Vernietiging van Force Z

Ten tijde van de Japanse aanval van 7/8 december 1941 op Thailand en Malakka, bestond de enige geallieerde vlooteenheid in die omgeving uit het zeer recent daarvoor gevormde smaldeel Force Z. Zonder noemenswaardige luchtsteun trok Force Z op 8 december 1941 ten strijde, opstomend naar de Japanse invasievloot en, zonder dat men dat wist, haar eigen ondergang tegemoet.

HMS Prince of Wales (links achter, voor) en HMS Repulse (links achter, achter) na geraakt te zijn door torpedo's op 10 december 1941. HMS Express, probeert op de voorgrond te ontkomen Bron: Imperial War Museum HU 2762

De Force Z was opgebouwd rond de pas recent gearriveerde schepen HMS Prince of Wales (53) en HMS Repulse (34). De schepen kregen een escorte van vier torpedobootjagers, de Britse HMS Express (H61), HMS Electra (H27) en HMS Tenedos (H04) en de Australische HMAS Vampire (D68). De Britse overheid was zich er zeker van bewust dat er van Japan een grote dreiging uitging en dat vooral de gebieden waar veel grondstoffen te vinden waren, zoals Malakka en Nederlands-Indië, bijzonder kwetsbaar waren. Zeker nu, door de Duitse invasie van de Sovjet Unie in juni 1941, de dreiging voor Japan aan de grens met dit land in Mantsjoerije was afgenomen.

HMS Prince of Wales, 20 april 1941 Bron: Imperial War Museum A 3899

Al in augustus 1941 was de Britse premier Winston Churchill aan de slag gegaan om met de marinestaf te overleggen over de inzet van haar marineschepen. Churchill stond erop dat vooral een sterke aanwezigheid van de Royal Navy in de buurt van Singapore noodzakelijk was. Hij stelde zich voor dat de aanwezigheid van een krachtig marine eskader een eventuele Japanse agressie in de kiem kon smoren. De vijand zou wel twee keer nadenken voordat deze dan nog zou aanvallen. De Britse admiraliteit stond op het standpunt dat een sterke aanwezigheid van de marine pas in maart 1942 bereikt kon worden aangezien er niet voldoende schepen voorradig waren. Tijdens een conferentie op 17 oktober werd uiteindelijk besloten dat de al in Singapore aanwezige HMS Repulse direct moest worden versterkt met een modern slagschip en een vliegdekschip. De keus viel op de HMS Prince of Wales en de HMS Indomitable (92). De eerste was al in Kaapstad en kon redelijk snel naar Singapore vertrekken. Het vliegdekschip HMS Indomitable was pas sinds 7 september in dienst en trainde nog met haar bemanning in West-Indië.

HMS Repulse Bron: Wilco Vermeer collection

De HMS Indomitable zou pas rond 22 november haar testen hebben voltooid en dan via Gibraltar naar Kaapstad varen. Op 3 november liep het schip helaas aan de grond en moest voor reparaties naar Norfolk, Virginia in de Verenigde Staten worden gesleept. Ondanks de versnelde reparaties, zou het schip pas op 6 januari 1942 in Kaapstad aankomen. De twee andere schepen waren op 2 december pas in Singapore aangekomen. De beide schepen waren een welkome aanvulling op de verdedigingsmacht en vormden met hun grote vuurkracht een directe bedreiging voor de Japanse invasievloot. Het Japanse opperbevel had dan ook al besloten dat alle bewegingen van Force Z constant in de gaten moest worden gehouden en dat een sterke luchtaanval desnoods een einde aan de vloot moest maken. Een klassiek zeegevecht was minder gewenst omdat de vuurkracht van vooral de Prince of Wales de nodige angst inboezemde. Daarnaast was het Japanse opperbevel bang dat een Japanse aanvalsvloot niet op tijd zou zijn om de vijand te kunnen weerstaan. De aankomst van Force Z in Singapore werd met zeer veel publiciteit aangekondigd. Winston Churchill hoopte zo dat alleen daardoor al de Japanners zouden afzien van een mogelijke aanval. Wat hij niet wist; was dat op dat moment de Japanse legerleiding al lang had besloten dat de voorgenomen aanval definitief doorging.

