Vyacheslav M. Molotov

Vyacheslav Molotov was een van de machtigste mannen van de Sovjet-Unie. Van 1930 tot 1941 was hij premier van de Sovjet-Unie, maar Molotov is bovenal bekend geworden als volkscommissaris (minister) van Buitenlandse Zaken, een functie die hij dertien jaar lang vervulde. Toen Molotov deze functie in mei 1939 aanvaardde had hij nog geen enkele ervaring op het gebied van buitenlands beleid, maar hij bleek er een gave voor te hebben. Zowel vriend als vijand erkende dat Molotov een buitengewoon getalenteerd diplomaat was. Hoewel tijdgenoten Molotov hebben beschreven als een saaie, betweterige en zelfingenomen bureaucraat, kon hij tegelijkertijd een nonchalante meedogenloosheid jegens de slachtoffers van het stalinistische regime tentoonspreiden. Als intimus en vertrouweling van Joseph V. Stalin speelde hij een grote rol in het terreurbewind dat de Sovjet-Unie onder Stalin kenmerkte. Onder talloze doodsvonnissen, zo gaf Molotov later ruiterlijk toe, had hij zijn handtekening gezet. Zoals voor wel meer vooraanstaande Sovjetpolitici gold, had Molotov zijn succesvolle carrière met name te danken aan zijn onvoorwaardelijke trouw jegens zijn mentor, Stalin. Molotov werd lange tijd gezien als Stalins waarschijnlijke opvolger en bleef Stalins controversiële erfgoed tot zijn dood in 1986 fervent verdedigen.

Jonge jaren
Molotov werd op 9 maart 1890 geboren als Vyacheslav Mikhailovich Skryabin (Nederlands: Vjatsjeslav Michajlovitsj Skrjabin) in het dorpje Kukarka in het Russische gouvernement Vyatka (tegenwoordig de stad Sovetsk in de oblast Kirov). Vyacheslav was het negende van tien kinderen, waarvan er drie op jonge leeftijd stierven. Zijn moeder kwam uit een tamelijk welgestelde familie die een drukbezochte levensmiddelenwinkel uitbaatte; Skryabin senior werkte hier als winkelbediende.

De jonge Vyacheslav Skryabin startte zijn middelbare onderwijs aan een gymnasium, maar wist zijn studie hier niet af te ronden. Hij schreef zich vervolgens in aan een Realschule, een moderne middelbare school, in het 200 kilometer zuidelijker gelegen Kazan. Hier raakte Skryabin politiek geëngageerd en in 1906 werd hij lid van de bolsjewistische vleugel van de Russische Sociaal-Democratische Arbeiderspartij. In 1909, kort voor zijn afstuderen, werd de jonge bolsjewiek met twee van zijn vrienden opgepakt wegens ‘revolutionaire handelingen’, van school gestuurd en voor twee jaar verbannen naar Vologda. In 1910 mocht Skryabin als een externe leerling eindexamen doen, waardoor hij toch een middelbareschooldiploma op zak had. In 1911 trok Skryabin naar Petrograd (Sint-Petersburg). Officieel schreef hij zich in als student economie aan het Polytechnisch Instituut, maar in werkelijk zette hij zijn clandestiene revolutionaire werkzaamheden voort en kon hij op deze manier, na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, de dienstplicht ontduiken.

In 1912 hielp Skryabin bij het oprichten van Lenins partijblad, Pravda (‘De Waarheid’), en werd hij lid van de redactieraad van de nieuwe krant. Een andere bevlogen communist die in deze periode eveneens voor Pravda werkte en met wie Skryabin al snel bevriend raakte, was Joseph V. Stalin. In 1915 nam Skryabin zijn nom de guerre ‘Molotov’ aan, afgeleid van het Russische woord voor ‘hamer’, molot. Hij vond dat het woord een industriële en proletarische connotatie had. Schuilnamen waren indertijd erg populair in bolsjewistische kringen en ook Lenin, Stalin en Trotsky bijvoorbeeld waren pseudoniemen. Molotov werd in 1915 opnieuw gearresteerd en ditmaal voor drie jaar verbannen naar Zuid-Siberië, maar hij ontsnapte in 1916 en keerde terug naar Petrograd.

