Wilhelm Canaris

Wilhelm Canaris is een van de opvallendste figuren uit het Derde Rijk. Als leider van de Duitse militaire contraspionagedienst (Abwehr) leverde hij een grote bijdrage aan de successen van de Duitse strijdkrachten, vooral aan het begin van de Tweede Wereldoorlog. Hij was echter ook een van de eerste hoge militairen die het gevaar van het nationaalsocialisme zag en hij was betrokken bij verschillende pogingen tot een staatsgreep tegen het regime van Adolf Hitler. Dit artikel is een biografie over deze persoon, die twee totaal verschillende kanten had en die men met recht een geboren spion mag noemen.

Jeugd en studie

Wilhelm Franz Canaris werd op 1 januari 1887 geboren in Aplerbeck (tegenwoordig een gedeelte van Dortmund). Hij stamde uit een geslacht van ingenieurs, juristen en zakenlui. Zijn lutherse ouders waren de ingenieur Carl Canaris en Auguste Popp. Hij had twee broers en een jongere zus. Door het werk van zijn vader in de staalindustrie, eerst bij de Aplerbecker Hütte en later bij de Niederrheinische Hütte, verhuisde het gezin vaak. Wilhelm groeide op in luxe. Zijn ouders bezaten in Duisburg, waar zij vanaf 1892 woonden, een villa met een eigen park en tennisbaan.

Vanaf 1898 bezocht hij het Steinbart-Gymnasium in dezelfde plaats. Hij werd elke dag met een koets naar school gebracht. Hij was een van de intelligentste leerlingen van zijn klas, maar hij had weinig vrienden. Dit kwam voornamelijk omdat hij hier zelf voor koos. Tijdgenoten beschrijven hem als een gereserveerde en zwijgzame persoon, die liever de afzondering verkoos. Het spioneren zat er bij Wilhelm al vroeg in. Het schijnt dat hij als kind al geïnteresseerd was in het experimenteren met onzichtbare inkt en dat hij zichzelf schuilnamen gaf. De andere kinderen op school noemde hem ook wel eens "de gluurder".

Nadat hij in 1902 tijdens een bezoek aan Griekenland het standbeeld had gezien van de Griekse admiraal en vrijheidsstrijder Constantin Kanaris (1795-1877) (overigens geen familie), ontwikkelde Wilhelm een grote interesse voor de marine. Hij besloot dat hij daarom na afronding van het gymnasium een opleiding wilde gaan volgen aan de marine-academie in Kiel.

Marine-opleiding

Vader Canaris accepteerde de keuze van zijn zoon om beroepsofficier te worden, maar de marine vond hij geen goed onderdeel voor zijn zoon. Wilhelm zou naar zijn mening beter op zijn plaats zijn bij de adellijke en traditierijke cavalerie. Onder druk van zijn vader meldde Wilhelm zich daarom aan bij het Königlich Bayerische 1. Schwere-Reiter-Regiment "Prinz Karl von Bayern." De jonge Wilhelm was een vaardig ruiter, dus de cavalerie bood wellicht een goede toekomst voor hem. Maar de marine bleef hem trekken en nadat zijn vader in 1904 was overleden, wist hij zijn moeder over te halen hem aan te melden bij de Seekadetten-Annahme-Kommission in Kiel. Hier werd hij, zeker nadat bleek dat zijn moeder in staat was om de voor de opleiding benodigde 4800 Mark te betalen, zonder problemen aangenomen.

Nadat hij zijn gymnasium-eindexamen met succes had afgesloten, meldde Wilhelm Canaris zich op 1 april 1905 bij de Kaiserliche Marine in Kiel. De opleiding begon met een korte infanterietraining. Daarna volgde een scholing van een jaar op het zeilschip SMS Stein. De opleiding werd afgesloten met achttien maanden theoretisch onderricht aan de Marineakademie. Vooral dit laatste ging Canaris goed af, met het lichamelijke aspect van de opleiding had hij echter meer moeite. Hij was nooit echt sportief geweest en in het begin had hij veel moeite om de anderen bij de lichamelijke oefeningen bij te benen. Canaris toonde echter aan dat hij een sterke wilskracht bezat en hij hield vol. Op 7 april 1906 werd hij bevorderd tot Fähnrich zur See. Bij afsluiting van de opleiding werd hij beoordeeld als: "theoretisch zeer begaafd met een ijzeren vlijt." Hij werd ingedeeld op de lichte kruiser SMS Bremen, die daarna vertrok om een vlagvertoonreis te maken naar Zuid- en Midden-Amerika.

Tijdens deze reis begon Canaris een studie Spaans, welke taal hij spoedig onder de knie had. Behalve Spaans sprak Canaris ook Engels, Frans en een beetje Russisch. Hij benutte deze talenkennis onder meer om in opdracht van de kapitein van de Bremen een net van vertrouwensmannen (V-mannen) op te zetten in Argentinië en Brazilië. Deze V-mannen verschaften inlichtingen aan de marine en vooral tijdens de Eerste Wereldoorlog zou Canaris veel baat hebben van deze personen.

Carrière in de marine

Op 28 september 1908 werd Wilhelm Canaris bevorderd tot Leutnant zur See, hij werd tevens benoemd tot adjudant van de kapitein van de Bremen. In deze hoedanigheid was hij ook betrokken bij de onderhandelingen met Juan Vicente Gómez, de president van Venezuela. Tegen dit land was namelijk een internationale blokkade afgekondigd, nadat de vorige president, José Cipriano Castro Ruiz, een aantal buitenlandse ondernemingen had genationaliseerd. Gómez was vervolgens middels een staatsgreep aan de macht gekomen in het politiek zeer instabiele land. Tijdens de daarop volgende onderhandelingen om de blokkade op te heffen, maakte de jonge officier Canaris een dermate goede indruk, dat Gomez hem onderscheidde met de Bolivar-orde vijfde klasse.

In januari 1910 werd Canaris overgeplaatst naar het Nordseeflotille. Hier werd hij in eerste instantie ingedeeld op de Torpedoboot SMS V 162 als tweede wachtofficier en vervolgens op de SMS S 145 als compagnie- en wachtofficier. De overgang van het subtropische klimaat in Zuid-Amerika naar de koude en natte weersomstandigheden op de Noordzee, bevielen hem slecht. In het zuiden had hij malaria opgelopen en hier kwam later open long-TBC bij. Dit zorgde ervoor dat hij genoodzaakt was om een half jaar verlof te nemen om te herstellen. Dit verhinderde echter niet dat hij op 29 augustus 1910 werd bevorderd tot Oberleutnant zur See.

Nadat hij was hersteld werd Canaris in december 1911 wederom ingedeeld op een lichte kruiser, ditmaal de SMS Dresden. In 1913 werd dit schip naar de oostelijke Middellandse Zee gestuurd om de Duitse belangen te beschermen tijdens de Tweede Balkanoorlog (die duurde van 29 juni tot 10 augustus 1913). Bij terugkomst in de thuishaven werd het schip vrijwel meteen (zonder dat het nodige onderhoud kon worden uitgevoerd) weer op reis gestuurd. Ditmaal was de aanwezigheid van het schip gewenst in de oostelijke wateren voor Mexico. Op dat moment woedde er namelijk een burgeroorlog in dat land en de Dresden werd ingezet voor het evacueren van de aanwezige buitenlanders in Vera Cruz, wier veiligheid niet meer gegarandeerd kon worden. Voor het in veiligheid brengen van 2000 Amerikaanse staatsburgers zou het schip onderscheiden worden door president Woodrow Wilson.

Het was de bedoeling dat het schip op 27 juli 1914 zou worden afgelost. Door de gespannen situatie in Europa, waar de Eerste Wereldoorlog op het punt van uitbreken stond, kon het schip echter niet vertrekken. De lichte kruiser bleef daarom voor anker liggen in de haven van Port-au-Prince (Haïti). Na de oorlogsverklaring van Duitsland op 1 augustus 1914 kreeg de Dresden het bevel om op de Atlantische Oceaan "een kruiseroorlog" te gaan voeren; dit kwam erop neer dat het jacht moest gaan maken op geallieerde koopvaardij- en marineschepen.