De eenheid onder aanvoering van Admiral Sir Tom Phillips hoopte de Japanse invasievloot te kunnen verrassen. Een vliegdekschip was niet aanwezig en de RAF moest hem teleurstellen: zij kon geen vliegtuig missen. Phillips was net aangesteld als bevelhebber van Force Z. Daarvoor was hij een vertrouweling van Winston Churchill. Onenigheden van strategische aard hadden hem echter uit de gratie doen vallen en zijn benoeming in het Verre Oosten werd dan ook vooral als een verbanning gezien. Phillips was een uitstekend marinecommandant. Hij had echter één tekortkoming. Phillips zag het belang van bommenwerpers als bedreiging voor schepen totaal niet in. Deze onderschatting zou hem dan ook duur komen te staan.

Phillips eerste taak na zijn benoeming bestond erin te trachten om tussen de in het gebied aanwezige marine eenheden, van Groot-Brittannië, Nederland en de Verenigde Staten enig verband te krijgen. Churchill had op 3 december al van de Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt de garantie gekregen dat de Amerikaanse eenheden op de Filippijnen de Britten te hulp zouden komen bij een Japanse aanval. In reactie hierop vloog Phillips op 4 december naar Manilla voor een onderhoud met de Amerikaanse Admiral Thomas Hart. Hart zegde Phillips toe om de Britten acht Amerikaanse torpedobootjagers uit te lenen. Ook de Nederlandse marinebevelhebber Admiraal Conrad Helfrich zegde zijn steun toe. Ondertussen was wel al duidelijk geworden dat de Japanse invasievloot was uitgevaren, alleen wist men nog niet precies waar naartoe. Bij de Britse admiraliteit was ondertussen twijfel ontstaan over de veiligheid van de Britse vloot en stemmen gingen op om de vloot terug te trekken naar Colombo. Zowel Phillips als Churchill voelden hier weinig voor. Dat de Japanse aanval zich zou richten op vooral Thailand en Malakka was intussen wel duidelijk geworden en Phillips trof de Britse bevelhebber op Malakka, Air Chief Marshall Sir Robert Brooke-Popham en de Britse Gouverneur voor een bijeenkomst om zijn plannen uiteen te zetten.

Het plan van Phillips luidde als volgt. De twee grote schepen zouden onder escorte van de vier torpedobootjagers vlak voor het vallen van de avond, Singapore verlaten. Varen langs de noordzijde van de Anambas eilanden zou men dan uiteindelijk op de ochtend van de 10e december aankomen ter hoogte van het Thaise Singora. Hier zou men de voor de kust liggende vrachtschepen en marineschepen aanvallen. Na deze aanval zou Force Z dicht langs de kust van Malakka varend de terugweg naar Singapore aanvatten. Om deze operatie succesvol af te ronden was het noodzakelijk dat luchtverkenningen uitgevoerd werden en dat bij de aanval zelf een luchtdekking van jagers aanwezig moest zijn. Uiteraard hing alles voor een groot deel af van verrassing.

Op 6 december was de Japanse vloot al door Australische, Britse en Nederlandse verkenningsvliegtuigen gezien en op 7 december om 6. 35 uur werden de eerste schoten afgevuurd door het Japanse luchtafweer naar een Britse Consolidated Catalina. Ondertussen werd de Britse eenheid onder stoom gebracht. In de avond van 8 december vertrok Force Z vanuit Singapore. Phillips voerde zelf de eenheid aan en liet Rear Admiral Palliser in Singapore achter om de leiding op zich te nemen aldaar. Bij het uitvaren kreeg Phillips de mededeling dat het verkrijgen van jagerescorte boven de Japanse transportvloot onmogelijk zou zijn door de ontwikkelingen in het noorden van Malakka. Phillips wimpelde dit weg met de mededeling: "Dan moeten we maar verder zonder." Hij hoopte de Japanners nog ongezien te kunnen naderen. Zolang de eenheid niet door vijandelijke vliegtuigen zou worden opgemerkt, besloot Phillips om door te varen.

Op 9 december om 6.20 uur meldde een post op HMAS Vampire (D68) dat men een Japans verkenningsvliegtuig had gezien. Door het slechte weer - het regende onophoudelijk en de bewolking hing laag - hoopte Phillips dat dit toestel hen niet had gezien. Het toestel had Force Z inderdaad niet opgemerkt, maar zonder dat Phillips het wist, werd de eenheid vanaf 13.30 uur geschaduwd door de Japanse onderzeeboot I-65 (1931). De kapitein hiervan gaf de locatie door en direct werden bij Saigon de Japanse bommenwerpers voorzien van bommen en torpedo's. Om 18.00 uur vertrokken de bommenwerpers, maar ze moesten onverrichterzake terugkeren. Ze waren er door het weer en de invallende nacht niet in geslaagd de Britse vloot te vinden. Om 20.25 uur besloot Phililps dat het risico op ontdekking te groot was geworden. Men kon de Japanse vloot niet lokaliseren en keerde terug. Om de radiostilte niet te verbreken, meldde Phillips deze koerswijziging echter niet aan Singapore.