Loopbaan in de jonge Sovjetstaat
Als lid van het partijcomité in Petrograd speelde Molotov een niet geringe rol in de nasleep van de Russische Revolutie van 1917. In deze roerige tijden toonde Molotov onvoorwaardelijke trouw jegens Lenin en verzette hij zich nooit tegen beleidswijzigingen, ook wanneer hij zelf een andere mening was toegedaan of de beweegredenen niet begreep. Dergelijke blinde toewijding zou hij later ook onder Stalin tentoonspreiden.

Vanwege zijn verdiensten en zijn loyaliteit kreeg Molotov in de jonge communistische staat snel meer verantwoordelijkheden. In 1921 werd Molotov volwaardig lid en secretaris van het Centrale Comité van de partij; datzelfde jaar werd werd hij kandidaat-lid van het Politbureau en in 1926 werd hij volwaardig lid. Molotov was geen bevlogen revolutionair of begaafd theoreticus; zijn talenten lagen voornamelijk op het administratieve vlak. Zelf zag hij zich eerst en vooral als een journalist. Datzelfde jaar huwde hij Polina Zhemchuzhina, een Oekraïense bolsjewiek en dochter van een joodse kleermaker. Ze kregen één dochter, Svetlana.

Binnenlandse politiek
Na de dood van Lenin in 1924 ontpopte Molotov zich als de trouwste volgeling van Stalin, die de strijd om de macht uiteindelijk zou winnen van oppositieleiders binnen de partij als Trotsky, Bukharin, Zinovyev en Kamenev. Onder Stalin werkte Molotov ijverig mee aan het uit de weg ruimen van in ongenade gevallen communisten. Op 19 december 1930 werd Molotov, 40 jaar oud, benoemd tot voorzitter van de Raad van Volkscommissarissen, oftewel minister-president van de Sovjet-Unie. In deze hoedanigheid was Molotov de tweede man van de Sovjetstaat en Stalins voornaamste woordvoerder. In de jaren dertig speelde Molotov op binnenlands gebied een grote rol bij de Grote Terreur, de snelle industrialisering van de Sovjet-Unie, de kunstmatige hongersnood in Oekraïne, de collectivisatie van de landbouw en de vervolging van de koelakken, de rijke boeren. Molotov was in januari 1930 aangesteld als hoofd van de Politbureau-commissie voor collectivisatie; later pochte hij dat hij persoonlijk de gebieden had aangewezen waarvandaan tienduizenden koelakken-families werden gedeporteerd. Zo’n drie miljoen koelakken zouden de barre omstandigheden van de deportaties niet overleven. Samen met Stalin was Molotov verantwoordelijk voor het uithongeren van grote delen van de Oekraïense bevolking in 1932-1933, de Holodomor; naar schatting zeven miljoen burgers kwamen in deze periode om van de honger.

De Grote Terreur van de late jaren dertig, waar miljoenen militairen, burgers, politieke tegenstanders en andere ‘vijanden van het volk’ het slachtoffer van werden, bestond uit grootschalige deportaties naar strafkampen, maar ook talloze moordpartijen die uitdrukkelijk door de partijtop waren goedgekeurd. De meeste executiebevelen werden door Stalin, Molotov, Kaganovich en Voroshilov ondertekend. De slachtoffers werden in rigoureus tempo en vaak volledig ongefundeerd ter dood veroordeeld. Er waren dagen waarop Stalin en Molotov samen meer dan 3000 executies verordonneerden. "Ik heb de meeste, of liever gezegd, bijna alle arrestatielijsten ondertekend," zo verklaarde Molotov later nonchalant. "We debatteerden erover en namen een besluit. Alles moest destijds haastig gebeuren. Je kon toch onmogelijk in details treden?"

