De slag bij de Khalkhin Gol-rivier (of: Halhin Gol) in augustus 1939 wordt door vele historici gezien als het begin van de Tweede Wereldoorlog. Het is niet alleen dit feit dat deze relatief kleine veldslag in een bijzonder daglicht plaatst. Het was bij deze slag dat een generaal naam maakte, die later zou uitgroeien tot de hoogst gedecoreerde Sovjet-officier van de Tweede Wereldoorlog. De slag bij Khalkhin Gol was vooral bijzonder vanwege de verrassende uitkomst, die een doorslaggevend effect op het verloop van de oorlogsontwikkelingen had.

Soldaten van de 23e Infanterie Divisie van het Kwantung Leger. De steppe rondom de Khalkhin Gol bood geen enkele natuurlijke bescherming. Bron: Publiek domein

Inleiding

Halverwege de negentiende eeuw verscheen Japan na 200 jaar van zelfgekozen isolationisme op het internationale toneel. Tijdens de Eerste Chinees-Japanse oorlog (1894-1895) bracht Japan China een grote slag toe in de Gele Zee. Met deze overwinning toonde Japan aan dat ze een militaire grootmacht was geworden. Tijdens de Russische-Japanse oorlog herhaalde de Japan dit kunststukje. Het versloeg de Russische vloot bij Port Arthur (het huidige Lüshunkou, gelegen in noordoost China).

De nederlaag tegen Japan in 1905 was olie op het vuur voor de Bolsjewieken, die kritisch waren ten opzichte van het Tsaristisch bewind. De Russische revolutie van 1917 bracht Lenin aan de macht. Hij koos voor een wapenstilstand met Duitsland, zodat hij daarna met zijn binnenlandse vijanden kon afrekenen. Twee decennia lang verkeerde Rusland in een isolement. Japan profiteerde van de situatie door enkele Oost-Aziatische provincies en delen van Siberië tot 1922 te bezetten. Na de dood van Lenin in 1924 werd Stalin tot secretaris-generaal van de Communistische Partij gekozen. Hij besloot dat Rusland met vijfjarenplannen versneld moest industrialiseren en een meer imperialistische koers moest volgen.

Japan vergrootte in de jaren ’30 haar invloedssfeer in Oost-Azië en veroverde grote delen van Zuid-Mantsjoerije, dat ze omdoopten tot Mantsjoekwo. Daarmee hadden ze een 5000 kilometer lange grenslijn met de Sovjet-Unie gecreëerd. Een grenslijn die toen nog niet officieel gemarkeerd was. Pas toen Japan vanaf 1931 aanspraak maakte op grensgebied tussen Mantsjoekwo en Mongolië - dat binnen de Russische invloedssfeer lag - besloot Joseph V. Stalin dat de Japanse dreiging in het oosten afgewend moest worden. Hij stuurde legereenheden die kant op om te voorkomen dat het Japanse Leger de Trans-Siberische spoorlijn zou afsnijden. Aangelegd tussen 1891 en 1916 vormde de spoorlijn een vitale verbinding met de oostelijke provincies van Rusland.

In 1936 ondertekenden Japan en Duitsland het Anti-Kominternpact. Dit verdrag was vooral gericht tegen de dreiging van communistisch Rusland. Een jaar later begon de Tweede Chinees-Japanse oorlog. Deze kende een bloederig hoogtepunt met de verovering van Nanking door het Japanse Keizerlijke Leger. Tussen 1937 en 1941 voorzag de Sovjet-Unie de Chinese troepen van Chiang-Kai-Shek van wapens en militaire steun in hun strijd tegen de Japanse bezetter. Toen Japan in 1945 capituleerde raakte ze al haar overzeese gebieden weer kwijt.

De Tweede Chinees-Japanse oorlog en de strijd tussen Japan en de Sovjet-Unie vormden het begin van de Tweede Wereldoorlog. Hoewel er in het Westen weinig aandacht wordt gegeven aan dit oorlogstoneel, zijn de gevolgen ervan direct van invloed geweest op de strijd in Europa en in de Grote Oceaan.

