider van de Hitler-Jugend kwijt aan Artur Axmann. Hij werd vervolgens benoemd tot Gauleiter (leider van een partijregio) en Reichsstatthalter (rijksstadhouder) van Wenen. Deze functie gaf hem vrijwel de totale verantwoordelijkheid en macht over Wenen. Gedurende de vier en een half jaar dat hij deze functie bekleedde, was Von Schirach medeverantwoordelijk voor de deportatie van de nog overgebleven Joden vanuit zijn Gau naar Polen en de Sovjet-Unie waar het merendeel van hen werd omgebracht in vernietigingskampen of door de Einsatzgruppen. Het ging om ongeveer 60.000 leden van de oorspronkelijke Joodse bevolking van circa 190.000, waarvan het merendeel na de annexatie van Oostenrijk geëmigreerd was onder druk van het emigratiebureau van Adolf Eichmann. Hoewel hij het daadwerkelijke deportatiewerk aan de SS van Heinrich Himmler overliet, was hij wel betrokken bij deze daad. Hij sprak op 2 oktober 1940 met Hans Frank over de vraag of hij de in Wenen resterende Joden kon deporteren naar het Generalgouvernement in Polen, waarover de Frank de scepter zwaaide. Hij ontving op 3 december 1940 ook het bevel van Hitler tot de deportatie van alle overgebleven Joden uit Wenen. In een speech op 15 september 1942 gaf hij aan de deportaties van Joden als "een bijdrage aan de Europese cultuur" te beschouwen.

Toen de militaire druk van de geallieerden serieuzere vormen aan begon te nemen en het behoud van de steden van het Derde Rijk nu ook hoog op de prioriteitenlijst stond, werd Von Schirach in juli 1942 ook benoemd tot Reichsverteidigungskommissar für den Gau Wien (rijksverdedigingscommissaris voor de gouw Wenen). Een jaar eerder, in 1941, was hij al bevorderd tot Obergrüppenführer binnen de SA om meer gezag binnen zijn stad Wenen te kunnen behouden.

Nog steeds kon de voormalige leider van de Hitler-Jugend zijn afkomst niet laten varen. De pseudo-academicus nam op 28 september 1941 de positie van Präsident der Großdeutschen Bibliophilen Gesellschaft (President van het Grootduitse Bibliofiele Gezelschap) aan. Deze vereniging van Duitse intellectuelen was alleen bestemd voor overtuigde nazi’s en hield zich onder andere bezig met het classificeren van pro- en anti-nazi boeken. Op 29 juni 1942 werd Von Schirach benoemd tot Senator der Deutschen Akademie (Senator van de Duitse Academie). Deze positie stelde hem wederom in staat de academische jeugd voor het nazisme te mobiliseren en tevens het academische systeem te doordrenken met de nazistische idealen.

Vanaf zijn beginjaren als Gauleiter en Reichsstatthalter van Wenen tot aan het eind van de oorlog groeide de kloof tussen Von Schirach en Hitler. Von Schirach had eerder meer dan eens zijn kritiek geuit op een aanvalsoorlog op het westen. Hitlers wantrouwen jegens de Gauleiter was inmiddels tamelijk sterk en gebaseerd op Von Schirachs Amerikaanse afkomst in combinatie met zijn cultuurpolitiek. Ondanks zijn houvast aan het nazisme trachtte Von Schirach op elke mogelijke wijze zijn culturele aanhankelijkheid ten opzichte van het westen niet te verloochenen. Begin 1943 kwam dit tot uiting toen Von Schirach een tentoonstelling organiseerde waarin zogenaamde ‘ontaarde' kunst was opgenomen die niet strookte met de opvattingen volgens de Blut und Boden-theorie. Deze theorie stelde onder meer dat kunst ‘puur Duits’ moest zijn en er geen sprake mocht zijn van buitenlandse invloeden. Naar nazistische maatstaven was de westerse kunst te modern, bevatte deze te veel buitenlandse invloed en was te chaotisch. De westerse kunst zou het imago van Duitsland in negatieve zin aantasten omdat het niet strookte met de nazistische idealen, zoals orde en discipline. Hitler voelde zich door Von Schirachs tentoonstelling aangevallen en verweet de Gauleiter dat deze de “culturele oppositie tegen hem in Duitsland aanvoerde.” Dit alles vormde een belangrijke voedingsbodem voor de latere breuk tussen de twee mannen.