Aan boord van de Dresden

De kapitein van de Dresden besloot om op te stomen naar de monding van de Rio de la Plata, omdat hier vele scheepsbewegingen waren. In de daarop volgende periode wist de Dresden twee Engelse vrachtschepen tot zinken te brengen.

De Dresden kampte echter met een aantal grote problemen. Door de uitbraak van de oorlog waren namelijk alle verbindingen tussen de Dresden en het hoofdkwartier van de marine verloren gegaan. Bovendien had de lichte kruiser slechts een beperkte kolenvoorraad aan boord en aanvulling hiervan was zeer moeilijk. Het net van vertrouwensmannen van Canaris bood echter uitkomst. De V-mannen konden Canaris een aantal belangrijke inlichtingen over geallieerde scheepsbewegingen geven. Ook kon de Dresden via de V-mannen in contact komen met een aantal Duitse vrachtschepen die de kruiser voorzagen van de nodige voorraden.

Toen Canaris te horen kreeg dat sterke Britse eenheden naderden, week de Dresden uit naar de Stille Oceaan. Hier sloot het schip zich aan bij het eskader van Vizeadmiral Maximilian Graf von Spee, dat verder bestond uit twee zware kruisers (de Scharnhorst en de Gneisenau) en de lichte kruisers de Nürnberg en de Leipzig. Op 1 november 1914 vernietigde dit eskader bij Corenel (Chili) de Britse kruisers HMS Good Hope en HMS Monmouth. Graf von Spee besloot, wellicht overmoedig geworden door het succes, een aanval uit te voeren op het Britse marinesteunpunt Port Stanley op de Falklands in de zuidelijke Atlantische Oceaan. Dit werd hem sterk afgeraden door de overige scheepscommandanten, maar Graf von Spee zette echter door, met fatale gevolgen. In de haven van Port Stanley lag namelijk een sterk Brits eskader dat bestond uit de twee slagkruisers HMS Invisible en HMS Inflexible plus drie zware en twee lichte kruisers. In de daarop volgende zeeslag, die plaatsvond op 8 december 1914, werden de Scharnhorst, de Gneisenau, de Leipzig en de Nürnberg alle tot zinken gebracht. Alleen de Dresden wist te ontkomen.

De Dresden slaagde erin om de volgende drie maanden uit handen van de vijand te blijven. In die tijd was het schip in staat om een aantal keren kolen te bunkeren bij Duitse vrachtschepen, maar het had bijna geen munitie meer. Op 9 maart 1915 ging het schip voor anker in de Cumberland-baai van het Robinsón-Crusoe-eiland in de zuidelijke Stille Oceaan. Omdat de situatie van het schip hopeloos was, vroeg de commandant aan de Chileense overheid of het schip geïnterneerd kon worden. Deze stemde hierin toe, maar het zou wel een paar dagen duren voordat de kruiser opgebracht zou kunnen worden.

De schuilplaats van de Dresden werd echter daarvoor al ontdekt door de Royal Navy en op 14 maart 1915 werd de Dresden, overigens in strijd met het zeerecht, aangevallen door de Britse kruisers HMS Kent en HMS Glasgow. De commandant besloot, de situatie in ogenschouw nemend, dat er geen andere mogelijkheid bestond, dan om het schip zelf tot zinken te brengen. Om tijd te winnen werd Canaris naar de Glasgow gestuurd, om te onderhandelen met de commandant. In de tussentijd werden op de Dresden de explosieven geplaatst. Om 11:15 uur liet een zware explosie het schip zinken.

Internering en vlucht

De bemanningsleden van de Dresden werden geïnterneerd op een eiland, in de buurt van de Chileense stad Concepción. Ondanks dat de verzorging van de officieren goed was en dat zij veel bewegingsvrijheid hadden, weigerde Canaris zich bij zijn lot neer te leggen. Hij besloot een poging te doen om terug te keren naar Duitsland.

Op 3 augustus 1915 ontsnapte Canaris, met de hulp van een lokale visser, van het eiland. Vervolgens reisde hij per trein en middels een tocht per paard alleen over de Andes naar Argentinië. De Duitse ambassade in Buenos Aires voorzag hem van valse papieren op de naam van de Chileense staatsburger Reed Rosas. Vervolgens reisde hij als passagier op het Nederlandse stoomschip Frisia naar Amsterdam. Op 4 oktober 1915 meldde hij zich in Hamburg.

Geheim agent

Het daadkrachtige optreden van de jonge officier had inmiddels de aandacht getrokken van de Marine-Nachrichtendienst. Men zag in hem een welkome versterking van het inlichtingenapparaat. Canaris ging in op dit aanbod.

Op 30 november 1915 werd hij naar Spanje gezonden. Zijn taken bestonden er uit dat hij een bevoorradingsysteem voor U-boten in de westelijke Middellandse Zee moest opzetten. Tevens moest hij zorgen voor een netwerk van vertrouwensmannen die de Nachrichtendienst konden voorzien van de nodige inlichtingen over geallieerde scheepsbewegingen.

Canaris was zeer succesvol in zijn opdracht. Via een bevriende industriemagnaat slaagde hij erin om op Spaanse werven kleine schepen te laten bouwen die uitermate geschikt waren om U-boten te bevoorraden. Ook lukte het hem om accurate informatie over de Britse marinebasis in Gibraltar door te sluizen naar het marinehoofdkwartier.

Canaris kon op ten duur echter geen voldoening meer halen uit het inlichtingenwerk en hij vroeg daarom om overplaatsing naar de torpedodienst. Dit verzoek werd mede ingegeven door het feit dat de Franse geheime dienst op het spoor was gekomen van Canaris en dat ze hem nauwgezet in de gaten hielden. Ook pleegde de Britse geheime dienst naar verluidt een moordaanslag op de inlichtingenofficier. Maar hier zijn nagenoeg geen details over bekend.

In september 1916 reisde Canaris, na een eerdere vruchteloze poging om over land zijn vaderland te bereiken, in een U-boot terug naar Duitsland. Voor zijn diensten in Spanje werd hij beloond met het IJzeren Kruis eerste klasse. Tevens werd hij bevorderd tot Kapitänleutnant zur See. Op 28 november 1917 kreeg hij het commando over een eigen U-boot, de SM UC 27. Later kreeg hij het plaatsvervangend bevel over de SM U 34. Onder zijn leiding bracht de U 34 in januari-februari 1918 drie Britse schepen tot zinken in de Middellandse Zee. In mei werd hij in Kiel belast met het commando over de UB 128. Hiermee bracht hij in de Atlantische Oceaan een Frans vrachtschip tot zinken. Op 4 september 1918 bereikte de UB 128 Kotor, een Adriatische havenstad die destijds was gelegen in Oostenrijk-Hongarije in het huidige Montenegro. Het was de bedoeling dat deze haven als thuisbasis zou gaan dienen voor de U-boot.

De oorlog verliep echter slecht voor Duitsland en zijn bondgenoten. In oktober was Oostenrijk-Hongarije gedwongen om zich over te geven. Hierdoor waren de Duitse onderzeeboten genoodzaakt om de oostelijke Middellandse Zee te verlaten. Met zeer veel moeite slaagde Canaris er in om zijn boot door de straat van Gibraltar te leiden, waarbij deze meerdere malen werd bestookt met dieptebommen. Op 11 november 1918 capituleerde Duitsland ook en was de Eerste Wereldoorlog voor Canaris voorbij.