De aanleiding

De grens tussen Mantsjoekwo en Mongolië is niet meer dan een verlaten steppe. ’s Zomers droog met hittegolven, in het voor- en najaar nat met moerassen en ’s winters grotendeels bedekt met sneeuw en ijs. En altijd is er de aanwezigheid van agressieve muggen, die hun broedgebied bij de traag stromende Halha rivier hebben. De rivier staat bij de Mongolen bekend als de Khalkhin Gol. Voor hen vormt de rivier niet de grens met hun buurland, maar ligt deze 15 kilometer verder naar het oosten bij het dorp Nomonhan. In 1938 leidde een meningsverschil over de demarcatielijn tussen Rusland en Japan tot een treffen bij het meer Chasan, honderd kilometer ten zuidwesten van Wladiwostok. Het Rode Leger en het Japanse Kwantung-leger raakten slaags in een grensconflict waarbij tanks en legervoertuigen van beide legers vooral uitvielen door technische mankementen. Na enige schermutselingen eisten beide partijen de overwinning op. Voor het Rode Leger was het een opsteker na de smadelijke nederlaag van 1905.

Geografische locatie van Khalkhin Gol. Bron: Bert Heesen, TracesOfWar

Op 11 mei 1939 liet een Mongoolse cavalerie-eenheid hun paarden grazen rondom Nomonhan. De 70 Mongoolse cavaleristen werden door Mantsjoekwose troepen teruggedreven tot achter de Khalkhin Gol. Twee dagen later keerden de Mongolen met 200 ruiters terug. Op 14 mei kwam het tot het eerste treffen tussen Sovjet-Mongoolse troepen onder leiding van de Russische generaal Grigory M. Shtern en het 6e Kwantung-leger van de Japanse generaal Michitaro Komatsubara. Het was het begin van de slag bij Khalkhin Gol.

Japanse voorbereidingen

Het Japanse imperialisme richtte zich vooral op een noordelijke koers (Hokushin-ron). Het Keizerlijke Leger geloofde in de doctrine van verdedigen in het zuiden en aanvallen in het noorden. Het zag mogelijkheden voor expansie in China, Mantsjoerije, Mongolië en Siberië. Nadat Mantsjoerije omgedoopt was in Mantsjoekwo, werd de naam van het Japanse bezettingsleger veranderd in het Kwantung-leger. Bestaande uit meer dan 500.000 man opereerde het leger zelfstandig van het oppercommando in Tokio. Voor de leiding van het Kwantung-leger vormde het grensincident bij Nomonhan een mooie aanleiding om hun expansie richting het noorden voort te zetten. De vijand moest niet alleen tot achter de Khalkhin Gol worden teruggedreven, maar zelfs nog verdreven worden. Daarvoor werd het 6e Leger gemobiliseerd. In het gebied rondom Nomonhan was de 23e infanterie divisie gestationeerd. Deze divisie bestond uit relatief nieuwe rekruten met weinig ervaring. Daar kwam nog bij dat hun uitrusting gedateerd was. Het Kwantung Leger kon voornamelijk lichtbewapende tanks zoals de Type 89 I-Go en de Type 97 Chi-Ha inzetten. Daarnaast waren er verschillende tankettes. Deze tweepersoonsvoertuigen waren minimaal gepantserd en bewapend en boden amper bescherming tegen vijandelijk vuur. Verder konden ze rekenen op de steun van de Kwantung-luchtmacht. De Nakajima Ki-27 was net in productie genomen. Het was een snel en wendbaar toestel waarvan er negentig naar het grensgebied werden gestuurd. De Nakajima Ki-27 zou een belangrijke rol spelen boven de steppe rondom de Khalkhin Gol.

De Nakajima Ki-27b. Bron: Publiek domein

Russische voorbereidingen

Het grensincident bij Khalkhin Gol kon voor het Rode Leger niet op een slechter moment komen. Stalin was vanaf december 1934 aan de Grote Zuivering begonnen. Deze heksenjacht op tegenstanders betrof niet alleen politieke figuren maar ook intellectuelen, kunstenaars en hoge officieren. In vijf jaar tijd werden twee miljoen Russen ‘weggezuiverd’. Hun lot was meestal voorspelbaar: marteling en executie of verbanning naar de werkkampen in de Goelag. In de top van het Rode Leger rolden vele koppen. De briljante maarschalk Mikhail N. Tukhachevsky, voorstander van de diepte aanval (penetratie) achter vijandelijke linies, was een van hen. Toen generaal Georgy K. Zhukov op 1 juni 1939 naar Moskou werd geroepen, vreesde hij dat zijn laatste uur geslagen had. Maar in plaats van in handen van de ondervragers van de NKVD te vallen, kreeg hij opdracht om het commando van het 57e Speciale Korps bij Khalkhin Gol op zich te nemen. Hij zou vrijheid van handelen krijgen en rechtstreeks aan Stalin rapporteren. Vanwege de oorlogsdreiging met Nazi-Duitsland wilde de Russische leider voor eens en voor altijd afrekenen met de Japanse provocaties in het oosten. Zhukov had deze promotie verdiend vanwege zijn voorbeeldige gedrag en zijn moderne strategische opvattingen.