I-65 Bron: Public Domain (onbekend)

Tijdens deze terugtocht werd Phillips er op attent gemaakt dat er landingen aan de gang waren bij Koeantan. Gezien de afstand tot dit gebied en het idee dat de vijand wellicht zou denken dat hij nog steeds noordwaarts opstoomde, gaf Phillips de moed om de aanval in te zetten. Ondertussen was Palliser in Singapore nog steeds niet op de hoogte van Phillips gewijzigde plannen. Pas toen men een bericht ontving van de HMS Tenedos (H04) om 08.00 uur op 10 december, werd alles duidelijk. Zodra Palliser de locatie van Force Z gevonden had, was het echter alweer te laat.

Voor de marineondersteuning van de Japanse invasievloot van 28 transportschepen naar Thailand en Malakka kreeg men de beschikking over onderdelen van de Japanse Zuidelijke Vloot onder leiding van Admiraal Ozawa met de zware kruiser Chokai, geëscorteerd door de torpedobootjager Sagiri. Om de diverse operaties in het gebied te kunnen beschermen waren eenheden van de Japanse 1e Vloot en de Japanse 2e Vloot, evenals een aantal delen van het Hoofdkwartier Japanse Gecombineerde Vloot. Daarnaast voeren twaalf Japanse onderzeeboten in de Golf van Thailand om de nodige dekking te verzorgen.

Vice-admiraal Kondo was aanwezig met de slagschepen Haruna (1915) en Kongo (1913) en de torpedobootjagers Ikazuchi en Inazuma van de 1e Vloot en de kruisers Atago en Takao (1930) en de torpedobootjagers Arashi, Hagikaze, Nowake, Maikaze, Asashio, Oshio, Michishio en Arashio allen van de 2e Vloot. Vice-admiraal Kurita was naar de omgeving gedirigeerd met de kruisers Kumano, Mikuma (1934), Mogami (1934) en Suzuya van de 2e Vloot evenals de torpedobootjagers Fubuki, Hatsuyuki en Shirayuki van de 1e Vloot. Op geringe afstand om direct te kunnen opstomen naar het gebied werden de kruisers Sendai van de 1e Vloot en Kinu en Yura van het hoofdkwartier en de 1e Vloot torpedobootjagers Asagiri, Murakumo (Dai-39), Shinonome, Shirakumo, Usugumo, Amagiri, Yugiri, Ayanami, Isonami, Shikinami en Uranami. De Japanse marineleiding was zich er echter terdege van bewust dat deze vlooteenheden onmogelijk op tijd zouden kunnen komen om de landingsvloot te beschermen. Wel binnen bereik lagen echter de verschillende eskaders van de, nabij Saigon (Indochina) gestationeerde 22e Flotille van de Japanse 11e Luchtvloot. Drie eenheden van deze flottielje werden dan ook op weg gestuurd om Force Z aan te vallen.

Mitsubishi G3M Bron: Public Domain (onbekend)

Deze eenheden bestonden uit:

Mitsubishi G4M Bron: Public Domain (onbekend)

In het zuiden van Indochina op Soktran waren verder 39 Mitsubishi A6M jagers en 6 verkenningsvliegtuigen voor dekking aanwezig, evenals de nodige jagers nabij Saigon.

Om 1.00 uur op 10 december koerste Phillips op de vermeende landingstroepen af. De schepen van Force Z werden echter vroeg in de ochtend al door de Japanse onderzeeboot I-58 (1925) opgemerkt en zelfs aangevallen zonder dat men het merkte. Deze gaf de posities door aan Admiraal Kondo. Kondo gaf opdracht aan het 7e Kruiser Eskader om Force Z te gaan onderscheppen. Al snel bleek dat de Japanse kruisers nooit op tijd aan konden komen. Kondo gaf daarom de 22e Luchtflottielje opdracht de aanval uit te voeren. Deze eenheid stuurde direct twaalf verkenningsvliegtuigen op pad, waarvan er één de Britse schepen ontdekte om 10.20 uur. Toch ontstond er nog de nodige verwarring. De hoofdgroep van de Japanse aanvallers zocht in de buurt van de Anamba-eilanden, alwaar de laatste melding vandaan was gekomen. Men trof daar alleen de naar Singapore terugkerende HMS Tenedos (H04) aan die prompt door de Genzangroep werd aangevallen. Men dacht aanvankelijk hier de Britse vloot te hebben gevonden en het duurde nog tot 11.40 uur voor de Japanners doorhadden dat de vloot bij Kuantan lag. Door de aanval op de HMS Tenedos was Phillips gewaarschuwd voor de komst van de Japanse bommenwerpers. Om 11.15 uur werd dan ook het luchtafweer geopend op de eerste aanstromende bommenwerpers van de Mihoro-groep. Ondanks het intense afweer lieten de bommenwerpers zeer nauwkeurig hun bommen los boven de HMS Repulse (34). De eerste bom was al raak, maar beschadigde de HMS Repulse nauwelijks.