Dienst in een Freikorps

Wilhelm Canaris was geschokt door de situatie waarin Duitsland bij zijn terugkomst verkeerde. De keizer was afgetreden, binnen de marine was muiterij uitgebroken en er dreigde revolutie. Als reactie op linksradicale groeperingen die een nieuwe staatsvorm naar Sovjetmodel nastreefden, ontstonden de zogenaamde Freikorpsen; dit waren extreem-rechtse paramilitaire eenheden, voornamelijk samengesteld uit oud-soldaten en officieren die trachtten de linkse opstanden de kop in te drukken. Canaris meldde zich aan bij de Garde-Kavallerie-Schützen-Division, een Pruisische legereenheid waaruit een groot aantal Freikorpsen ontstond. Hij werd hier de verbindingsofficier van stafofficier Hauptmann Waldemar Pabst. Pabst typeerde Canaris als zijn beste man. De eenheid werd ingezet tijdens de radicaal-linkse Spartakistenopstand in Berlijn van januari 1919 en Canaris bevond zich daarbij in de voorste linies. De opstand werd onderdrukt en Pabst gaf opdracht om de twee leiders, de communisten Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht, te doden. Beiden werden door Freikorpsleden vermoord. Waar Canaris zich tijdens deze executies bevond, is onbekend. Canaris was overigens tevens een naaste medewerker van Gustav Noske, de sociaal-democratische gouverneur van Kiel en vanaf februari 1919 Reichswehrminister.

Ook was Canaris in Weimar betrokken bij de oprichting van het Reichsmarineamt, een heroprichting van de vooroorlogse keizerlijke marine. In 1919 trouwde Canaris met Erika Waag. Zij kregen twee dochters Eva (1923) en Brigitte (1926), maar het huwelijk was niet gelukkig.

Op instigatie van Pabst werd Canaris benoemd tot lid van de krijgsraad die een vonnis moest vellen over de moordenaars van Karl Liebknecht en Rosa Luxemburg. Het moge duidelijk zijn dat er geen sprake was van een eerlijk proces, Canaris was immers een naaste medewerker van degene die opdracht had gegeven tot de moorden. Mede door zijn inzet werden de meeste verdachten vrijgesproken en degenen die werden veroordeeld kregen slechts lage straffen. Een van de twee veroordeelden was Oberleutnant Kurt Vogel. Canaris hielp hem op 17 mei 1919 ontsnappen uit de Moabit-gevangenis in Berlijn. Hiervoor moest hij zelf wel voorkomen voor een krijgsraad, maar die zag geen gronden voor een veroordeling.

Canaris bleef werkzaam in de persoonlijke staf van Reichswehrminister Noske. Toen opdracht werd gegeven om de Freikorpsen te ontbinden, brak als reactie de Kapp-Putsch uit. Deze opstand, die uitging van de marinebrigade Ehrhardt, was een poging tot een staatsgreep om de Weimar-republiek omver te werpen. Toen de putsch succesvol leek, sloten veel officieren, waaronder Canaris, zich erbij aan. Doordat de regering echter opriep tot een algemene staking en doordat er elders in Duitsland opstanden van soldaten en matrozen uitbraken, moesten de putschplegers hun staatsgreep bij gebrek aan steun van de "gewone bevolking" op 17 maart opgeven.

Als reactie werd er een commissie ingesteld die de putschplegers moest vinden en bestraffen. Canaris werd door deze commissie verhoord, maar zij kwam tot de conclusie dat hij niet betrokken was geweest bij de voorbereidingen van de staatsgreep en zij sprak hem daarom vrij.

Dienst in de Reichsmarine

Op 24 juni 1920 werd Canaris benoemd tot stafofficier bij het Marinestation der Ostsee in Kiel. Hij hield zich hier bezig met een aantal criminele zaken. In deze hoedanigheid was hij bijvoorbeeld betrokken bij wapensmokkel, met als doel financiële middelen te verkrijgen voor de marine en hij verleende tevens financiële en materiële steun aan de rechts-radicale terreurgroep Organisation Consul (OC). De OC hoopte door haar terreur de wettig tot stand gekomen Weimar-republiek te destabiliseren. De OC was onder meer verantwoordelijk voor de moorden op de liberale minister van Buitenlandse Zaken Walter Rathenau op 14 juni 1922 en de voormalige minister van financiën en centrum-politicus Mathias Erzberger op 26 augustus 1921.

In juni 1923 werd Canaris wederom overgeplaatst, ditmaal werd hij benoemd tot eerste officier op het opleidingsschip Berlin. In deze periode leerde hij ook de Seekadett Reinhard Heydrich (de latere leider van het Reichssicherheitshauptamt) kennen: er ontwikkelde zich een soort vriendschap tussen deze twee personen. Heydrich kwam een aantal malen naar huize Canaris en maakte dan samen met Erika muziek. Ondertussen kon Canaris weinig voldoening halen uit zijn werk. Hij beschouwde de overplaatsing naar de Berlin als een straf en vond het moeilijk dat hij nu aan de zijlijn stond. Bovendien kreeg hij weer last van de eerder opgelopen malaria. Dit alles zorgde er voor dat hij op 15 januari 1924 een ontslagaanvraag indiende bij het marinehoofdkwartier. Zijn ontslag werd echter niet geaccepteerd, met als reden dat de marine een dergelijk getalenteerde en begaafde officier niet wilde verliezen. Canaris kreeg ook de toezegging dat hij spannender en uitdagender werk te doen zou krijgen.

Op 4 oktober 1924 werd hij, na een geheime missie in Japan in dat voorjaar inmiddels bevorderd tot Korvettenkapitän, overgeplaatst naar de marineleiding, hier werd hij ingedeeld bij de afdeling die zich bezighield met mobilisatie. Ook dit voornamelijk administratieve werk gaf hem weinig voldoening.

In januari 1925 kreeg Canaris een uitdagender klus. Hij werd naar Spanje gestuurd om Spaanse werven ervan de overtuigen dat zij onderzeeboten naar Duits ontwerp moesten gaan bouwen. Tevens werd hem opgedragen een nieuw net van vertrouwensmannen op te zetten. Canaris wist beide opdrachten met goed succes te volbrengen en de komende jaren zou hij grotendeels in Spanje doorbrengen.

Ondertussen was echter uitgelekt dat Canaris betrokken was geweest bij de ondersteuning van Organisation Consul, ook kwam uit dat Canaris Kurt Vogel had laten ontsnappen. De pers riep om de vervolging van Canaris. Zover kwam het niet, maar deze aantijgingen deden zijn carrière geen goed.

Om hem wat in de luwte te zetten werd hij door de marineleiding in mei 1929 als eerste officier overgeplaatst naar het oude oorlogsschip Schlesien en volgde bevordering tot Fregattenkapitän. Canaris raakte echter nog verder in opspraak. Bij een aantal geheime operaties in Spanje werden fouten gemaakt, waarvoor Canaris verantwoordelijk werd gehouden. Toen ook duidelijk werd dat hij betrokken was geweest bij een aantal frauduleuze praktijken van de marine (dit onderdeel van de strijdkrachten had op grote schaal belastinggeld geïnvesteerd in private bedrijven), was zijn rol zo goed als uitgespeeld. De chef van de marine, Admiral Erich Raeder, verbood het verder toekennen van bijzondere politieke opdrachten aan Canaris. Op 1 oktober 1931 volgde nog wel de bevordering tot Kapitän zur See, maar zijn carrière binnen de Reichsmarine zat op een dood spoor. Zijn naam was te veel beschadigd, herhaaldelijk werd hij in verband gebracht met duistere praktijken en de marine was hem liever kwijt dan rijk. Dit bleek ook uit het feit dat hij uiteindelijk, na plaatsingen als stafchef bij het Marinestation der Nordsee en als commandant van de Schlesien, op 29 september 1934 werd benoemd tot commandant van de vesting Swinemünde, een functie die in de praktijk zeer weinig voorstelde en meer ceremonieel was.

