Fokker Vliegtuigfabrieken en vliegtuigen

Toen Duitsland op 10 mei 1940 Nederland binnenviel, was de bijdrage van de Duitse Luftwaffe dusdanig dat zij het luchtruim nagenoeg beheersten. Toch werden hun piloten geconfronteerd met redelijk moderne vliegtuigen van een fabrikant die de eigen Luftwaffe bevelhebbers maar al te goed kenden. In gelijkwaardige ontmoetingen deden zelfs de verouderde typen van de fabrikant het redelijk goed tegen hun Duitse opponenten. De Duitse piloten moesten het opnemen tegen Fokker vliegtuigen, een fabrikant van vliegtuigen waar hun eigen bevelhebbers tijdens de Eerste Wereldoorlog het luchtruim mee beheersten. In mei 1940 hadden de fabrieken van Fokker al een hele geschiedenis achter de rug, een geschiedenis die tot op de dag van vandaag, hoewel in afgeslankte vorm, nog steeds voortgaat.

Entree Fokker fabrieken Amsterdam met een D.XXI, een T.V en een G.1 op de gevel Bron: Wilco Vermeer collection

De jonge Anton Herman Gerard Fokker groeide op in Haarlem. Hoewel een intelligente persoon en leerling was hij maar met moeite te handhaven op de door hem gevolgde scholen. Liever dan leren op school hield de jonge Antony Fokker zich bezig met het oplossen van praktische problemen. Voor de auto van de vader van een vriend construeerde Fokker een wiel dat niet lek kon gaan. Helaas bleek bij het vestigen van het patent hiervoor dat dit al bestond. Naast de automobielindustrie raakte Fokker ook geïnteresseerd in de luchtvaart die toen nog in de kinderschoenen stond. Aanvankelijk ging Fokker in het leger, maar werd tijdens zijn diensttijd afgekeurd. Op aandringen van zijn ouder besloot hij een opleiding in de automobielindustrie te gaan volgen.

In 1909 vertrok Antony Fokker vanuit zijn woonplaats Haarlem naar Mainz om daar te studeren aan de Ersten Deutschen Automobilfachschule. Hoewel de bedoeling was dat hij automobieltechniek zou studeren besloot hij zich in te schrijven voor een opleiding vliegtuigbouw aan de afdeling Aviatik van de opleiding. Onder financiering van zijn mede student en vriend Oberleutnant Franz von Daum en een groep medestudenten van de opleiding produceerde Fokker in een leegstaande Zeppelinloods op Flugplatz Baden-Oos zijn eerste vliegtuig, de Fokker Spin. Aangedreven door een 50 pk Argus motor was het toestel in oktober 1910 gereed. Het toestel werd tijdens een proefvlucht in december 1910 al vernield. Op dat moment was Franz von Daum de piloot aangezien Fokker nog geen vliegbrevet bezat en op familiebezoek in Haarlem was.

Zeppelin hal, Baden Oos, hier kort na Wo1 Bron: Public Domain (onbekend)

Om nieuwe problemen met een nieuw vliegtuig te voorkomen, nam Fokker contact op met Jacob Goedecker, de directeur van J. Goedecker Flugmaschinenwerke. Goedecker was al de leverancier geweest van de materialen voor de eerste Spin. In de fabriek van Goedecker te Nieder-Walluf, bouwde Fokker met heel veel hulp zijn tweede Spin. Op aandringen van Goedecker had dit toestel een groot aantal verbeteringen. Het was dit toestel, waarmee 16 mei 1911 Fokker zelf zijn vliegbrevet behaalde onder toezicht van het Deutsche Luftschiffer-Verband. Op 31 augustus 1911 voerde Fokker op aandringen van zijn vader een demonstratievlucht uit boven Haarlem. In diezelfde maand was bij Goedecker gestart met de productie van een derde Spin, een tweepersoons versie.

In 1912 vestigde Fokker zelf zich op de Motorflugplatz Johannisthal-Adlershof, waar hij op 22 februari 1912 de firma Fokker Aviatik GmbH oprichtte en zijn AHG Fokker Aeroplanbau Flugzeuge vestigde. De eerste vliegtuigen liet hij in onderdelen construeren bij J. Goedecker Flugmaschinenwerke, waarna de onderdelen in Johannesthal in elkaar werden gezet. In mei 1912 produceerde Fokker een derde variant van zijn Spin, welke hij ter evaluatie afstond aan de Heeresverwaltung van het Duitse leger. Het leger was onder de indruk en Fokker kreeg de opdracht 10 vliegtuigen te produceren. Deze werden allen bij Goedecker geconstrueerd en bij Fokker in elkaar gezet. Om zijn firma financieel gezond te houden, vestigde Fokker in mei 1913 op de Flugplatz Schwerin-Görries een vliegschool. Met de financiering en steun van het Duitse leger besloot Fokker halverwege 1913 zijn bedrijf naar Schwerin over te plaatsen. In de leeggekomen Fokker fabrieken op Johannisthal vestigde zich de firma Rumpler.^[1][2]

Fokker Johannisthal Bron: Public Domain (onbekend)

Vanaf oktober 1913 bouwde Fokker aan de Hintenhof op de Flugplatz Schwerin-Görries zijn nieuwe fabriek. Hier werd het bedrijf op 7 juli 1914 hernoemd tot "Fokker Aeroplanbau GmbH". De interesse van het Duitse leger in Fokker vliegtuigen groeide gestaag, evenals het aantal vliegtuigtypen dat hij voor de Duitsers ontwikkelde en produceerde. Met het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog groeide het aantal bestellingen en werden ook de Fokker vliegtuigen steeds geavanceerder. De fabriek groeide en nieuwe fabriekshallen werden bijgebouwd. Fokker kocht zich als partner in bij de Pianofabrik Perzina, waarmee hij zich van specialistische houtbewerkers voorzag.^[3][4]

Fokker Schwerin Bron: Public Domain (onbekend)

Dit principe herhaalde Fokker diverse malen, zo werd hij partner van de Pianofabrik Adolf Nützmann uit Schwerin, de Waffenfabrik Zimmermann uit Berlin-Reinickendorf, de Magyar Általános Gépgyár een autofabrikant uit Hongarije en de Motorenfabrik Oberursel AG. In oktober 1917 kocht hij zich in bij de Flugzeugwerft Lübeck-Travemünde GmbH. Het aantal werknemers bij Fokker groeide in die jaren van 100 voor aanvang van de Eerste Wereldoorlog tot 6000 in 1917, waarvan er in Schwerin alleen al 1800 mensen werkten. Op zijn 25e verjaardag, op 6 april 1915 had Anthonie Fokker op voordracht van de Obersten Heeresleitung het Duitse staatsburgerschap ontvangen. In deze jaren wijzigde de firmanaam nogmaals tot Fokker Flugzeugwerke mbH.^[5]