HMS Prince of Wales (boven) en HMS Repulse tijdens het begin van de Japanse aanval Bron: Imperial War Museum HU 2763

De volgende aanval kwam 20 minuten later en was een torpedoaanval van twee eskaders van de Genzangroep op de HMS Prince of Wales (53) en de HMS Repulse tegelijk. De HMS Repulse wist de torpedo's te ontwijken, maar de HMS Prince of Wales was minder fortuinlijk. Twee torpedo's schakelden het schip uit. Direct maakte het slagzij en dreef het stuurloos op de golven. Vervolgens maakten drie torpedo's het karwei af. De vliegtuigen konden zich toen op de HMS Repulse richten. Het was slechts een kwestie van tijd, voordat ook de HMS Repulse werd geraakt. Negen torpedobommenwerpers van de Mihoro-groep vielen om 11.56 uur aan. Maar liefst 19 torpedo's misten het schip op een haar na. Tegelijkertijd vielen de bommenwerpers van de Mihoro-groep aan, maar ondanks het nauwkeurige richtwerk misten alle bommen haar doel. Kapitein Tennant van de HMS Repulse bedacht dat Phillips op de HMS Prince of Wales wellicht niet in staat was om hulp in te schakelen en telegrafeerde Singapore met het verzoek om luchtsteun Daar werden gelijk de op Sembawang al gereed staande 13 Brewster Buffalo toestellen van No. 453 (RAAF) squadron op pad gestuurd. De HMS Repulse nam ondertussen polshoogte bij de zinkende HMS Prince of Wales. Op dat moment namen twee eskaders torpedobommenwerpers van de Kanoyagroep hun posities in. Klaarblijkelijk wilde men met een eskader de kreupele HMS Prince of Wales afmaken en met het andere eskader de HMS Repulse aanvallen. Op het laatste moment echter vlogen beide eskaders vanuit een andere richting op de HMS Repulse af. Tennant wist dat hij in de val zat. De HMS Repulse werd geraakt door een torpedo en haar snelheid nam hierdoor af tot ongeveer 25 knopen. Om 12.26 uur werd het schip wederom aangevallen door torpedo's, ditmaal komend van drie kanten. Meer torpedo's raakten haar doel en de HMS Repulse maakte direct slagzij. Beide kapitale schepen waren nu zinkende.

De HMS Repulse zonk als eerste om 12.33 uur. De kreupele, maar toch nog varende HMS Prince of Wales werd 10 minuten later opnieuw door bommenwerpers aangevallen en geraakt. Om 13.10 uur was de situatie dusdanig dat opdracht werd gegeven het schip te verlaten en tien minuten later zonk het naar de diepte. De meeste slachtoffers waren gevallen op de HMS Repulse, de meeste van de HMS Prince of Wales werden gered. Van de 1309 opvarenden van de HMS Repulse overleefden 796 man de slag, op de HMS Prince of Wales vielen 322 slachtoffers te betreuren. De schepen van Force Z maakten zonder luchtbescherming geen enkele kans. De Prince of Wales en de Repulse gingen roemloos ten onder en namen hun bevelhebber Sir Tom Phillips mee in de diepte.

HMS Express komt langszij de zinkende HMS Prince of Wales in een poging opvarenden te redden Bron: Imperial War Museum KY 80131

De begeleidende Britse torpedobootjagers hadden uren nodig om alle overlevenden uit het water op te pikken. Met het verlies van deze twee schepen viel alle maritieme kracht weg. Er restten nu alleen nog een aantal Britse, Nederlandse en Amerikaanse kruisers om het op te nemen tegen slagschepen en zware kruisers van de Japanse marine. Ironisch is dat valt op te merken dat, nadat de aanval voorbij was, de lang verwachte luchtsteun uit Singapore arriveerde in de vorm van de 11 Brewster Buffalo toestellen van No. 453 Squadron uit Sembawang.