Chef van de Abwehr

Een oplossing van zijn situatie diende zich aan toen de tot vertrek gedwongen chef van de Abwehr (de op 1 januari 1921 opgerichte spionage- en contraspionagedienst van de Duitse strijdkrachten), Kapitän zur See Conrad Patzig, Canaris aanwees als zijn opvolger. Admiral Raeder wilde eigenlijk geen toestemming geven, maar toen Patzig dreigde de Abwehr weer over te dragen aan de Wehrmacht (op 1 januari 1928 waren de Abwehr en de Marinegeheimdienst samengevoegd waardoor de Abwehr onder het commando van de Reichsmarine kwam), gaf Raeder toch zijn fiat. Op 2 januari 1935 trad Canaris aan als nieuwe chef van de Abwehr.

In zijn eerste maanden als leider van de Abwehr had Canaris het niet makkelijk. Zijn geringe lengte (ongeveer 1,60 meter), zijn zachte en lispelende stem en zijn onmilitaire uiterlijk zorgden ervoor dat hij een slechte indruk maakte. Bovendien had Canaris niet echt leidinggevende kwaliteiten. Een van zijn personeelsleden beschreef hem als: "tegenstrijdig in zijn opdrachten, onbillijk, humeurig en ondoorzichtig." Sommige zeiden zelfs dat de nieuwe chef meer interesse had voor zijn altijd aanwezige twee teckels dan voor zijn personeel.

Canaris hield bovendien ook niet van het bureauwerk, hij ging liever "naar het front", waarmee hij de buitenposten van de Abwehr bedoelde. Hij voerde zelf ook graag kleine spionageopdrachten uit. Tijdens een van zijn vele reizen leerde Canaris in de zomer van 1935 de Spaanse fascistische generaal Francisco Franco kennen. Beide personen hadden respect voor elkaar en tussen hen ontstond een vriendschappelijke relatie. Deze relatie was de oorzaak van het feit dat Canaris een van de drijvende krachten was achter de Duitse militaire ondersteuning van de nationalisten tijdens de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939). De Abwehr had ook een groot spionagenet in Spanje en zij werkte intensief samen met de troepen van Franco.

Hitler aan de macht

Op 30 januari 1933 was Adolf Hitler in Duitsland aan de macht gekomen. Hij maakte snel duidelijk dat hij het verdrag van Versailles niet meer zou naleven en dat hij het leger wilde uitbreiden. Onder het leiderschap van Canaris breidde de Abwehr sterk uit. Dit was ook nodig, want nadat Hitler in 1935 de algemene dienstplicht had afgekondigd, moesten alle militaire organisaties sterk groeien. De Abwehr moest als gevolg hiervan ook uitgebouwd worden, dit om de Duitse oorlogsinspanningen te beschermen tegen spionage door buitenlandse agenten. Voordat Hitler aan de macht kwam telde de Abwehr slechts 50 medewerkers, medio 1935 waren dit er al 1000 en uiteindelijk zouden het er 13.000 worden. Een ander gevolg hiervan was dat Canaris op 1 mei 1935 werd bevorderd tot Konteradmiral.

Ook slaagde Canaris erin om tot een vergelijk te komen met Reinhard Heydrich, de chef van de Geheime Staatspolizei (Gestapo) en van de Sicherheitsdienst (SD). Heydrich trachtte namelijk om alle politie- en inlichtingendiensten onder te brengen bij de SS. Voor de Abwehr gold bovendien dat haar taken veel overlap kenden met die van de Gestapo en de Sicherheitsdienst (SD), wat tot conflicten leidde. Heydrich en Canaris hernieuwden hun relatie en later werden zij zelfs buren in Berlijn. Heydrich kwam weer vaak thuis bij de familie Canaris en samen met zijn broer en Erika Canaris maakten zij dan muziek. Ook ging Canaris samen met Heydrich vaak paardrijden. Echte vrienden waren Heydrich en Canaris waarschijnlijk niet: beiden koesterden een groot wantrouwen tegen elkaar en ook lieten zij elkaar bespioneren waarbij over en weer belastend materiaal werd verzameld.

Canaris wist de Abwehr uit te bouwen tot een van de succesvolste spionagediensten van zijn tijd. Door de vele agenten en vertrouwensmannen waarover hij in Europa en daarbuiten kon beschikken, had hij een goed beeld van de internationale situatie. Hij kon hierdoor een betrouwbare inschatting geven van de wijze waarop de internationale machten zouden reageren op de politieke zetten van Hitler. Ook streefde Canaris naar samenwerking met en coördinatie binnen de geheime diensten van Duitslands bondgenoten. Al voor het driemogendhedenpact (het op 27 september 1940 ondertekende officiële samenwerkingsverdrag tussen Duitsland, Italië en Japan, de zogenaamde As) was gesloten onderhield Canaris al nauwe banden met de spionagediensten van deze bondgenoten. Bovendien stond hij in contact met de Estse, Litouwse en Hongaarse geheime dienst. Canaris was ook de drijvende kracht achter het Anti-Kominternpact. Hij had namelijk een hartgrondige afkeer van het communisme en hij beschouwde de Sovjet-Unie als de grootste bedreiging voor het Derde Rijk.

Relatie met Hitler

Wilhelm Canaris voerde in de hoedanigheid van chef van de Abwehr vele gesprekken met Adolf Hitler. Zeker in de eerste jaren was hij erg onder de indruk van de Führer. In het begin van de jaren dertig beschouwde Canaris Hitler nog, zoals velen, als de enige man die in staat was de problemen in Duitsland op doeltreffende wijze op te lossen. Met name Hitlers anticommunisme en zijn plannen voor de herbewapening van Duitsland en de herovering van verloren gegaan Duits grondgebied, spraken Canaris erg aan. Een van de uitspraken van Canaris in die tijd was ook: "Wie een echte soldaat is, zal ook een goede nationaalsocialist worden." Canaris was in 1935 mede benoemd tot chef van de Abwehr, omdat hij bekend stond als pro-nazi.

In het najaar van 1937 begon Canaris zich echter af te wenden van Hitler. Dit werd veroorzaakt doordat hij steeds meer werd geconfronteerd met de misdaden (de concentratiekampen en de ontrechting van de burgers) die werden gepleegd in naam van het nationaalsocialistische regime. Toen hij met mensen sprak over zijn gerezen twijfels raadden dezen hem aan om af te treden als leider van de Abwehr. Hij antwoordde hier naar verluid op: "Het is mijn lot geworden. Als ik ga, komt Heydrich en dan is alles verloren. Ik moet mijzelf opofferen." Of Canaris deze woorden echt heeft uitgesproken, is niet duidelijk. Er is slechts één directe getuige die er melding van heeft gemaakt.

Volgens de meeste deskundigen (waaronder historicus Guido Knopp en publicist Heinz Höhne) vond de definitieve breuk tussen Hitler en Canaris echter plaats na de Blomberg-Fritsch affaire in januari 1938. Hierbij dwong Hitler, daartoe aangezet door onder meer Heinrich Himmler en Hermann Göring, de minister van Oorlog en tevens opperbevelhebber van de Wehrmacht, Werner von Blomberg, om af te treden nadat duidelijk werd dat zijn vrouw, Erna Gruhn, met wie hij op 12 januari 1938 was getrouwd, één keer voor pornofoto's had geposeerd. Generaloberst Werner von Fritsch, de opperbevelhebber van de landmacht, werd na beschuldigingen over homoseksualiteit op een zijspoor gedwongen. Hitler greep deze gebeurtenissen aan om een aantal kritische officieren weg te zuiveren en de macht van de nazipartij binnen het leger te vergroten. Canaris was geschokt door deze gebeurtenissen die de onafhankelijkheid van het leger sterk aantastten, hetgeen hij sterk afkeurde. Hij hielp, als een van de weinigen, Von Fritsch om de (overduidelijk valse) beschuldigingen te weerleggen en dat leidde tot diens rehabilitatie. Von Fritsch kreeg daarop een ondergeschikte functie als regimentscommandant en zou in september 1939 tijdens de veldtocht in Polen sneuvelen.