De diverse samenwerkingen die Fokker aanging waren een voorbeeld van de ondernemersgeest van Fokker. Hij kende zijn eigen beperkingen en krachten en had een gave de juiste mensen voor de juiste werkzaamheden aan te trekken. Ook voor het ontwerpen en construeren van zijn vliegtuigen deed hij dit. Hoewel hij zich zelf zeker met de ontwerpen bemoeide, verzekerde hij zich van de samenwerking met constructeurs als Palm. Martin Kreuzer en Reinhold Platz. Ook schroomde Fokker niet om technieken van andere over te nemen. Samen met zijn medewerker Franz Haller bezocht hij voor de Eerste Wereldoorlog al Parijs en schafte daar een Morane Saulnier Type H aan welke bij Fokker volledig werd geanalyseerd. Toen tijdens de Eerste Wereldoorlog een Morane-jager een noodlanding in Duits bezet gebied maakte waarvan de mitrailleur door de propeller schoot, construeerde Fokker een synchronisatie systeem dat ditzelfde kon doen zonder dat de propeller extra beschermd en dus verzwaard hoefde te worden. Met dit systeem bouwde hij de Fokker E.I en opvolgers, de eerste succesjagers van Fokker. Deze inventiviteit en zakelijkheid van Fokker resulteerde in twee beroemde vliegtuigtypen, de Fokker Dr.I en Fokker D.VII. Dit laatste type werd zo beroemd en gevreesd dat het aan het einde van de Tweede Wereldoorlog de Geallieerden eisten dat alle toestellen van de Fokker D.VII zouden worden ingeleverd of vernietigd.

In 1917 dwong de Obersten Heeresleitung Fokker tot een samenwerking met Hugo Junkers. Met deze samenwerking hoopte de Duitse legerleiding dat de kwaliteiten op ontwerpgebied van de Fokker fabriek konden worden gecombineerd met de technische vooruitgang op gebied van toepassing van metalen door Junkers. Op 20 oktober 1917 ontstond zo de Junkers-Fokker-Werke Aktiengesellschaft.

Tot een echt vruchtbare samenwerking kwam dit niet. De samenwerking leverde slechts één prototype van een vliegtuig op. Na afloop van de Eerste Wereldoorlog werd het Duitsland verboden militaire vliegtuigen en luchtvaartechnieken te ontwikkelen en eindigde ook de samenwerking tussen Fokker en Junkers. De Junkers-Fokker-Werke Aktiengesellschaft werd formeel omgevormd tot de Junkers Flugzeugwerk Aktiengesellschaft, waarmee de toekomstige Junkers fabriek ontstond die gedurende de Tweede Wereldoorlog vele typen voor de Luftwaffe zou ontwikkelen. Op deze wijze stond Fokker derhalve zelfs aan de basis van Junkers.

Fokker had ondertussen een ingenieus plan ontwikkeld. Met hulp van militairen die hij uit zijn oorlogsperiode kende, lukte het hem een groot deel van zijn fabrieksinventaris, inclusief onderdelen voor vliegtuigen, op zes treinen te laden en hiermee naar Nederland te ontkomen. Antony Fokker huwde in 1919 met de dochter van General Curt Ernst von Morgen. Zijn zwager Heinrich-Joachim von Morgen ging het beheer van de vestiging in Schwerin op zich nemen, welke was omgedoopt tot Schweriner Industrie Werke. De inventaris van de fabriek bracht Fokker per trein naar het Entrepôt Petroleum Haven te Amsterdam in opslag.

In februari 1919 ontving Fokker, hoewel hij nog geen firma had, een opdracht van het Nederlandse leger voor de levering van jacht- en verkenningsvliegtuigen. Hoewel er uiteindelijk veel minder werden afgenomen, leverde deze opdracht Fokker extra financiële armslag. De vestiging in Schwerin leverde in die tijd ook nog Fokker vliegtuigen af voor onder andere de KLM, maar de Geallieerden dwongen de Duitse vliegtuigindustrie tot sanering, waar de Fokker fabriek in Schwerin één van de slachtoffers van werd.^[6]

Op 21 mei 1919 werd bekend gemaakt dat een samenwerking tussen Anthony Fokker en Henri Wijnmalen, de directeur van de leverancier van onder ander Spijker vliegtuigen en auto's, N.V. Nederlandsche Automobiel- en Vliegtuigfabriek "Trompenburg". De samenwerking was tot stand gekomen omdat Trompenburg, tot dan de hoofdleverancier van vliegtuigen aan de Nederlandse Luchtvaartafdeling, maar met moeite de leveringsverplichtingen haalde. Fokker bood aan deze contracten te voldoen met de Fokker vliegtuigen meegenomen uit Duitsland. De leveringscontracten hiervoor waren op 22 februari 1919 door Fokker en Trompenburg vastgelegd. Fokker besloot echter zelf met de Nederlandse overheid te onderhandelen om de order bij Trompenburg weg te kapen. Fokker richtte zich tot de Steenkolen Handels Vereniging (SHV) (eigendom van de families Van Beuningen en Fentener van Vlissingen), zijn familie en een aantal rijke particulieren voor de nodige financiering. Hier ontving hij voldoende steun om in Nederland een eigen fabriek te starten.^[7]

Op 21 juli 1919 richtte Fokker de N.V. Nederlandsche Vliegtuigenfabriek op en vestigde zich in Amsterdam Noord in de hallen van de Eerste Luchtverkeer Tentoonstelling Amsterdam (ELTA) die hier van 1 augustus tot 14 september 1919 had plaatsgevonden. De naam Fokker werd vermeden vanwege de oorlogsgeschiedenis. De fabriek was gevestigd aan de Papaverweg 31-33 in Amsterdam-Noord. Deze vestiging lag nabij het marinevliegkamp Schellingwoude, waar Fokker zijn watervliegtuigen zou gaan testen. Naast de inventaris had Fokker ook zijn belangrijkste medewerkers meegenomen uit Duitsland zoals zijn bedrijfsleider Wilhelm Horter, verkoopleider Friedrich Seekatz en chef-constructeur Reinhold Platz.^[8]

Fokker Amsterdam Noord Bron: Public Domain (onbekend)

In mei 1921 nam Fokker het voormalige Marinevliegkamp in Veere in gebruik als nevenvestiging. Vanaf 1922 zouden hier ook watervliegtuigen worden geproduceerd. De vestiging in Veere werd in 1926 gesloten. Dit was mogelijk geworden door uitbreiding van de vestiging in Amsterdam Noord.