Vier-sterren generaal Grigori Shtern (l),maarschalk Khorloogiin Choibalsan (m) van het Mongoolse Volksleger en drie-sterren generaal Georgy Zhukov (r). Bron: Publiek domein

Wat Zhukov aantrof aan de zuidgrens van Mongolië stemde hem weinig hoopvol. De dichtstbijzijnde spoorwegstations aan de Trans-Siberische spoorlijn lagen 745 kilometer verderop. Zhukov realiseerde zich al gauw dat bevoorrading van het front een logistieke nachtmerrie zou worden. Het was generaal Grigory M. Shtern die deze verantwoordelijkheid op zich nam. Hij liet 5000 ZIS-5 trucks continu over modderige wegen heen en weer rijden. Op en neer duurde zo’n rit vijf dagen. Het zou weken duren voordat zijn leger klaar was voor een aanval. Zhukov had de beschikking over 57.000 manschappen, 500 stukken anti-tankgeschut, 500 tanks en 700 vliegtuigen. Kwalitatief was het Russische materiaal beter dan dat van de tegenstander. De BT-7 tank was beter bepantserd en zwaarder bewapend dan de Japanse varianten. De Polikarpov I-152 tweedekker en Polikarpov I-16 eendekker - het eerste productievliegtuig met intrekbaar landingsgestel - jachtvliegtuigen deden niet onder voor de Nakajima Ki-27. Hoewel minder snel en wendbaar, waren de beide Polikarpovs beter bewapend en beter bestand tegen de weersomstandigheden. De Russische jachtvliegtuigen waren tevens voorzien van een gepantserde stoel voor de piloot. In hun streven naar een zo’n licht mogelijk toestel hadden de Japanners deze luxe weggelaten. Een detail dat vele Japanse piloten het leven zou kosten.

De Polikarpov I-16. Bron: Publiek domein

De Japanse aanval

Op 27 juni voerden de Kwantung-luchtmacht een aanval uit op de vliegvelden Tamsak-Bulak en Bain Tumen in Mongolië. Generaal Komatsubara had hiervoor geen officiële toestemming uit Tokio gekregen. Toen men daar het nieuws vernam, verboden ze verdere actie richting de Russen en Mongolen. Dit was precies waar Komatsubara bang voor was: dat hij geen vrijheid van handelen zou krijgen. Na enig overleg kreeg Komatsubara toestemming om de vijand tot achter de Khalkhin Gol te verdrijven.

Enkele dagen later voerde het 6e Leger een tangbeweging uit op de Russisch-Mongoolse stellingen bij Khalkhin Gol. De noordelijke aanval werd uitgevoerd door kolonel Shinichiro Sumi met als doel de rivier over te steken en de heuvel Baintsagan te veroveren. De zuidelijke aanval stond onder leiding van luitenant-generaal Yasuoka Masaomi. Hoewel aanvankelijk succesvol, liepen de aanvallen vast op de stugge verdediging. In het vlakke terrein waren ingegraven anti-tank kanonnen in het voordeel ten opzichte van traag manoeuvrerende tanks. Er ontstond een patstelling die aan beide kanten veel verliezen kostte. Eind juli probeerden de Japanners het nogmaals maar opnieuw liepen ze vast. Terwijl de logistieke machine van Shtern op volle toeren draaide, raakte het leger van Komatsubara verstoken van de nodige bevoorrading. De nieuwe Japanse troepen die aan het front verschenen waren rekruten met weinig ervaring. Komatsubara ging ervan uit dat de vijand ook zijn wonden zou likken en geen aanvallende intenties koesterde.