Veiligheid in Europa
Terwijl Stalin en Molotov een uiterst wreed binnenlands beleid voerden, werd op het internationale vlak juist een vredelievende koers gevolgd en toenadering gezocht bij de grote westerse mogendheden. De machthebbers in het Kremlin zagen zich in de jaren dertig bedreigd door een uitgesproken anticommunistisch nazi-Duitsland in het westen en een militaristisch Japan in het oosten. Het beleid dat in deze periode werd nagestreeft was dat van collectieve veiligheid, een concept waarbij een groep landen toezegt gezamenlijk militair in te grijpen wanneer een van de deelnemers wordt aangevallen. Deze koers werd belichaamd door Maxim M. Litvinov, die sinds juli 1930 volkscommissaris van Buitenlandse Zaken was en van mening was dat alleen collectieve veiligheid de vrede in Europa kon verzekeren. Het grote nadeel van het systeem was dat de deelnemende staten erop moesten kunnen vertrouwen dat eenieder zijn verplichtingen na zou komen, en dat was precies waar het in het interbellum aan schortte. De grootste West-Europese staten, Groot-Brittannië en Frankrijk, zagen niets in collectieve veiligheid. Neville Chamberlain, de Britse premier, verwierp het idee vanaf het begin en geloofde dat alleen in dialoog blijven met Adolf Hitler soelaas kon bieden – hij meende dat een militair samenwerkingsverband gevaarlijk veel druk uitoefende op Hitler – en de Fransen zagen ertegen op een buitenlands beleid te voeren dat sterk van het Britse afweek.

Zonder Britse en Franse medewerking in een breed militair samenwerkingsverband kon geen systeem van collectieve veiligheid worden ontwikkeld. In de lente kwamen de onderhandelingen tussen Litvinov en de Britten en Fransen tot een einde en op 3 mei 1939 werd Litvinov als buitenlandminister vervangen door Molotov. Enerzijds was Litvinovs naam te sterk verbonden met de mislukte collectieve veiligheid. Anderzijds beschouwde de Sovjet-Unie een alliantie met een Europese grootmacht van cruciaal belang, en als de Britten en Fransen hiertoe niet bereid waren, dan was toenadering zoeken tot de Duitsers wellicht een mogelijkheid. Litvinov was hiervoor niet de ideale persoon. Hij was van joodse afkomst – zijn echte naam was Meir Wallach-Finkelstein – en in de Duitse pers werd hij ook regelmatig als ‘Litvinov-Finkelstein’ aangeduid. Bovendien was Litvinov getrouwd met een Engelse en tamelijk prowesters ingesteld, een houding die nu ongewenst was geworden. Mogelijk was Molotovs benoeming ook een signaal aan de Duitsers dat het buitenlandse beleid van de Sovjet-Unie alle kanten nog op kon.

Molotov als diplomaat
Het is onmiskenbaar dat Molotov zijn aanstelling als opvolger van Litvinov te danken had aan zijn onwankelbare loyaliteit jegens Stalin. Hij had in 1939 nog geen enkele ervaring op het gebied van buitenlands beleid. Hij was slechts één keer kort in het buitenland geweest (in Tsjechoslowakije en Italië in 1922), hij sprak geen vreemde talen, hij had nooit veel contact gehad met buitenlanders en zijn geopolitieke kennis was uiterst gering. Hij was bovendien zeer antiwesters ingesteld.

In zijn nieuwe functie beschouwde Molotov het als zijn hoofdtaak om het grondgebied van de Sovjet-Unie te vergroten. Territoriale uitbreiding en het verspreiden van het communisme waren, zo meenden de bolsjewieken, deel van de raison d’être van de Sovjetstaat. Vele jaren na de oorlog stelde Molotov dat het belangrijkste resultaat van de oorlog niet het bereiken van vrede was geweest; het voornaamste gevolg was dat er een socialistisch systeem was geïnstalleerd in grote delen van Midden- en Oost-Europa.