Omdat de vestiging in Amsterdam Noord geen start- en landingsbanen had, werden de Fokker landvliegtuigen per dekschuit naar Schiphol vervoerd. Hier werd in 1924 op Schiphol Oost een vliegloods voor Fokker gebouwd ter assemblage van de vliegtuigen die daar aankwamen.

Fokker te Schiphol Oost Bron: Public Domain (onbekend)

Tot aan de Tweede Wereldoorlog zou hier niet veel verandering in komen. Al vroeg na de Duitse bezetting, werden de Fokker fabrieken doelwit van geallieerde bombardementen om te voorkomen dat de fabrieken voor de Duitse oorlogsindustrie werden ingezet. Toch werden de werknemers door de Duitse bezetter gedwongen voor de Luftwaffe reparaties en productie te plegen. De Luftwaffe nam zelfs Fokker vliegtuigen in dienst. Na het bombardement op 25 juli 1943 werd door de bezetter besloten de afdelingen van Fokker te verspreiden in de omgeving. De productie, constructie en reparatie werd nu verspreid over een groot aantal locaties in Amsterdam en locaties in Edam, Weesp, Helmond en Loosdrecht,.

Fokker zelf vestigde zich begin jaren 1920 in de Verenigde Staten. Met de Fokker vestigingen aldaar wordt Fokker in die jaren de grootste vliegtuigbouwer ter wereld, waarbij de voornaamste productie zich op het gebied van verkeersvliegtuigen plaatsvond. Halverwege jaren 1930 richt Fokker zich weer op de Nederlandse en Europese markt. Door de toenemende oorlogsdreiging in Europa steeg de vraag naar militaire vliegtuigen en Fokker vestigde zich hier vooraan in de markt. In 1939 liet Fokker zich in New York aan zijn neus opereren. Na de operatie ontstond een infectie waaraan Anthonie Fokker op 23 december 1939 in New York op 49 jarige leeftijd overleed.

Begin jaren 1930 begon Fokker echter de concurrentieslag met buitenlandse vliegtuigbouwers te verliezen. Deze ontwikkelden zich sneller, waarbij met name Douglas zich in de jaren 1930 goed in de markt zette. KLM besloot in plaats van nieuwe Fokker vliegtuigen de Douglas DC-2 en later Douglas DC-3 aan te schaffen. Fokker speelde hier echter slim op in door in Nederland de vertegenwoordiger van Douglas te worden waarmee hij verzekerd was van de levering en licentiebouw van de toestellen. Hiermee zette Anthony Fokker zelf de toon die Fokker na de Tweede Wereldoorlog zou voortzetten. producent in Nederland van vliegtuigen van andere fabrikanten. Hoewel Fokker als vliegtuigbouwer tegenwoordig niet meer bestaat, doet haar huidige vertegenwoordiger, Fokker Services in weze hetzelfde nog steeds door hier de mogelijkheid aan te bieden tot het onderhouden van diverse merken en type vliegtuigen van Fokker en andere leveranciers.

In 1920 liet de Amerikaanse ambassade aan Fokker weten dat de Verenigde Staten interesse had in de aanschaf van een aantal Fokker vliegtuigen van het type Fokker C.I en de Fokker D.VII. Anthonie Fokker besloot hierop zelf naar de Verenigde Staten te reizen om de bekijken of hij daar zijn productie en verkoop kon uitbreiden.^[9]

Vanwege met name de interesse van het US Army Air corps, besloot Fokker in januari 1922 een verkoop firma de Netherlands Aircraft Manufacturing Company of Amsterdam in New York te vestigen. Hiermee lukte het Fokker een opdracht van het Amerikaanse leger binnen te slepen voor de ombouw van 135 de Havilland DH-4 toestellen. Om aan deze opdracht te voldoen kocht Fokker de leegstaande Witteman Lewis vestiging Hasbrouck Heights op bij Teterborro airport in New Jersey.^[10]

Fokker fabriek, Teterboro Airfield, Hasbrouck Heights Bron: Public Domain (onbekend)

In mei 1925 richtte Fokker de Atlantic Aircraft Corporation op. Op 16 september 1925 werd deze naam gewijzigd in de Fokker Aircraft Corporation en in december 1927 weer tot Fokker Aircraft Corporation of America. Naast de vestiging in Hasbrouck Heights, werden er ook fabrieken geopend in Glendale, West-Virginia en in Passiac in New Jersey.^[11]

Begin 1929 verkocht Fokker een groot deel van zijn aandelen aan de General Motors Company en van maart 1930 tot in 1933 noemde het bedrijf zich General Aviation Company. Fokker liet zich uiteindelijk geheel uitkopen en in 1934 verkocht General Motors het gehele bedrijf aan North American Aviation.^[12]

Na de Tweede Wereldoorlog werd op 1 januari 1947 op aandringen van de Nederlandse overheid een fusie opgestart tussen Fokker, de afdeling vliegtuigbouw van Koninklijke Maatschappij de Schelde en de firma Aviolanda. De samenwerking in 1949 weer afgeketst.

In 1949 werd een begin gemaakt met de bouw van een nieuwe fabriek bij Schiphol Oost. Deze werd in 1951 geopend en tot 1955 werd de fabriek in Amsterdam Oost nog gebruikt. Op 16 februari 1954 werd AVIO Diepen een dochteronderneming van Fokker AVIO Diepen was een handelsonderneming en reparatiebedrijf voor vliegtuigen met vestigingen op vliegveld Ypenburg. Haar oprichter, Frits van diepen werd op 1 maart 1954 directeur bij Fokker.

Op 1 mei 1954 werd alsnog de afdeling vliegtuigbouw van Koninklijke Maatschappij de Schelde opgenomen binnen Fokker. Het zou nog tot 31 december 1967 duren alvorens ook de eerder voorgenomen opname van Aviolanda bij Fokker plaatsvond. Fokker kreeg hiermee ook vestigingen in Papendrecht/Dordrecht en op vliegveld Woensdrecht. In 1969 werd de firma N.V. Lichtwerk binnen Fokker opgenomen. Al met al had Fokker in de jaren 1970 zodoende zes vestigingen.