Voor een groot deel valt deze breuk tussen het echtpaar Von Schirach en Adolf Hitler echter te wijten aan het optreden van Von Schirachs vrouw, Henriette. In 1943 werd ze door vrienden die bij de Duitse bezettingsmacht in Nederland werkten, uitgenodigd hen te komen bezoeken. Ze besloot eerst een bezoek aan Amsterdam te brengen, waar ze getuige was van een razzia waarbij enkele honderden Joodse vrouwen opgepakt werden. Geschokt vroeg ze aan vrienden wat de actie inhield. Haar werd uitgelegd dat het de deportatie van Joodse vrouwen naar Polen betrof, waarna haar gevraagd werd of ze er nog helemaal niet van gehoord had. Ze wist zichzelf wijs te maken dat Hitler niets met deze acties te maken had en er bovendien geen enkele verantwoordelijkheid voor droeg. Haar werd geadviseerd direct persoonlijk contact op te nemen met de Führer.

Henriette von Schirach brak haar bezoek aan Nederland voortijdig af om daarna direct contact op te nemen met de Berghof om een afspraak te maken met Hitler. De Berghof leende zich echter niet voor gesprekken en discussies met betrekking tot politieke onderwerpen. Zaken aangaande het Jodenbeleid, de vervolging en de concentratie- en vernietigingskampen waren al helemaal uit den boze. Vol verontwaardiging vroeg Henriette of Hitler wist van de razzia’s; ze was er heilig van overtuigd dat Hitler hier compleet buiten stond. Ze beschreef waar ze enkele dagen geleden getuige van was geweest en vroeg Hitler waarom de vrouwen werden opgepakt. In reactie op haar vraag barstte Hitler los in een tirade.

Imponerend is de beschrijving van Henriette van het overige deel van de avond, waarin maar al te duidelijk de wortels van de breuk van de Von Schirachs met hun gedoodverfde ‘redder’ naar boven kwamen. “Heel behoedzaam stond hij op”, zo vertelt zij, “nog altijd heerste er een ijzingwekkende stilte in de grote zaal. Alleen het geknetter van de brandende houtblokken was er te horen. Ik was ook gaan staan. Op dat moment schreeuwde hij tegen me: “U bent sentimenteel, Frau Von Schirach. U moet leren haten. Wat gaan u de Jodinnen in Holland aan?” Inmiddels had hij, net als vroeger, mijn polsen vastgrepen en ze met beide handen omspannen, opdat ik me beter op hem zou kunnen concentreren. Plotseling liet hij me los. “Begrijpt u het dan niet? Elke dag sterven er tienduizenden van mijn beste, kostbaarste soldaten. Die anderen sneuvelen niet, zij leven in concentratiekampen. De minderwaardigen blijven leven en hoe ziet Europa er over honderd jaar uit? Of over duizend jaar? Ik ben alleen maar verantwoording schuldig aan mijn volk en aan niemand anders.”

Later dat jaar, op 24 juni 1943, pleitte Von Schirach op de Berghof voor een betere behandeling van de Joden en Oost-Europeanen en bekritiseerde hij de deportatiemethode. Opmerkelijk is wel dat hij jarenlang het Jodenbeleid niet bekritiseerde en menigmaal al had aangegeven dat het “Jodenbeleid noodzakelijk is voor het behoud van Duitsland”. Hij viel hierna in totale ongenade bij Hitler, maar wist desondanks zijn positie als Gauleiter en Reichsstatthalter te behouden.

In de laatste dagen van het Derde Rijk hield Von Schirach zich vooral bezig als Reichsverteidigungskommissar für den Gau Wien. In februari en maart 1945 kreeg Wenen 80.000 ton aan geallieerde bommen te verduren. Het gevolg was een civiel dodental van 30.000 mensen, 12.000 verwoeste gebouwen en 270.000 daklozen. Maandenlang moesten de inwoners zich behelpen zonder elektriciteit, water en gas. Von Schirach ondernam verwoede pogingen tot evacuaties en noodopvang voor de daklozen, maar dit liep op vrijwel niets uit. Het bijna totaal ineengestorte Derde Rijk had de middelen niet meer om zijn inwoners te helpen en daarnaast verbood Hitler Von Schirach expliciet zich te bekommeren om de inwoners. Volgens Hitler had de militaire situatie tegen die tijd namelijk de prioriteit boven het welzijn van de burgers van het Derde Rijk. Tijdens het offensief tegen Wenen werd de stad van 2 tot 13 april 1945 door de Sovjets met bombardementen bestookt. Slechts enkele dagen later was heel Oostenrijk veroverd.

Na de ondergang van het Derde Rijk dook Von Schirach in eerste instantie onder en trachtte met het opzetten van uiteenlopend ‘bewijsmateriaal’ zijn eigen dood in scène te zetten. Uiteindelijk kwam hij tot inkeer toen hij inzag dat hij berouw zou moeten hebben voor zijn daden. Hem waren de ware verschrikkingen van de Holocaust aan het licht gekomen. Hij was onder meer bekend met de massa-executies door de Einsatzgruppen in de Sovjet-Unie (hierover ontving hij namelijk verscheidene rapporten).