Canaris kwam, onder meer door zijn verdediging van Von Fritsch, in contact met tegenstanders van het regime, zoals Hans Oster, een oud-militair die sinds 1931 voor de Abwehr werkte en Hans von Dohnanyi, een jurist en oud-medewerker van het Reichsgericht in Leipzig, die op instigatie van Oster een baan kreeg binnen de Abwehr. Samen met nog een aantal personen vormden zij een front tegen de SS. Canaris begon ook met het verzamelen van bewijs van de misdaden die werden gepleegd door de Gestapo. Dit belastende materiaal leverde hij aan hogere officieren van de Wehrmacht om het verzet bij hen tegen de SS aan te wakkeren. Binnen kringen van de Wehrmacht bestond er namelijk aversie tegen de SS, ingegeven door vrees aan deze organisatie invloed te verliezen.

Hierbij werd Canaris geholpen door het feit dat de chef van het Oberkommando der Wehrmacht (OKW), Wilhelm Keitel, hem had benoemd tot Chef der Amtsgruppe Allgemeine Wehrmachtangelegenheiten. Door deze functie, die gecombineerd werd met zijn taak als Abwehrchef, kreeg Canaris de nieuwe bevoegdheid om de verbindingen tussen de Wehrmacht, het OKW, de NSDAP, de politie en de pers te onderhouden. Na de rehabilitatie van Von Fritsch, trachtte Canaris tot een veroordeling van de SS en de Gestapo te komen. Hij hoopte dat Generaloberst Walther von Brauchitsch (de nieuwe opperbevelhebber van het leger) en Ludwig Beck (de chef van de generale staf van het leger) een officiële verklaring zouden voorleggen bij Hitler, waarin zij zouden eisen dat de leiders van de SS en de Gestapo zouden worden afgezet, omdat samenwerking met hen onmogelijk was geworden. De generaals weigerden om onduidelijke redenen echter alle medewerking, waardoor het initiatief uitdoofde.

Canaris raakte na een nieuwe reorganisatie zijn verbindingstaken weer kwijt, deze bleken een te grote belasting voor hem te zijn. Er kwam een nieuwe afdeling bij het OKW: Amt Ausland/Abwehr. De Abwehr werd hiermee een integraal deel van het OKW. Ook werden de bevoegdheden van de dienst uitgebreid: zij kreeg nu ook een afdeling die zich bezig ging houden met psychologische oorlogvoering en de ondersteuning van staatsvijandige activiteiten binnen andere landen (Abwehr II) Op 1 april 1938 werd Canaris bevorderd tot Vizeadmiral.

Aanloop naar oorlog

De Abwehr effende voorafgaand aan de oorlog de weg voor de Anschluss van Oostenrijk bij Duitsland. Ook gaf zij veel ondersteuning aan de SDP (de Sudetendeutsche Partei) van Konrad Henlein, die ernaar streefde het Sudetenland aan te sluiten bij het Derde Rijk.

Ondertussen probeerde Canaris echter ook om een oorlog ten koste van alles te voorkomen. Hij wist immers dat Duitsland nooit in staat zou zijn om deze te winnen, hiervoor ontbraken volgens hem de economische en militaire middelen. Hij was zijdelings betrokken bij de plannen voor een putsch (eind 1938) tegen het Hitler regime, die zou worden uitgevoerd door hoge officieren van de Wehrmacht onder wie Ludwig Beck en diens opvolger als stafchef Franz Halder. Canaris zegde steun toe en leverde wapens en explosieven, ook verschafte hij inlichtingen aan Halder. Nadat Engeland en Frankrijk middels het akkoord van München (29 september 1938) echter instemden met de eisen van Hitler en hierdoor de oorlog uitbleef, ging de staatsgreep niet door.

De conferentie van München gaf Canaris en andere oppositionele militairen de zekerheid dat een oorlog voorlopig afgewend was. Zij besloten dat het nu tijd was om zich goed voorbereiden op een grootschalig conflict. Canaris wilde dit niet, maar hij zag dat de oorlog onafwendbaar was en als deze er toch kwam, zou hij alles doen om ervoor te zorgen dat Duitsland deze zou winnen. Vanaf mei 1939 voerden meer dan 1300 agenten verkennings- en sabotageoperaties uit in Polen.

Toen de invasie van Polen uiteindelijk begon op 1 september 1939 was Canaris geschokt door de misdaden die werden begaan door de SS en de Einsatzgruppen. Deze eenheden vermoordden op grote schaal Joden en Poolse burgers. Hij protesteerde hiertegen één maal persoonlijk bij Generaloberst Wilhelm Keitel, met de uitspraak dat "Een oorlog zonder rekening te houden met enige ethiek kan nooit worden gewonnen." Zijn protesten bleven echter zonder resultaat en hij kreeg van Keitel te horen dat hij het gedrag van de SS moest accepteren, omdat zij handelden in naam van de Führer en de Wehrmacht er niet voor verantwoordelijk was. Het enige wat hij kon doen was belastend materiaal over de Einsatzgruppen te verzamelen en aan de hand hiervan bij de Wehrmacht aandringen op actie. Een aantal rapporten liet hij via tussenpersonen ook bezorgen bij het Vaticaan. Overigens heeft Canaris nooit iets ondernomen tegen de oorlogsmisdrijven die de onder zijn bevel staande Geheime Feldpolizei in Oost-Europa heeft begaan.

Oorlog in het westen

Op 1 januari 1940 werd Wilhelm Canaris bevorderd tot Admiral. Canaris onderhield contacten met de IRA en andere separatistische groepen in India, Thailand en Irak. Hij hoopte door deze contacten opstanden te ontketenen in het Britse rijk, waar uiteindelijk weinig van terecht kwam.

Ondertussen plande Hitler een grootscheepse aanval op het Westen (Fall Gelb). Canaris had zelf op voorhand weinig vertrouwen in een dergelijke veldtocht en hij beschouwde deze als zelfmoord. Hij was overigens niet de enige die er zo over dacht. Dit leidde tot nieuwe ideeën voor een samenzwering tegen het regime. De samenzweerders waren onder meer: de Abwehrmedewerkers Hans Oster, Hans von Dohnanyi en Helmuth Groscurth en een aantal Wehrmachtofficieren, onder wie Franz Halder. Deze personen waren ook al betrokken bij de plannen van 1938. Naar verluidt schijnt Canaris in deze tijd meerdere malen gezegd te hebben: "Er is geen seconde te verliezen, Hitler moet weg."

Canaris reisde rond langs de militaire hoofdkwartieren op zoek naar medestanders. Een van de personen die steun toezegde was Generaloberst Wilhelm von Leeb, de leider van Heeresgruppe C, welke gestationeerd was tegenover de Franse Maginotlinie. De meeste generaals deinsden echter terug voor een putsch, omdat dit Duitsland intern te veel zou verzwakken, waardoor het een makkelijke prooi voor de geallieerden zou zijn. Canaris en zijn medestanders probeerden dit probleem te verhelpen door via het Vaticaan een poging te doen in contact te komen met de Britten om met hen tot een vergelijk te komen, mocht er een succesvolle staatsgreep komen. Dit leverde echter weinig resultaat op, onder meer omdat de Britten weinig vertrouwen meer hadden in het Duitse verzet na het Venlo-incident. Bovendien trok Halder zich vanwege de geringe steun terug uit de samenzweringsplannen. Canaris moest zijn plannen voor een staatsgreep daarom laten varen, wat een diepe teleurstelling voor hem was. Hij verloor daardoor het vertrouwen in de Wehrmachtgeneraals en zou zelf lange tijd geen plannen voor een putsch meer smeden. De samenzweerders binnen de Abwehr bleef hij echter wel beschermen. Je zou zijn rol kunnen typeren als een passief leider van de plannen.