Links Japanse tank Type 89 Chi-Ro en midden achter een Type 97 Chi-Ha. Bron: Publiek domein

Het slagveld op 3 juli 1939. Bron: Bert Heesen, TracesOfWar

De Russische tegenzet

Dit was precies waar Zhukov op aangestuurd had. Zijn militaire misleiding - in het Russisch ‘maskirovka’ - had zijn vruchten afgeworpen. Uit alles liet hij de indruk wekken dat het 57e Speciale Korps bezig was met verdedigingswerkzaamheden. Alle aanvoerlijnen werden zoveel mogelijk gecamoufleerd. Radioverkeer ging alleen maar over verdedigen. Het militaire handboek ‘Wat de Russische soldaat moet weten over verdedigen’ werd overal verspreid, zodat het ook in Japanse handen viel. Plannen over de grote aanval werden niet buiten het hoofdkwartier verspreid. Schijnaanvallen in de vorm van speldenprikken gaven de Japanners geen enkel aanknopingspunt over de Russische strategie. Zhukov was klaar voor zijn meesterzet. In de vroege zondagochtend van 20 augustus gingen de Russen en Mongolen over tot de aanval. De vijand werd compleet verrast. Vele Kwantung-officieren hadden deze zondag verlof genomen.

Het plan van Zhukov bestond uit een dubbele omsingeling. Hij verdeelde zijn leger in drie aanvalsgroepen. De zuidelijke groep kreeg 300 tanks toegewezen en moest door de Japanse defensie breken en naar Nomanhan optrekken. Daar zou het contact moeten maken met de noordelijke aanvalsgroep, die door de Fui hoogten zou optrekken. De middelste groep bestond voornamelijk uit infanterie. Zij zouden frontaal aanvallen en de Japanners vastpinnen op hun positie. Zhukov hield een mobiele reserve achter de hand.

De Sovjet BT-5 tank, de voorloper van de beroemde T-34. Bron: Publiek domein

Zhukov’s Cannae

De Russische aanval werd vooraf gegaan door een artilleriebeschieting. Daarna liet Zhukov de vliegtuigen van de Rode luchtmacht - Vojenno-Vozdoesjnyje Sily (VVS) - een luchtaanval uitvoeren. Zhukov toonde zich een strategisch meester door de inzet van zijn tanks. Waar Komatsubara zijn tanks opstelde als onderdeel van de infanterie, liet Zhukov ze onafhankelijk opereren. Hij maakte optimaal gebruik van hun snelheid en wendbaarheid. En dat pakte verassend goed uit op het open terrein bij Khalkhin Gol. Op de derde dag van de aanval leek het alsof de Russische aanval zou vastlopen. Komatsubara liet een tegenaanval inzetten en aan beide zijden ontstond chaos. Shtern - die in rang superieur was - adviseerde Zhukov om de aanval stop te zetten en te hergroeperen. Zhukov vroeg hem of dat een advies of een bevel was. Want in het laatste geval zou hij contact opnemen met Moskou. Shtern wist waar Zhukov op doelde. Zhukov zette de tactische reserve in en wist het initiatief vast te houden. Op 25 augustus werd de omsingeling voltooid. Komatsubara probeerde de omsingeling te doorbreken maar die poging faalde. Twee dagen later kwam het bericht door dat het 6e Kwantung Leger was vernietigd. Voor Japan was de nederlaag een groot drama. Het nieuws dat op 24 augustus tussen Nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie het Molotov-Ribbentrop pact was getekend, maakte de situatie er niet beter op. Tokio voelde zich buitengesloten door Berlijn. De Sovjet-Unie kon met de zege de blamage van 1905 eindelijk achter zich laten. Moskou beloonde 31 officieren met de titel ‘Held van de Sovjet Unie’. Zhukov zou de titel uiteindelijk vier maal ontvangen.

Het slagveld op 20-22 augustus 1939. Bron: Bert Heesen, TracesOfWar

Het slagveld op 26-31 augustus 1939. Bron: Bert Heesen, TracesOfWar

De overwinning van Zhukov bij Khalkhin Gol wordt vaak vergeleken met Hannibal’s overwinning op de Romeinse bevelhebber Varro bij Cannae in 216 voor Christus. Net als de Carthaagse veldheer verraste Zhukov zijn tegenstander met een dubbele omsingeling. De zege was uit de koker van Zhukov gekomen, maar het logistieke huzarenstukje dat eraan vooraf ging komt op conto van Shtern. Hij zou er ook de titel ‘Held van de Sovjet-Unie’ voor ontvangen. De strategie die Zhukov bij Khalkhin Gol toepaste zou hij later nog vaker gebruiken. De combinatie van snelle flankaanvallen met tanks en gemechaniseerde artillerie, ondersteund door de inzet van jachtvliegtuigen, voorafgegaan door vernuftige misleiding pakte succesvol uit. Dat hij daarbij niet zuinig omsprong met de levens van zijn manschappen was niet alleen kenmerkend voor Zhukov, maar gold voor alle Sovjet-commandanten. De Russische overwinning bij Khalkhin Gol bleef lang onbekend in Europa. De start van Zhukov’s meesterzet vond plaats tien dagen voordat de Duitsers hun Blitzkrieg over Polen uitrolden.