Kort na de teloorgang van het Derde Rijk gaf Von Schirach zich over aan de geallieerden, waarna hij vervolgens terechtstond voor het Internationaal Militair Tribunaal in Neurenberg. Dit Tribunaal moest de topnazi’s en de oorlogsmisdadigers berechten. Hij werd aangeklaagd wegens "samenzwering tot het voeren van een agressie-oorlog ofwel misdrijven tegen de vrede" en "misdrijven tegen de menselijkheid". De deportatie van de Weense Joden gedurende Von Schirachs aanstelling in Wenen was de geallieerden niet onbekend. Daarnaast was Von Schirachs in de ogen van de geallieerden verantwoordelijk voor "het vergiftigen van de Duitse jeugd". Met betrekking tot zijn optreden als Gauleiter van Wenen luidde zijn eerste schriftelijke reactie: "Het gehele onheil was te wijten aan de rassenpolitiek." Hij toonde zich gewillig voor de rechters en hij had zich volgens zijn gevangenispsycholoog geheel verzoend met de dood. Gedurende zijn berechting was hij echter erg zenuwachtig.

In zijn cel kon hij het dichten ook niet laten. Hier schreef hij onder meer het gedicht "Aan de Dood" waarin hij zijn verzoening met een eventuele doodstraf uitte. Hoewel hij mogelijk als oorlogsmisdadiger de strop zou krijgen, liet Von Schirach zijn achtergrond niet varen. Het aristocratische milieu waarin hij opgroeide en zich het merendeel van zijn leven in bevond bleef hem altijd bij. Zodoende behield hij tegenover het Tribunaal en de medewerkers zijn pompeuze uitstraling. Zijn advocaat deelde hij bij de eerste ontmoeting mee: "Zolang ik mijn hoofd heb, zal ik het hoog dragen."

Overeenkomend met de manier waarop hij zich gevangen liet nemen, toonde Von Schirach een uiterst berouwvolle houding tegenover het Tribunaal. Waarschijnlijk heeft het feit dat ook zijn gehele familie gearresteerd was en hij verschillende malen aangaf weer graag bij hen te willen zijn, hier mee te maken. Zijn zwakheid ontplooide zich echter volledig tijdens het proces. Gedurende het proces distantieerde Von Schirach zich van Albert Speer, die net als hijzelf in het begin een uiterst berouwvolle houding toonde. De voormalige leider van de Hitler-Jugend kwam echter onder een zodanige invloed van Hermann Göring dat hij in plaats van zijn eigen inzichten en geschiedenis, de ‘mening van de partij’ vervlocht in zijn uitspraken. In aanwezigheid van Göring bleven Von Schirachs antwoorden vaag en onduidelijk en durfde hij bovenal niet in de oppositie te gaan. De voormalige Gauleiter en Reichsstatthalter van Wenen sprak in Neurenberg meermaals uit dat hij zich niet alleen voor het nationaalsocialisme had ingezet, maar ook voor de Duitse literatuur en muziek. Zo trachtte hij zelfs Goethe erbij te betrekken toen hij tegenover het Tribunaal voor meer begrip jegens de fundamenten van het nationaalsocialisme pleitte. Hij werd herhaaldelijk onderbroken en aangemaand zich te beperken tot de zaak.

Van zijn oorspronkelijke plan een aanklacht over Hitlers verraad samen te stellen kwam niets terecht en volgens zijn gevangenispsycholoog liepen alle pogingen om hem tot inkeer te brengen ook tot niets uit. Het voornaamste argument was dat hij teveel gezichtsverlies zou leiden, hiermee zijn uitspraak "Ik zal mijn hoofd hoog dragen" bevestigend. Hoewel Göring Von Schirach al eens voor "jonge zwakkeling" had uitgemaakt, bleef de voormalige jeugdleider van het Derde Rijk stug volhouden dat het een dwaasheid was zijn ‘held’ Hermann Göring te veroordelen, vooral omdat hij zo populair was. Volgens hem had zijn [Von Schirachs] vijand Joachim von Ribbentrop meer schuld aan de oorlog en was het Von Ribbentrop die Hitler werkelijk beïnvloedde en niet Göring.