Fall Gelb zou uiteindelijk juist een groot succes worden. Ook de Abwehr verrichtte vanuit Duits oogpunt goed werk. Het ontbrak de dienst weliswaar aan goede agenten in Frankrijk, waardoor er van te voren weinig concrete informatie kon worden ingewonnen. Maar zij slaagde er wel in de Duitse aanvalsplannen te verhullen en het te doen lijken alsof de Duitse hoofdaanval in België zou plaatsvinden. Vooral de Spezialeinheit Brandenburg, die ressorteerde onder Abwehr II was succesvol. Zij wist door list en misleiding tientallen belangrijke bruggen en verdedigingswerken in Nederland, België en Frankrijk te veroveren. Vele personen van de Abwehr werden onderscheiden en ook over Admiral Canaris werden lovende woorden gesproken door het Duitse opperbevel en ook door Hitler zelf.

Onderhandelingen met Franco

In de periode oktober-december 1940 ondernam Hitler verschillende pogingen om Franco in de oorlog te betrekken. Omdat Canaris bevriend was met de generaal werd hij ook betrokken bij deze onderhandelingen. Er werd onder meer gesproken over het veroveren van Franse kolonies door Spanje en het geven van vrije doortocht aan Duitse troepen, zodat deze de Britse basis Gibraltar zouden kunnen bezetten. Hoewel Franco mondelinge toezeggingen deed aan Hitler en aangaf dat Spanje op een nader te bepalen moment mee zou gaan doen aan de oorlog, wist Franco zelf dat het hier nooit van zou komen. Spanje was voor haar economie zeer afhankelijk van de import van grond- en voedingsstoffen uit Amerika en Groot-Brittannië. Duitsland was niet in staat om deze rol over te nemen. Bovendien was Spanje bij lange na nog niet hersteld van de recente burgeroorlog. Franco kon zijn land daarom onmogelijk in een langdurige oorlog storten. Dit zou alleen mogelijk zijn wanneer Engeland op het punt van instorten stond. Dit deelde hij dan ook mee aan Canaris.

Vervolgens reisde Canaris door naar Zuid-Europa om te bemiddelen in de oorlog tussen Griekenland en Italië. Canaris wist de partijen echter niet tot elkaar te brengen, mede doordat de Griekse ministerraad niet bereid was tot een wapenstilstand. Daarop startte Duitsland op 6 april 1941 een militaire invasie van Griekenland (operatie Marita).

Operatie Barbarossa

Hitler was overigens niet blij met deze operatie in Griekenland. Hij had zijn aandacht namelijk al op het oosten gericht. Volgens hem was de tijd gekomen om af te rekenen met de Sovjet-Unie. Canaris verzette zich hevig tegen dit plan. Op een bijeenkomst van hoge officieren van de Abwehr zei hij: "De Duitse legers zullen op de ijzige vlakten van Rusland doodbloeden en na twee jaar zullen wij geen spoor meer van ze vinden." Hij probeerde zelfs Hitler van dit idee te overtuigen. Canaris werd echter als een pessimist bestempeld.

Canaris had geen goed agentennetwerk in de Sovjet-Unie, hierdoor was hij niet in staat om de door de militaire staven gevraagde inlichtingen te leveren. Na het sluiten van het Duits-Russische niet-aanvalsverdrag op 23 augustus 1939 (het Molotov-Ribbentrop pact) had Hitler namelijk alle activiteiten van de Abwehr in de Sovjet-Unie verboden. De Duitse kennis van de Sovjet-strijdkrachten en (de mogelijkheden van de) industrie schoot daardoor schromelijk tekort. Dat bleek later kapitale gevolgen te hebben.

De Abwehr trachtte een desinformatiecampagne op poten te zetten, waarmee zij probeerde te verhullen wat de daadwerkelijke doelen waren van de Duitse strijdkrachten. Door het verspreiden van valse geruchten hoopte zij dat de vijandelijke diensten het idee zouden krijgen dat een invasie van Engeland het hoofddoel was van de Duitse troepenmacht. Het blijft onduidelijk wat het resultaat hiervan was. Feit is dat voorafgaand aan operatie Barbarossa Joseph V. Stalin, talloze waarschuwingen kreeg voor de op handen zijnde Duitse aanval. Hij deed hier echter niets mee.

Toen operatie Barbarossa op 22 juni 1941 van start ging, kwam de aanval als een totale overrompeling voor de Sovjet-strijdkrachten. Mede hierdoor konden de Duitse troepen razendsnel oprukken en grote gebieden veroveren.

Toen Canaris hoorde met welk geweld de Duitse opmars gepaard ging, protesteerde hij hier tegen. Hij was vooral geschokt toen hij hoorde dat Abwehrmedewerkers betrokken waren geweest bij de planning van de moord op 5000 joden door de Roemeense geheime dienst begin juli 1941. Middels een brief, die was opgesteld door Helmuth James Graf von Moltke, als volkenrechtjurist werkzaam bij de Amtsgruppe Ausland van de Abwehr, deed Canaris zijn beklag bij Wilhelm Keitel. Hij stelde dat het Duitse handelen in strijd was met het internationale volkenrecht. Keitel antwoordde daarop dat bij een oorlog die was gericht op de uitroeiing van een levensbeschouwing, het internationale recht geen rol speelde.

Holocaust

Hoe de admiraal stond ten opzichte van de Holocaust is niet geheel duidelijk. Een aantal afdelingen van de Abwehr was actief betrokken bij de Jodenvervolging, voornamelijk de eerder genoemde Geheime Feldpolizei, die regelmatig assistentie verleende aan de Einsatzgruppen. Ook groeide Canaris op in een antisemitisch milieu en van hem is ook een aantal anti-Joodse uitspraken overgeleverd. Bovendien wordt in enkele bronnen gesteld dat Canaris een voorstander zou zijn geweest van de invoering van de davidster als herkenningsteken voor de Joden. Heinz Höhne schrijft hierover: "Canaris had in 1935/1936 voorgesteld de Duitse Joden door middel van een davidster als speciale burgers te kenmerken, die in het Rijk slechts rechten als gast bezaten." Hoe groot zijn rol is geweest bij de daadwerkelijke invoering van de davidster als herkenningsteken is echter niet duidelijk.

Canaris heeft zelf ook een aantal pogingen gedaan om Joden te redden: zo had de Abwehr een aantal Joden in dienst, waardoor deze waren vrijgesteld van deportaties. Ook hielp Canaris een aantal Joden om te vluchtten naar het buitenland, onder wie de rabbi Joseph Isaac Schneersohn, die met de hulp van Canaris in september 1939 vanuit Warschau naar de Verenigde Staten kon vluchten. Er gaan stemmen op om Canaris hiervoor postuum de Yad Vashem-onderscheiding toe te kennen, maar hier is nog geen beslissing over genomen.

De val van een meesterspion

Dit alles scheen Canaris erg aan te grijpen. Zijn medewerkers vonden dat hij er steeds slechter ging uitzien. Hij maakte een vermoeide en onverzorgde indruk en begon steeds meer alcohol te drinken en medicijnen te gebruiken. Hij leek zich steeds minder te interesseren voor zijn werk. Hierdoor begon hij de controle over de dienst te verliezen en gingen de afdelingshoofden en later ook de lagere agenten hun eigen gang. De spionnen die de dienst dacht te hebben in vijandelijk gebied, waren in werkelijkheid voor het grootste deel dubbelagenten die voor de geallieerden werkten. Ook werden veel rapporten letterlijk uit de duim gezogen door afdelingshoofden die de indruk wilden wekken dat zij een belangrijke bron hadden, terwijl zij in werkelijkheid niets hadden bereikt. De medewerkers maakten zich op grote schaal schuldig aan corruptie en sommige zelfs aan de smokkel van gestolen goederen. Canaris greep niet in, waardoor het snel bergafwaarts ging met de eens zo succesvolle dienst.