Ondertussen had Fokker in 1969 samenwerking gezocht met de Deutschen Vereinigte Flugtechnische Werke GmbH (VFW). De samenwerking resulteerde slechts in één product, de VFW 614, waarna in 1980 de samenwerking werd beëindigd. Vanaf dat moment ging het met Fokker bergafwaarts. Men had grote moeite zich staande te houden in de concurrentiestrijd met andere vliegtuigbouwers. Op 30 oktober 1992 werd een samenwerkingsovereenkomst met DASA vastgelegd. Verbetering bracht dit nauwelijks. Het moederbedrijf van DASA-Fokker, de Daimler-Benz AG beëindigde op 22 januari 1996 de onderhandelingen over de samenwerking en op 15 maart 1996 moest Fokker faillissement aanvragen.

Ondanks alle problemen gingen winstgevende onderdelen van Fokker wel verder. De ruimtevaartafdeling werd zelfstandig en ging tot 2002 verder onder de naam Fokker Space maar wijzigde daarna de naam in Dutch Space.

De reparatie en onderdelen afdelingen, ten behoeve van nog in gebruik zijnde Fokker vliegtuigen, de Fokker Services, onderdeel van Stork bleef bestaan en eind augustus 2009 concentreerde Stork alle Fokker gerichte onderdelen en luchtvaartonderdelen onder de naam Fokker. In 2010 kreeg deze firma de naam Fokker Technologies welke sinds december 2015 onderdeel is van GKN Aerospace. Later ontstonden hieruit twee bedrijfstakken, Fokker Services en Fokker Techniek.

In 2021 werd de firma Panta Holdings eigenaar van de twee restanten van Fokker door overname van deze onderdelen van GKN Aerospace. Deze onderdelen werden samengevoegd onder de bedrijfsnaam Fokker Services waarmee het voortbestaan van de naam Fokker vooralsnog is gegarandeerd.

De vliegtuigproductie van Fokker, ontving een herstart door de oprichting van de firma Rekkof Aircraft NV. Deze firma zou zich gaan richten op het opnieuw produceren van Fokker vliegtuigen. Later werd de naam van deze firma gewijzigd in Next Generation Aircraft en weer later tot het huidige Netherlands Aircraft Company. Ondanks vele beloften en subsidies is het de firma nog niet gelukt om tot enige productie over te gaan.

In literatuur, archieven en verhandelingen zijn vele schrijfwijzen voor Fokker vliegtuigen te vinden. Een formele handelwijze hiervoor is moeilijk te duiden. Bekend is dat aanvankelijk de aanduidingen "M" voor Militärflugzeuge, "E" voorEindecker, "D" voor Doppeldecker en "V" voor Verspanningslohs werden gebruikt. Voor typen geleverd aan Oostenrijk tijdens de Eerste Wereldoorlog en gedurende het interbellum geproduceerd in de Verenigde Staten werden veelal andere typeaanduidingen gebruikt voor dezelfde toestellen die elders werden geproduceerd. Aangetekend dient te worden dat de "V" later werd gebruikt voor Versuchsflugzeug.

De meest bekende typeaanduidingen waren die welke tijdens het interbellum en na de Tweede Wereldoorlog werden aangewend. Hierbij werden de "F" voor verkeersvliegtuigen, de "C" voor verkenningsvliegtuigen, de "D" voor jachtvliegtuigen, de "S" voor lesvliegtuigen en de "T" voor bommenwerpers en torpedovliegtuigen gebruikt. Ook in deze periode ontvingen dezelfde typen bij leveringen aan het buitenland soms andere aanduidingen en bij licentiebouw zelfs andere namen.

De Fokker Spin was het eerste door Anthonie Fokker ontworpen en gebouwde vliegtuig. Alvorens dit vliegtuig verder in productie te nemen, werden acht varianten van de Spin geproduceerd tussen 1910 en 1913. De eerste productieversie werd de militaire Fokker M.1

Spin I	eerste Spin 1910
Spin II	tweede Spin 1911
Spin III	derde Spin, 1911
1e 1912 Spin Variant	2 zits versie, 1912
2e 1912 Spin Variant	2 zits versie met dichte romp, 1912
1e 1913 Spin Variant	2 zits versie Fokker Vliegschool, 1913
2e 1913 Spin Variant (M.1)	militaire versie Spin, zie M.1
3e 1913 Spin Variant	2 zits versie, 1913

De A-serie was een aanduiding die voorkwam voor een aantal verkenners tijdens de Eerste Wereldoorlog. Naar alle waarschijnlijkheid was dit een Oostenrijkse aanduiding voor verkenners. Deze toestellen kwamen ook voor in de M-serie

Fokker A.I (Fokker M.8)	2 zits verkenner/trainer/jachtvliegtuig, 1914
Fokker A.II (Fokker M.5L)	verkenner, 1914
Fokker A.III (Fokker M.5K)	verkenner, test gesynchroniseerde bewapening, 1914

De B-serie heeft twee reeksen gekend. Tijdens de Eerste Wereldoorlog was het de aanduiding voor een aantal door Oostenrijk gebruikte Fokker toestellen. Na de Eerste Wereldoorlog werd het door Fokker gebruikt als aanduiding voor een aantal typen vliegboten.

Fokker M.7 (Fokker B)	2 zits verkenner, 1915
Fokker M.10E (Fokker  B-I)	2 zits verkenner/trainer, 1915
Fokker M.10Z (Fokker B-II)	2 zits verkenner/trainer, 1915
Fokker M.11 (Fokker B-II)	niet gebouwd project, 1915	geen afbeelding
Fokker M.16Z (Fokker B-III)	2 zits gevechtsvliegtuig, 1916
Fokker M.17K (Fokker B-III)	verkenner, 1916
Fokker B.I	4 zits amfibie, 1922
Fokker B.II	3 zits amfibische verkenner, 1923
Fokker B.III	3 zits vliegboot, 1926
Fokker B.IV (Fokker F.11)	vliegboot voor Amerikaanse markt, 1928

De aanduiding C bij Fokker vliegtuigen werd na de Eerste Wereldoorlog gebruikt voor de verkenners. Hierbij waren zowel varianten voor op land als drijvervliegtuigen. Deze laatste kregen na de typeaanduiding een W toegevoegd. Bij de productie voor de Amerikaanse markt werd de C aanduiding gebruikt voor transportvliegtuigen bedoeld voor militair gebruik.