Hij schilderde de Hitler-Jugend als een onschuldige padvindersorganisatie af, waarin geen militaire training aan te pas kwam en de rol van de nazi-ideologie slechts een minimale rol speelde. Hij trachtte zich ook met betrekking tot de Hitler-Jugend volledig te distantiëren van de rassenpolitiek en met name het Jodenbeleid. Zo gaf hij onder meer te kennen dat hij en de Duitse jeugd gehoopt hadden een vredelievende oplossing te bedenken voor het Joodse vraagstuk. Hij wees onder meer betrokkenheid van de leiding van de Hitler-Jugend bij de Rassenwetten van Neurenberg van 1935 af en verklaarde dat de Duitse jeugd zich niet schuldig had gemaakt aan gewelddadigheden tijdens de Kristallnacht in november 1938. Von Schirach gaf echter wel toe dat hij van mening was dat de Joden een "ware cultuurschande zijn" en zich schuldig maakten aan het vergiftigen van Duitse jeugd en deels verantwoordelijk waren voor de decadentie van het Duitse rijk."

Aanklager Dodd dwong Von Schirach in de loop van het proces toe te geven dat hij in oktober 1940 Hans Frank, de gouverneur-generaal van het bezette Polen, had gevraagd om 50.000 Weense Joden naar Polen af te voeren. Frank had tegen dat voorstel geprotesteerd uit logistieke overwegingen, omdat er niet meer genoeg plek zou zijn in Polen. Uiteindelijk wist de Gauleiter van Wenen zijn zin echter door te drukken en gaf Hitler het bevel tot de deportatie van de overgebleven Joden vanuit Wenen. Essentieel tijdens het proces tegen Von Schirach met betrekking tot zijn rol in de deportaties van de Weense Joden was het bewijs dat hij tijdens deze deportaties verschillende rapporten ontving over de Einsatzgruppen in de Sovjet-Unie. Niet alleen gaven deze rapporteren weer hoe effectief de massaslachtingen waren; ze beschreven daarnaast ook nog de methodes waarmee duizenden ‘minderwaardigen’ geliquideerd werden. Toch liet Von Schirach de deportatietreinen doorrijden; hoogstwaarschijnlijk dus wetend welk lot ‘zijn’ Joden in Polen zouden ondergaan. Met betrekking tot zijn antisemitische opvattingen verklaarde hij: "Ik had geen reden om antisemiet te zijn. Maar mijn toenmalige welgefundeerde opvattingen lieten destijds weinig ruimte voor twijfel over."

Voor het Tribunaal gaf hij onder meer te kennen niet van het bestaan van de vernietigingskampen af te weten en toonde hij onder andere bewijs van zijn protesten bij Martin Bormann over de onmenselijke behandeling van de Joden. Op 24 mei 1946 legde hij voor het Tribunaal de volgende slotbekentenis af: (Slotverklaring Von Schirach).

Het Tribunaal veroordeelde hem op 1 oktober 1946 tot 20 jaar gevangenisstraf wegens "misdrijven tegen de menselijkheid" op basis van de deportatie van de Joden uit Wenen hoewel "dit beleid niet van hem [Von Schirach] vandaan kwam, maar hij wel eraan meewerkte". Wellicht heeft zijn aanvankelijke berouw en kritiek op Hitler, die hij gezamenlijk met Albert Speer uitte, te maken met een relatief lage gevangenisstraf.

Op 20 juli 1950 scheidde zijn vrouw Henriette van hem tijdens zijn verblijf in de Spandau-gevangenis in Berlijn. Op 30 september 1966 werd hij vrijgelaten, waarna hij in alle rust naar het zuiden van Duitsland verhuisde. Daar schreef hij zijn memoires, "Ich glaubte an Hitler" (Ik geloofde in Hitler) die in 1967 gepubliceerd werden. Hierin beweerde hij wederom niets van de massamoorden geweten te hebben ten tijde van de deporaties van de Joden uit Wenen. In essentie bevat het boek dezelfde inhoud als zijn getuigenissen in Neurenberg. Nogmaals nam hij de volle verantwoordelijkheid voor de opvoeding van de Duitse jeugd in het kader van een foutief indoctrinatieprogramma. Tevens gaf hij aan dat één aanklacht hem nog het meest dwars zat: volgens het Tribunaal zou hij aangedrongen hebben op de deportaties van de Weense Joden. Het Tribunaal stelde tevens dat hij zonder enige twijfel duidelijk wist waar hij mee bezig was. Von Schirach bleef ontkennen; hij onderbouwde zijn verklaring met de bewering dat hij pas na de voltooiing van de deportaties van de vernietigingskampen had gehoord.

De voormalige jeugdleider leefde de daaropvolgende jaren afgezonderd in het Zuid-Duitse berggebied. Hij stierf in zijn slaap op 8 augustus 1974 in een klein hotel in Kröv aan de Moezel, vrijwel geheel vereenzaamd en zo goed als blind als gevolg van een oogziekte.

Processtukken