Daar kwam nog bij dat de Abwehr in diskrediet werd gebracht door de SS. Heinrich Himler beschuldigde Canaris ervan dat hij Joodse vertrouwensmannen in dienst had en dat met zijn goedvinden medewerkers van de Abwehr Joden hielp ontsnappen naar het buitenland. Dit was ook werkelijk gebeurd (500 joden waren met de hulp van Abwehrmedewerkers naar Zuid-Amerika gevlucht), maar Canaris wist Hitler ervan te overtuigen, dat de beweringen van de SS allemaal leugens waren.

Het is wel een feit dat de kwaliteit van de Abwehr sterk afnam. Doordat Canaris de teugels liet vieren en omdat hij sowieso kampte met een personeelsgebrek, kon hij de militaire staven niet meer voorzien van accurate inlichtingen. Ook kon de Abwehr niet daadkrachtig optreden tegen de toenemende communistische spionage in het rijk. De Abwehr was in de laatste jaren van de oorlog dermate incompetent, dat hoge officieren van de Britse geheime dienst het vermoeden uitspraken dat Canaris een Russische agent was. Dit was niet waar, maar het geeft wel weer hoe groot de missers waren die de dienst beging en wat voor indruk dit maakte. Toen de Abwehr de raid op Bruneval (27 februari 1942) en de invasies in Noord-Afrika (november 1942) en later in Sicilië (mei 1943) van te voren niet had zien aankomen, verloor Hitler en met hem de generaals van de Wehrmacht, bijna alle vertrouwen in de organisatie.

Dit alles zorgde er voor dat de competentiestrijd tussen de Abwehr enerzijds en de SD en de Gestapo anderzijds weer oplaaide. Canaris was onder druk van Reinhard Heydrich hierdoor genoodzaakt geweest om in mei 1942 een aantal bevoegdheden op het gebied van de contraspionage over te dragen aan het RSHA, het overkoepelende orgaan voor diverse geheime politie- en inlichtingendiensten.

Naar verluidt deed Canaris eind 1941 een nieuwe poging om in contact te komen met de geallieerde mogendheden om te polsen naar vredesvoorwaarden. De geallieerde regeringen gingen hier echter niet op in. Zij namen alleen genoegen met de onvoorwaardelijke overgave van Duitsland.

Nieuwe poging tot een putsch

Het militaire verzet tegen Hitler nam inmiddels (begin 1943) toe. Een groep jonge officieren, onder leiding van Generalmajor Henning von Tresckow, wilde Hitler vermoorden en vervolgens de macht overnemen. Door Hitler af te zetten hoopten zij een einde te maken aan de oorlog op twee fronten. Dit wilden zij bereiken door tot een vergelijk te komen met de westelijke geallieerden, zodat de oorlog in het oosten voortgezet kon worden.

De verzetsgroep binnen de Abwehr speelde ook een belangrijke rol binnen de planning. Als voorbereiding op de omwenteling vloog Admiral Canaris met zijn staf, onder wie ook Hans van Dohnanyi, op 7 maart 1943 naar Smolensk. Officieel zou het gaan om een grote bespreking tussen de inlichtingenofficieren aan het front. Tijdens deze bespreking werden echter plannen gemaakt voor een staatsgreep. Er werden onder meer codes afgesproken. Het plan dat zij maakten, bevatte echter een aantal grote gebreken. Er was bijvoorbeeld geen duidelijke handelwijze over hoe de Wolfsschanze (het hoofdkwartier van Hitler in Rastenburg, Oost-Pruisen) geïsoleerd kon worden, zodat daar vanuit geen tegenmaatregelen konden worden genomen. Het belangrijkste probleem voor de samenzweerders was echter om überhaupt in de buurt van Hitler te komen.

Er werden twee pogingen gedaan. De eerste vond plaats op 13 maart 1943. Er werd een tijdbom aan boord van het vliegtuig van Hitler gesmokkeld, die was vermomd als een fles drank. Doordat de temperatuur tijdens de vlucht echter ver onder het vriespunt lag, kwam het explosief niet tot ontploffing. De volgende poging betrof een zelfmoordaanslag. Het was de bedoeling dat Kolonel Rudolf-Christoph von Gersdorff zich zou opblazen tijdens het bezoek van Hitler en andere nazileiders aan een wapententoonstelling in Berlijn. Hitler verliet het gebouw echter eerder dan verwacht, waardoor de kolonel geen gelegenheid meer kreeg om de bom tot ontploffing te brengen. De pogingen om Hitler te vermoorden werden hierna voorlopig opgeschort, omdat er geen gelegenheden meer waren.

Ondertussen waren er bij het RSHA vermoedens gerezen over de rol van de Abwehr in de samenzwering. In april 1943 werden Dietrich Bonhoeffer en Hans von Dohnanyi gearresteerd. Ook tegen Hans Oster groeiden de verdenkingen en hij werd onder huisarrest geplaatst.

Ontslag

Op 11 februari 1944 werd Canaris ontslagen als chef van de Abwehr. De vele begane fouten, het overlopen van een agent in Istanbul naar de geallieerden en het toenemend aantal onjuiste inlichtingen, vormden de belangrijkste oorzaken. De definitieve druppel vormde echter een bomaanslag die werd uitgevoerd op een Brits vrachtschip door een Abwehrkommando in Cartagena (Spanje). Hitler had dergelijke daden verboden, omdat zij schadelijk waren voor de relatie met de Spaanse overheid. Toen hij hoorde dat er toch weer een aanslag had plaatsgevonden, werd hij woedend en beval hij dat Canaris ontslagen zou worden en dat de afdeling Buitenland (Ausland) van de SD en de Abwehr samengevoegd zouden worden tot een overkoepelende geheime dienst. Heinrich Himmler en Ernst Kaltenbrunner zouden zich bezig gaan houden met deze operatie (Kaltenbrunner was de opvolger van Heydrich, die als gevolg van een aanslag in mei 1942 van het Tsjechische verzet op 4 juni 1942 was omgekomen). Dit zou er uiteindelijk toe leiden dat de Abwehr vanaf halverwege 1944 volledig ontmanteld werd.

Na zijn ontslag werd Canaris onder huisarrest geplaatst in kasteel Lauenstein in het Frankenwald. Op 10 maart 1944 werd hij uit de actieve dienst ontslagen door Grossadmiral Karl Dönitz. Opvallend is dat Canaris voor zijn bewezen diensten wel werd beloond met het Deutsche Kreuz in Silber.

In juni 1944 werd Canaris opnieuw in dienst gesteld, met de rang van Admiral zur Verfügung. Hij werd per 1 juli 1944 benoemd tot chef OKW-Sonderstab für Handelskrieg und Wirtschaftliche Kampfmassnahmen (bijzondere staf voor economische oorlogvoering, HWK). Deze instelling was oorspronkelijk bedoeld ter bestrijding van de economische blokkade van Duitsland door de geallieerden. In 1944 had het HWK door de penibele situatie van Duitsland, echter nauwelijks nog iets te doen; zijn staf bestond uit slechts een handvol mensen.

Aanslag op Hitler

Na de val van Oster en zijn eigen ontslag uit de Abwehr had Canaris alle contact met de leiders van het militaire verzet verloren. Begin juli 1944 werd hij wel ingelicht over de voorgenomen aanslag op Adolf Hitler door Claus Schenk Graf von Stauffenberg. Hij werd echter niet betrokken bij de organisatie en hij was niet op de hoogte van de precieze plannen voor de staatsgreep. De nieuwe verzetslieden bestempelden hem als te conservatief en te voorzichtig. Pas in de namiddag van 20 juli 1944 werd hij ingelicht over het feit dat de aanslag had plaatsgevonden. Canaris zag toen al in dat de operatie Walküre (de codenaam voor de staatsgreep) tot mislukking gedoemd was. Iets na 18:00 uur bood hij daarom zijn gelukwensen aan Hitler aan, omdat deze de bomaanslag had overleefd. Ook vernietigde hij al het belastende materiaal dat hem verbond aan het verzet. Hij hoopte hierdoor vervolging te ontlopen.