Fokker C.I Fokker C.Iw	verkenner voor land en water, 1919-1929
Fokker C.II	civiele variant C.I, 1920
Fokker C.III	Spaanse C.I productie, 1922
Fokker C.IV Fokker C.IVw Fokker Altantic CO-4 (Fokker Model 3)	verkenner voor land en water, 1923-1924 Amerikaanse variant
Fokker C.V Fokker C.Vw Fokker Atlantic A-01 (Fokker Model U)	verkenner in diverse varianten voor op land en water, 1924-1926 Amnerikaanse variant
Fokker C.VI	verkenner voor op land, 1926
Fokker C.VIIw	drijvervliegtuig verkenner, 1928
Fokker C.VIII Fokker C.VIIIw	verkenner voor land en water, 1928-1929
Fokker C.IX	verkenner voor op land, 1930
Fokker C.X	verkenner voor op land, 1934
Fokker C.XIw	drijvervliegtuig verkenner, 1935
Fokker C.XIVw	drijvervliegtuig verkenner, 1937
Fokker Atlantic Holland en Fokker Atlantic (Verenigde Staten)
Fokker Atlantic XCO-8 (Fokker Model 1)	project ombouw verkener
Fokker C-1 (Fokker V.38)	prototype C.I, 1918	geen afbeelding aanwezig
Fokker Atlantic C-2 Fokker Atlantic C-2A (Fokker Model 7)	transportvariant Fokker F.VIIA-3m, 1926
Fokker Atlantic C-5 (Fokker Model 10)	transportvariant F.10A, 1927
Fokker Altantic C-7 Fokker Atlantic C-7A (Fokker Model 7)	verbeterd model C-2 of C-5,
Fokker Atlantic Y1C-14 Fokker Atlantic AF-14	tranportvariant F.14
Fokker Atlantic Y1C-15	ambulancevariant Y1C-14
Fokker Atlantic YC-20 (Fokker Model 12)	prototype transportvariant F.32

Tijdens de Eerste Wereldoorlog begin de Duitse luchtmacht een aantal Fokker vliegtuigen te rangschikken in de D-serie waarbij de "D" stond voor Doppeldecker, ter onderscheiding van de E-serie, waarbij de "E" stond voor Eindecker en later de "Dr" wat stond voor Dreidecker. Na de Eerste Wereldoorlog bleef Fokker de "D" aanduiding gebruiken, waarbij deze nu aangewend werd om het vliegtuigtype jachtvliegtuig aan te duiden.

Fokker D.I (Fokker M.18ZF/ZK)	jachtvliegtuig, 1916
Fokker D.II (Fokker M.17ZF/ZK)	jachtvliegtuig, 1916
Fokker D.III (Fokker M.19F/K)	jachtvliegtuig, 1916
Fokker D.IV (Fokker M.20)	jachtvliegtuig, 1916
Fokker D.V (Fokker M.22E)	jachtvliegtuig, 1916
Fokker Dr.I (Fokker V.4 / Fokker F.I)	jachtvliegtuig, 1917
Fokker D.VI (Fokker V.13/1	jachtvliegtuig, 1917
Fokker D.VII (Fokker V.18)	jachtvliegtuig, 1917
Fokker D.VIII (Fokker V.26/2 / Fokker V.28)	jachtvliegtuig, 1918
Fokker D.C.I	2 zits verkenner/jachtlviegtuig, 1923
Fokker D.IX (Fokker PW-6)	jachtvliegtuig, 1922
Fokker D.X	jachtvliegtuig, 1923
Fokker D.XI (Fokker PW-7)	jachtvliegtuig, 1923
Fokker D.XII	jachtvliegtuig, 1923
Fokker D.XIII	jachtvliegtuig, 1924
Fokker D.XIV	jachtvliegtuig, 1925
Fokker D.XV	niet gebouwd project, 1928	geen afbeelding beschikbaar
Fokker D.XVI	jachtvliegtuig, 1929
Fokker D.XVII	jachtvliegtuig, 1931
Fokker D.XVIII	niet gebouwd project	geen afbeelding beschikbaar
Fokker D.XIX	niet gebouwd project
Fokker D.XX	niet gebouwd project	geen afbeelding beschikbaar
Fokker D.XXI (Ontwerp 112)	jachtvliegtuig, 1936
Fokker D.XXII (Ontwerp 150/151)	niet gebouwd project	geen afbeelding beschikbaar
Fokker D.XXIII	jachtvliegtuig, 1939
Fokker D.XXIV	niet gebouwd project	geen afbeelding beschikbaar
Fokker D.24 Alliance	niet gebouwd project met Republic, 1965

De eerste bij de Duitse luchtmacht operationele Fokker jachtvliegtuigen tijdens de Eerste Wereldoorlog waren geen ééndekker vliegtuigen en werden door het Duitse leger ook als zodanig aangemerkt met de "E" voor Eindecker. Er werden uiteindelijk vier verschillende E-typen ontwikkeld.

Fokker E.I (Fokker M.5K/MG)	jachtvliegtuig, 1915
Fokker E.II (Fokker  M.14)	jachtvliegtuig, 1915
Fokker E.III (Fokker M.14)	jachtvliegtuig, 1916
Fokker E.IV (Fokker M.15)	jachtvlieguig, 1917

De letter "F" werd van 1919 tot en met 1995 gebruikt als aanduiding voor passagiersvliegtuigen. Hierop waren in de loop der tijd slechts twee uitzonderingen op, de F.VI welke een voor de Amerikaanse markt ontworpen jachtvliegtuig was en de F.XIV wat een transportvliegtuig voor goederen was. Diverse F-typen hebben in vredestijd en in oorlogstijd als militair transportvliegtuig of bommenwerper gefunctioneerd. Als laatste opvolgende type in de reeks werd voor de Tweede Wereldoorlog de F.XXIV ontwikkeld. Daarnaast werden voor de Tweede Wereldoorlog de F.XXXVI en F.XXXVII ontwikkeld. Ook was er nog een F.LVI bekend als ontwerp. De nummers F.XXIV tot en met F.XXXV lijken nooit te zijn gebruikt, evenals de reeks tussen de F.XXXVII en F.LVI. Na de Tweede Wereldoorlog vervolgde Fokker de nummering met de F.25, opvolgend aan de F.XXIV.