De gevolgen van Khalkhin Gol

Op 15 september 1939 tekende Japan een wapenstilstand in Moskou. Het vertrouwen in het Keizerlijke Leger had een deuk opgelopen. De marinetop greep deze kans aan om zich nadrukkelijker te manifesteren. Zij waren voorstander van de zuidelijke expansie doctrine (Nanshin-ron). Twee dagen later viel het Rode Leger Polen binnen, een afspraak die gemaakt was in het Molotov-Ribbentrop Pact. De Japanse generale staf stuurde eind 1940 generaal Tomoyuki Yamashita naar Duitsland om kennis op te doen over de inzet van tanks. Nazi-Duitsland had net een verpletterende zege aan het westfront geboekt. Toen in de zomer van 1941 de Duitsers met operatie Barbarossa de Sovjet-Unie aanvielen, probeerden voorstanders van de noordelijke doctrine in Tokio alsnog hun gelijk te halen. Het mocht niet meer baten. In Tokio zagen ze de Verenigde Staten als de grote vijand en de marinetop stuurde aan op expansie in Zuid-oost Azië. De pijnlijke nederlaag bij Khalkhin Gol, het Nomonhan Incident zoals de slag in Japan bekend staat, lag nog vers in het geheugen. Op 7 december 1941 viel Japan de Amerikaanse vloot in Pearl Harbor aan. Het was een gok die verkeerd uitpakte.

Soldaten van het Japanse Kwantung Leger. Bron: Publiek domein

De historische context

Voor Georgy K. Zhukov was Khalkin Gol het begin van een glansrijke carrière die hem tot de meest succesvolle maarschalk van de Sovjet-Unie zou maken. Op 24 juni 1945 reed hij op zijn witte hengst vooraan in de overwinningsparade op het Rode Plein in Moskou. De waardevolle les van Khalkhin Gol zou hij tijdens de Slag om Stalingrad opnieuw in de praktijk brengen. Operatie Uranus was een dubbele omsingeling die de ondergang van het Duitse Zesde Leger inluidde.

Khalkhin Gol speelde een grote rol bij de imperialistische koers die Japan besloot te volgen. Toen de Russische spion Richard Sorge vanuit Tokio Joseph V. Stalin liet weten dat Japan geen militaire intenties richting de Sovjet-Unie overwoog, liet Stalin duizenden manschappen vanuit Siberië naar Moskou verplaatsen. Deze door de winter geharde troepen arriveerden net op tijd voor de verdediging van Moskou. Het werd de eerste nederlaag aan het Oostfront voor de nazi’s.

Het verloop van de geschiedenis wordt vaak bepaald door veronderstellingen en toevalligheden. Indien het Kwantung Leger zich beter had voorbereid, had de slag anders kunnen aflopen. Was de slag bij Khalkhin Gol door Japan gewonnen dan had het land mogelijk naar expansie in het noorden gezocht. Dan had waarschijnlijk de aanval op Pearl Harbor niet plaatsgevonden. Rusland was in een tweefrontenoorlog beland en had daardoor minder mankracht tegen Duitsland kunnen inzetten. De uitslag van de Tweede Wereldoorlog had er significant anders kunnen uitzien.

Sovjet BA-10M pantserwagen na de slag om Halhin Gol. Bron: Publiek domein

Soldaat voor drie naties

Yang Kyoungjong was een Koreaanse jongeman die na de Japanse bezetting verplicht in dienst moest treden bij het Kwantung Leger. Bij Khalkhin Gol werd hij gevangen genomen door de Russen. Nadat hij gedwongen het Russische uniform moest aantrekken, vocht hij bij Kharkov tegen de nazi’s. Ook hier werd hij krijgsgevangen gemaakt en gedwongen opnieuw van uniform te wisselen. Toen hij zich in juni 1944 in Normandië overgaf aan de Amerikanen, had hij voor drie verschillende mogendheden gevochten. Kyoungjong vestigde zich na de oorlog in Illinois en overleed daar in 1992. Het verhaal van Yang Kyoungjong is verfilmd in de Koreaanse film ‘My Way’. Hoewel de film zeer spectaculair oogt, is het een niet erg realistische weergave.