In het onderzoek dat werd ingesteld na de aanslag en dat onder leiding stond van de Gestapo-chef Heinrich Müller, stuitte men echter al snel op de naam van Canaris. Op 23 juli 1944 werd hij gearresteerd door de chef van het Amt Ausland van de SD, Walter Schellenberg persoonlijk. Na zijn arrestatie werd hij geïnterneerd in de Grenzpolizei-school in Fürstenberg. Hier werd hij vrij goed behandeld.

Nadat de eveneens gearresteerde Hans Oster in een verhoor zijn naam had genoemd, werd Canaris echter overgeplaatst naar de RSHA-gevangenis in de Prinz-Albrecht-Straße. Hier werd hij blootgesteld aan langdurige verhoren en het harde gevangenisleven. Canaris wist de verhoren echter goed te doorstaan. Hij wist zijn ondervragers in verwarring te brengen door het maken van toespelingen en het geven van veel informatie, die uiteindelijk niet belangrijk bleek te zijn.

Op 22 september 1944 vond de Gestapo, na aanwijzingen van een verklikker, de vreemd genoeg niet vernietigde archieven die Von Dohnanyi had bijgehouden over de pogingen tot een staatsgreep in 1938-1940. Hierin zat ook een aantal doorslagen van de dagboeken van Canaris. Canaris hield echter vol dat hij slechts zijdelings bij de complotten betrokken was en kon voor zijn daden een plausibele verklaring geven. Ondanks de vele verhoren en martelingen - zijn gevangenisrantsoen werd verminderd tot 1/3 van de normale (toch al karige) hoeveelheid en hem werd nauwelijks slaap gegund - weigerde hij te bekennen. De ondervragers gaven het daarom voorlopig op.

Op 5 februari 1945 werd Canaris, samen met een aantal andere samenzweerders, overgeplaatst naar het concentratiekamp Flossenbürg. De pas aangekomen gevangenen werden opgesloten in de bunker van het kamp, die alleen bedoeld was voor bijzondere gevangenen. Müller verordonneerde dat de verdachten voortdurend geboeid moesten blijven en dat zij geen contact met de buitenwereld mochten hebben. Canaris schijnt in deze dagen nog vrij optimistisch te zijn geweest. Hij ging ervan uit dat hij de ondergang van het Derde Rijk zou overleven en bevrijd zou worden door de geallieerden. Dit gebeurde echter niet.

Terechtstelling

Slechts een maand voor het einde van de oorlog ontdekte een officier in een brandkast in het inmiddels leegstaande Abwehrkantoor in Zossen toevallig en ongelukkig genoeg, de verdwenen dagboeken van Admiral Canaris en aantekeningen over zijn reizen naar het front om legercommandanten te winnen voor de omverwerping van het regime. Het RSHA had tot dat moment afgezien van een proces tegen de groep rond Canaris, omdat de betrokkenheid van hem en de Abwehr bij de staatsgreep tegen het regime van Hitler als klein en onbelangrijk werd bestempeld. Echter, nadat de bewijzen van hun samenzwering op tafel lagen, beval Hitler razend van woede de executie van Wilhelm Canaris, Hans Oster, Hans von Dohnanyi (de belangrijkste samenzweerders binnen de Abwehr) en de geestelijke Dietrich Bonhoeffer die ook bij het complot betrokken was.

Zonder behoorlijk proces werden Wilhelm Canaris, Hans Oster, Karl Sack, Dietrich Bonhoeffer en Ludwig Gehre op 8 april 1945 ter dood veroordeeld. De rechtbank bestond volledig uit SS'ers; als officier had Canaris eigenlijk alleen veroordeeld mogen worden door een militaire krijgsraad. Na het vonnis communiceerde Canaris door middel van klopsignalen nog kort met een medegevangene, een Deense inlichtingenofficier die in de cel naast hem zat opgesloten en die de oorlog uiteindelijk zou overleven. Zijn laatste woorden waren: "Bij laatste verhoor neus gebroken. Mijn tijd is om. Was geen landverrader. Heb als Duitser mijn plicht gedaan. Mocht u het overleven, groet dan mijn vrouw." (De frase "Bij laatste verhoor neus gebroken" bedoelde Canaris waarschijnlijk figuurlijk, hier was in werkelijkheid namelijk geen sprake van).

De vijf terdoodveroordeelde mannen werden in de ochtenduren van maandag 9 april 1945 opgehangen in concentratiekamp Flossenbürg. Om hen te vernederen werden ze naakt naar de galg gebracht. Na afloop van de executies kregen de SS'ers een beloning voor hun beulswerk in de vorm van een borrel en bloedworst. De lijken van de veroordeelden werden dezelfde middag verbrand in het kampcrematorium.

Het is zeker dat Canaris een uniek persoon was binnen het Derde Rijk, waarvan je niet anders kunt zeggen dan dat hij tijdens de Tweede Wereldoorlog een ambigue rol had. Aan de ene kant deed hij alles om de oorlog te winnen en voor dat doel waren bijna alle middelen geheiligd. Aan de andere kant hielp en beschermde hij mensen die trachtten het regime omver te werpen. Hij was hierdoor zowel een goede helper als een tegenstander van Hitler. Je zou hem misschien kunnen kenmerken als een opportunist, in het begin steunde hij Hitler toen deze beloofde dat hij de glorie van Duitsland zou herstellen, maar toen hij het steeds vaker oneens was met het (militaire) beleid van Hitler, kwam hij tegen hem in verzet. Dit zou Canaris echter te weinig eer doen, al voor uitbreken van de oorlog, in 1938 deed hij immers al een poging om Hitler ten val te brengen. Waarschijnlijk was Canaris het niet zozeer oneens met de oorlog, maar meer met de grote invloed van de partij en de SS en de desastreuze gevolgen die dit had.

In de laatste jaren is er echter een kentering zichtbaar in hoe er over Canaris wordt geschreven. De Britse historicus Max Hastings geeft bijvoorbeeld aan dat Canaris volgens hem ten onrechte de status van verzetsheld heeft gekregen. Hij bestempelt hem als een opportunist die het zowel ontbrak aan de morele moed om het daadwerkelijk op te nemen tegen de nazi’s die hij verafschuwde als aan de vaardigheden om in hun belang een effectieve geheime dienst te leiden. Canaris kon volgens Hastings slecht delegeren en koos zwakke ondergeschikten. Volgens hem is er geen enkel bewijs dat hij daadwerkelijk iets tegen Hitler heeft ondernomen. Canaris sprak wel over verraad, maar hij deed weinig om dit daadwerkelijk te stimuleren. Hij wilde geen slecht mens zijn, maar het ontbrak hem volgens de Britse historicus aan de moed om een goed mens te zijn.

Ondanks de vele biografieën weten we eigenlijk niet veel over de persoon Wilhelm Canaris. Het blijft daardoor gedeeltelijk gissen naar zijn werkelijke gedachten en persoonlijkheid. Zijn dagboeken zouden wellicht uitkomst kunnen bieden, maar deze zijn na de oorlog verdwenen en of deze ook nog zullen opduiken is twijfelachtig.

Was Canaris een verzetsheld of was hij, zoals Hastings beweert, slechts de incompetente dienaar van een boosaardig Duitsland? We zullen het waarschijnlijk nooit helemaal zeker weten. De plaatsvervangend Amerikaans aanklager in Neurenberg (Robert Kempner) typeerde hem als volgt: "De man die de nationaalsocialistische vijfde colonne organiseerde, die de moorddadige wapens, sabotage en infiltratie invoerde en Duitse soldaten wegzond met de opdracht te doden en anderzijds aan afzonderlijke officieren samenzwering tegen het regime toestond."