Fokker F.I	prototype jachtvliegtuig V.4
Fokker F.I	passagiersvliegtuig voor 5 passagiers, 1919
Fokker F.II	passagiersvliegtuig voor 5 passagiers, 1919
Fokker F.III Fokker F.III-W	passagiersvliegtuig voor 5 passagiers voor op land en water 1920-1921
Fokker F.IV (Fokker T-2)	passagiersvliegtuig voor 10 passagiers, 1921
Fokker F.V	passagiersvliegtuig voor 8 passagiers, 1922
Fokker F.VI Fokker PW-5	gevechtsvliegtuig voor de Amerikaanse markt
Fokker F.VII (Fokker Atlantic Model 6)	passagiersvliegtuig voor 8 passagiers, 1924-1925
Fokker F.VIIA-3m	passagiersvliegtuig voor 8-10 passagiers, 1928-1929
Fokker F.VIII	passagiersvliegtuig voor 11-15 passagiers, 1927
Fokker F.IX	passagiersvliegtuig voor 18 passagiers, 1929 / bommenwerper, 1939
Fokker F-10 (Fokker Atlantic Model 10)	passagiersvliegtuig voor 12 passagiers, 1928
Fokker F.XI	passagiersvliegtuig voor 4-6 passagiers, 1928
Fokker F-11 (Fokker Atlantic Model 9)	amfibische vliegboot voor Amerikaanse markt
Fokker F.XII	passagiersvliegtuig voor 16 passagiers, 1930
Fokker F.XIII	project verkeersvliegtuig op drijvers, niet gebouwd, 1928-1929	geen afbeelding beschikbaar
Fokker F.XIV/Fokker F.XIV-3m	vrachtvliegtuig 1 toestel, 1929-1931
Fokker F-14	passagiersvliegtuig voor 7-9 passagiers, 1929
Fokker F-32	passagiersvliegtuig voor 32 passagiers, 1929
Fokker F.XV	project, niet gebouwd, 1931	geen afbeelding beschikbaar
Fokker F.XVI	project, niet gebouwd, 1932	geen afbeelding beschikbaar
Fokker F.XVII	project, niet gebouwd, 1932	geen afbeelding beschikbaar
Fokker F.XVIII	passagiersvliegtuig voor 13 passagiers, 1932
Fokker F.XIX	project, niet gebouwd, 1932	geen afbeelding beschikbaar
Fokker F.XX	passagiersvliegtuig voor 12 passagiers, 1933
Fokker F.XXXVI	passagiersvliegtuig voor 32 passagiers, 1934
Fokker F.XXI	project, niet gebouwd, 1932	geen afbeelding beschikbaar
Fokker F.XXII	passagiersvliegtuig voor 22 passagiers, 1935
Fokker F.LVI	project, niet gebouwd, 1937	geen afbeelding beschikbaar
Fokker F.XXXVII	project, niet gebouwd, 1937	geen afbeelding beschikbaar
Fokker F.XXIII	project, niet gebouwd, 1937	geen afbeelding beschikbaar
Fokker F.XXIV	voorbereiding gestopt wegens 2e Wereldoorlog, 1939
Fokker F.25	passagiersvliegtuig voor 3 passagiers, 1946
Fokker F.26	project, niet gebouwd, 1946
Fokker F.27	passagiersvliegtuig voor 32/52 passagiers, 1955
Fokker F.28	passagiersvliegtuig voor 65/85 passagiers, 1967
Fokker F.29	passagiersvliegtuig voor 100 passagiers, 1979, niet gebouwd	geen afbeelding beschikbaar
Fokker 50 (Fokker F.27-050)	passagiersvliegtuig voor 58 passagiers, 1985
Fokker 100 (Fokker F.28-0100)	passagiersvliegtuig voor 122 passagiers, 1986
Fokker 130 (Fokker F.28-0130)	project, niet gebouwd, 1990
Fokker 70 (Fokker F.28-070)	passagiersvliegtuig voor 80 passagiers, 1993
Fokker 60 (Fokker F.27-060)	militaire versie Fokker 50, 1995

In de jaren 1920 werden een tweetal zweefvliegtuigen bij Fokker geproduceerd die vooral bedoeld waren om deel te nemen aan zweefvliegwedstrijden door Fokker zelf. De toestellen kregen een aanduiding met "FG" wat stond voor Fokker Gleitfluzeug.

Fokker FG.I	1 zits zweefvliegtuig, 1922
Fokker FG.II	2 zits zweefvliegtuig, 1922

De G-serie was een reeks vliegtuigen uit de jaren 1930 die bekend stonden als jachtkruisers. Het waren zwaar bewapende jachtvliegtuigen die vooral bedoeld waren als grond ondersteunigsjagers. Tot aan de Tweede Wereldoorlog werd één type in twee varianten geproduceerd en was een tweede type in voorbereiding.

Fokker G.1	2-3 persoons jachtkruiser, 1934
Fokker G.2	project, niet gebouwd, 1939
Fokker G.3	project, niet gebouwd, 1939	geen afbeelding beschikbaar

Een eerste typeaanduiding die bij Fokker werd gebruikt was de M aanduiding voor Militärflugzeuge (militaire vliegtuigen). Deze aanduiding werd gebruikt vanaf de M.1, de militaire versie van de Spin, in 1913, tot en met de M.22, ook wel aangeduid als de Fokker D.V in 1916/1917.

Fokker M.1	2e 1913 Spin Variant, 2 zits trainer, 1913
Fokker M.2	2 zits trainer met aerodynamische romp, 1913
Fokker M.3	2 zits trainer met vierkante rompvorm, 1913
Fokker M.3a	2 zits trainer met richtingroer boven en onder de romp, 1913
Fokker M.4	2 zits trainer met rolroeen in de vleugels, 1913
Fokker M.5K (Fokker A.III)	verkenner, test gesynchroniseerde bewapening, 1914
Fokker M.5K/MG (Fokker E.I)	jachtvliegtuig, 1915
Fokker M.5L (Fokker A.II)	verkenner, 1914
Fokker M.6	verkenner alleen prototype, 1914
Fokker M.7 (Fokker B)	2 zits verkenner, 1915
Fokker M.8 (Fokker A.I)	2 zits verkenner/trainer/jachtvliegtuig, 1914
Fokker M.9 (Fokker K.I)	3 zits gevechtsvliegtuig, 1915
Fokker M.10E (Fokker  B-I)	2 zits verkenner/trainer, 1915
Fokker M.10Z (Fokker B-II)	2 zits verkenner/trainer, 1915
Fokker M.11 (Fokker B-II)	niet gebouwd project, 1915	geen afbeelding
Fokker M.12	niet gebouwd project, 1915	geen afbeelding
Fokker M.13	niet gebouwd project, 1915	geenafbeelding
Fokker M.14 (Fokker E.II)	jachtvliegtuig, 1915
Fokker M.14 (Fokker E.III)	jachtvliegtuig, 1916
Fokker M.15 (Fokker E.IV)	jachtvliegtuig, 1916
Fokker M.16E	jachtlviegtuig alleen prototype, 1915
Fokker M.16Z (Fokker B-III)	2 zits gevechtsvliegtuig, 1916
Fokker M.17E	gevechtsvliegtuig, 1916
Fokker M.17K (Fokker B-III)	verkenner, 1916
Fokker M.17ZF/ZK (Fokker D.II)	jachtvliegtuig, 1916
Fokker M.18E	jachtvliegtuig alleen prototype, 1916
Fokker M.18ZF/ZK (Fokker D.I)	jachtvliegtuig, 1916
Fokker M.19F/K (Fokker D.III)	jachtvliegtuig, 1916
Fokker M.20 (Fokker D.IV)	jachtvliegtuig, 1916
Fokker M.21	prototype M.22E, 1916
Fokker M.22E (Fokker D.V)	jachtvliegtuig, 1916
Fokker M.22Z	experimenteel jachtvliegtuig, 1916-1917	geen afbeelding

De P-serie bestond uiteindelijk slechts uit één ontwerp, de P-1 uit 1946. Dit was een ontwerp voor een 2 persoons vliegtuig voor de zakenwereld. Het toestel werd nooit gebouwd omdat de voorkeur uit ging naar de er op gelijkende 3 persoons Fokker F.25.

Voor het Amerikaanse leger ontwikkelde Fokker tussen de twee Wereldoorlogen een aantal jachtvliegtuigen in de PW-serie. De aanduiding "PW" stond voor Pursuit Water-cooled. Er zijn drie ontwerpen in deze reeks bekend.

Fokker PW-5 (Fokker F.IV)	jachtvliegtuig, 1921
Fokker PW-6 (Fokker D.IX)	jachtvliegtuig, 1922
Fokker PW-7 (Fokker D.XI)	jachtvliegtuig, 1923

De S-serie werd bij Fokker gebruikt als aanduiding voor een reeks les- of opleidingsvliegtuigen. Mogelijk stond de "S" voor Schulflugzeug of zelfs "Schoolvliegtuig".

Fokker S.I (Fokker TW-4)	2 zits trainer, 1920
Fokker S.II	2 zits tainer, 1922
Fokker S.III	2 zits trainer, 1923
Fokker S.IV	2 zits trainer, 1924
Fokker S.V t/m S.VIII	nooit gebouwd, onbekend of hier ontwerpen voor waren	geen afbeelding beschikbaar
Fokker S.IX	2 zits trainer, 1937
Fokker S.X	nooit gebouwd	geen afbeelding beschikbaar
Fokker S.11	2 zits trainer, 1947
Fokker S.12	2 zits trainer, 1949
Fokker S.13	navigatietrainer, 7 personen, 1950
Fokker S.14	2 zits trainer, 1951

De aanduiding "T" werd bij Fokker gebruikt om torpedovliegtuigen en bommenwerpers aan te duiden. Tot en met de T.IV ging het uitsluitend om maritieme bommenwerpers waarbij de T waarschijnlijk was afgeleid van het woord "Torpedo".

Fokker T.I	project, niet gebouwd, 1920	geen afbeelding beschikbaar
Fokker T.II (Fokker FT-1)	3 zits watervliegtuig US Navy, 1921
Fokker T.III	3 zits land/watervliegtuig, 1922-1923
Fokker T.IV	3 zits watervliegtuig, 1925-1935
Fokker T.V	5 zits bommenwerper, 1937
Fokker T.VI	project 4 motorige bommenwerper, niet gebouwd, 1934	geen afbeelding beschikbaar
Fokker T.VII	project T.V op drijvers, niet gebouwd	geen afbeelding beschikbaar
Fokker T.VIIIw	3 zits watervliegtuig, 1938
Fokker T.IX	5 zits bommenwerper, alleen prototype, 1939

De V-serie vliegtuigen werden gedurende de Eerste Wereldoorlog en doorlopend tot in 1919 ontworpen, parallel aan de M-serie. Het verschil tussen de M-serie en de V-serie was het gebruik van spandraden bij de vleugels in de M-serie. De V-serie waren uitgerust met vleugels zonder spandraden en de "V" stamt dan ook oorspronkelijk van de term Verspanningslohs wat zoveel als vrijdragend betekend. Later bleef Fokker de aanduiding "V" gebruikten voor prototypen oftewel Versuchsflugzeug een aanduiding die in Duitsland tot en met de Tweede Wereldoorlog zou worden toegepast.

Fokker V.1	1 zits jachtvliegtuig, 1916
Fokker V.2	1 zits jachtvliegtuig, 1917
Fokker V.3	1 zits driedekker jachtvliegtuig, 1917
Fokker V.4 (Fokker F.I, Fokker Dr.I)	1 zits driedekker jachtvliegtuig, 1917
Fokker V.5	1 zits driedekker jachtvliegtuig, 1917
Fokker V.6	1 zits driedekker jachtvliegtuig, 1917
Fokker V.7	1 zits driedekker jachtvliegtuig, 1917
Fokker V.8	1 zits vijfdekker, 1917
Fokker V.9	1 zits jachtvliegtuig, 1917
Fokker V.10	1 zits driedekker jachtvliegtuig, 1917	geen afbeelding bekend
Fokker V.11	1 zits jachtvliegtuig, 1917
Fokker V.12	V.9 met Steyr-Le Rhône motor, 1917	geen afbeelding bekend
Fokker V.13 (Fokker D.VI)	1 zits jachtvliegtuig, 1917
Fokker V.14	V.9 met Steyr-Le Rhône motor, 1917	geen afbeelding bekend
Fokker V.15	onbekend	geen afbeelding bekend
Fokker V.16	V.9 met Oberursel Ur. II motor, 1917	geen afbeelding bekend
Fokker V.17	1 zits schouderdekker, 1917
Fokker V.18 (Fokker D.VII)	1 zits jachtvliegtuig, 1917
Fokker V.19	1 zits jachtvliegtuig met Le-Rhône motor, 1917	geen afbeelding bekend
Fokker V.20	V.17 met Daimler D.III, 1918
Fokker V.21	V.18 met gewijzigde vleugels, 1918
Fokker V.22	V.18 met gewijzigde bovenvleugel, 1918
Fokker V.23	V.20 met gewijzigde vleugel, 1918
Fokker V.24 Fkker D.VIIF)	V.18 met BMW motor, 1918	geen afbeelding bekend
Fokker V.25	ééndekker met laaggeplaatste vleugel, 1918
Fokker V.26 (Fokker E.V)	parasoldekker, 1918
Fokker V.27	V.26 met andere motor, 1918
Fokker V.28 (Fokker D.VIII)	V.26 met verbeterde vleugels, 1918
Fokker V.29	grotere variant V.26/V.28, 1918
Fokker V.30	zweefvliegtuig, onbemande bom, 1918
Fokker V.31	sleepvliegtuig V.30, 1918	geen afbeelding bekend
Fokker V.32	onbekend	geen afbeelding bekend
Fokker V.33	doorontwikkeling V.9 met Oberursel motor, 1918
Fokker V.34	V.24 met ander richtingroer, 1918
Fokker V.35	lange afstandsversie V.24, 1918
Fokker V.36	V.24 met andere vleugels, 1918
Fokker V.37	gepantserde parasooldekker, 1918
Fokker V.38 (Fokker C.I)	multifunctionele variant V.18, 1918
Fokker V.39	verkleinde variant V.28, 1918
Fokker V.40	ultralichte sportvliegtuig, 1918
Fokker V.41 (Dokker D.X)	1 zits jachtvliegtuig, 1918
Fokker V.42	land-/water- zweefvliegtuig, 1919-1920
Fokker V.43 (Fokker S.I)	2 zits trainer, 1919	geen afbeelding bekend
Fokker V.44 (Fokker F.I)	5 persoons passagiervliegtuig, 1919	geen afbeelding bekend
Fokker V.45 (Fokker F.II)	5 persoons passagiersvliegtuig, 1919

Naast de B-serie watervliegtuigen van na de Eerste Wereldoorlog, ontwikkelde Fokker ook voor en tijdens de Eerste Wereldoorlog een reeks watervliegtuigen in de reeks aangeduid met de letter "W" van Wasserflugzeuge. Het werden alleen prototypen, tot enige productie is het nooit gekomen.

Fokker W.1	prototype vliegboot, 1913
Fokker W.2	prototype drijvervliegtuig, 1913
Fokker W.3	prototype drijvervliegtuig, 1915
Fokker W.4	prototype luchtschroefboot, 1915-1916

De vliegtuigen die werden geproduceerd voor de Amerikaanse markt kennen, zoals gewoon bij de Verenigde Staten in het interbellum, een variabele en vaak ingewikkelde type aanduiding. Systemen werden daar aangehouden op basis van het type vliegtuig zoals jachtvliegtuig, observatievliegtuig enzovoorts. Zoals gebruikelijk voor Amerikaanse vliegtuigfabrikanten, gebruikte Fokker zelf ook een modelnummer. Fokker zelf was hier echter niet erg nummer vast in en gebruikte soms modelnummers voor verschillende typen.

Model 1	USAAS De Havilland DH-4M-2, USAAC Fokker XCO-8	De Havilland DH-4M-2
Model 2	Fokker S.III (Fokker S-3)	Fokker S-3
Model 3	USAAC Fokker AO-1, Fokker XCO-4, Fokker CO-4A	Fokker A-01
Model 4	Fokker Universal, Fokker Standard Universal	Fokker Universal
Model 5	USAAC Fokker XLB-2	Fokker XLB-2
Model 6	Fokker F.VII, Fokker F.VIIA, Fokker F.VIIA-3m, Fokker F.VIIB-3m Tri-Motor
Model 7	USAAC Fokker C-2, Fokker C-2A, Fokker C-7, Fokker C-7A US Navy Fokker TA-1 (Fokker RA-1), Fokker TA-2 (Fokker RA-2), Fokker TA-3 (Fokker RA-3)
Model 8	Fokker Skeeter
Model 8	Fokker Universal Special, Fokker Super Universal, US Navy Fokker XJA-1 Japan Fokker Nakajima Ki-6, Fokker C2N	Nakajima Ki-6
Model 9	Fokker B.III, Fokker F.11 Flying Yacht (F.11A/Special/AC Sky Yacht, F.11AHB/AHS Amphibian)
Model 10	Fokker F.10 Super Tri-Motor, Fokker F.10A Deluxe Tri-Motor USAAC Fokker C-5, US Navy Fokker RA-4	Fokker C-5
Model 11	Fokker-Hall H-51
Model 12	Fokker F.32 "Quad", USAAC Fokker YC-20	Fokker F.32
Model 13	prototype ongenummerd toestel
Na Model 13 stapte Fokker over op de aanduiding "AF" voor <i>Atlantic Fokker</i> maar hield de nummervolgorde aan.
AF-14	Fokker F.14 (F-14, 14A/14B Parasol) USAAC Fokker Y1C-14 (-14A/-14B), Fokker Y1C-15 (-15A Ambulance)	Fokker F-14
AF-15	General Aviation FLB (Flying Life Boat) USCG General Aviation PJ-1, General Aviation PJ-2	General Aviation FLB
AF-16	USAAC Fokker XO-27, Fokker XB-8/Fokker XO-27A, Fokker YO-27, Fokker YB-8/Fokker Y1O-27	Fokker XB-8
AF-17	USAAC Fokker XA-7	Fokker XA-7
AF-18	US Navy Fokker XFA-1	Fokker XFA-1

Noten

1. Dierikx, 1993, pag. 712-713
2. Sternal, 2016, pag. 52
3. Dierikx,199, pag. 713
4. Sternal, 2016, pag. 53
5. Dierikx,199, pag. 713
6. Dierikx,199, pag. 714
7. Starink, 2019, pag. 28-30
8. Dierikx,199, pag. 715
9. Postma, 1980, pag. 49
10. Dierikx,199, pag. 716
11. Noort, pag. 30
12. Bell, 2002, pag. 88