Een pact met het Derde Rijk
Direct na zijn aantreden kreeg Molotov opdracht zijn ministerie te ontdoen van joodse medewerkers, wellicht om de Duitsers gunstig te stemmen. Berlijn richtte op zijn beurt zijn pijlen niet meteen op Moskou, maar er waren wel degelijk Duitse ambtenaren die opmerkten dat nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie op bepaalde ideologische vlakken goed bij elkaar pasten. "Ondanks alle verschillen in hun beide wereldbeelden," zo stelde een Duitse onderhandelaar in juli 1939, "is er één gemeenschappelijk element in de ideologieën van nazi-Duitsland, Italië en de Sovjet-Unie: oppositie tegen de kapitalistische democratieën. Noch wij, noch Italië heeft iets gemeen met het kapitalistische Westen. Daarom lijkt het ons vrij onnatuurlijk dat een socialistische staat zich aan de kant van de westerse democratieën schaart." Ondanks verregaande verschillen vormde deze gedeelde antipathie jegens Groot-Brittannië en Frankrijk een raakvlak tussen Berlijn en Moskou.

De Britten hadden op 31 maart 1939, daags na de Duitse bezetting van Tsjechoslowakije, een lijn in het zand getrokken door te beloven Polen te hulp te komen indien Duitsland de Poolse onafhankelijkheid zou bedreigen. Vanaf medio april 1939 begonnen Hitler en zijn naasten, wellicht omdat ze zich in een hoek gedreven voelden, een samenwerkingsverband met de Sovjet-Unie te overwegen. Onderhandelingen tussen de Sovjet-Unie en de Britten en Fransen gingen ondertussen door, maar de betrekkelijk laaggeplaatste Anglo-Franse onderhandelaars toonden bepaald geen voortvarendheid of daadkracht. Molotov wond zich erg op over deze "boeven en bedriegers", die "zich bedienden van allerlei bedrog en misselijke uitvluchten". Molotov drong aan op een militair samenwerkingsverband, maar hier wilden de onderhandelaars geen toezeggingen over doen. De houding van de Duitsers, met wie clandestiene onderhandelingen werden aangegaan, was precies tegenovergesteld. Hitler stuurde zijn minister van Buitenlandse Zaken, Joachim von Ribbentrop, persoonlijk naar Moskou, en deze deed interessante economische, politieke en territoriale voorstellen.

De onderhandelingen verliepen in rap tempo en op 23 augustus 1939 vloog een Duitse delegatie naar Moskou voor de slotbesprekingen en de ondertekening van het niet-aanvalsverdrag. Stalin, Molotov, Ribbentrop en ambassadeur Friedrich-Werner Graf von der Schulenburg namen die middag de laatste details door, evenals het geheime protocol, een door de Sovjets voorgestelde bijlage die Oost-Europa verdeelde onder de twee partijen (zie Tekst van het Molotov-Ribbentroppact). Het verdrag, dat bekend is komen te staan als het Molotov-Ribbentroppact, werd in de vroege uren van de 24e ondertekend door Molotov namens de Sovjet-Unie en Ribbentrop namens het Derde Rijk.

Het verdrag werd gevolgd door een uitgebreide handelsovereenkomst. Er werden immense hoeveelheden graan, olie en andere grond- en delfstoffen naar Duitsland getransporteerd. In ruil kreeg de Sovjet-Unie waardevolle technologie en machinerie, locomotieven, turbines, motoren, generators, zware wapens en verschillende moderne vliegtuigen en militaire bouwtekeningen. Beide partijen zouden tijdens de komende oorlog dankbaar gebruik maken van deze goederen, niet in de laatste plaats in de campagne tegen elkaar, anderhalf jaar later. Het Molotov-Ribbentroppact werd wereldwijd gezien als een monsterverbond, een onverklaarbare collaboratie tussen twee ideologische vijanden en een bizarre koersverandering van Moskou, zeker omdat de Sovjet-Unie tot voor kort nog had onderhandeld met de Britten en Fransen. Het was een opmerkelijk staaltje diplomatie geweest van twee relatief onervaren buitenlandministers.

Scheuren in de relatie
In de loop van 1940 verslechterden de Sovjet-Duitse betrekkingen als gevolg van onenigheid over onder meer de Sovjetaanval op Finland en de aanwezigheid van Duitse troepen in Finland en Roemenië. Molotov reisde in november 1940 naar Berlijn om verschillende kwesties te bespreken, waaronder toetreding tot het Duits-Japans-Italiaanse Driemogendhedenpact, maar de besprekingen hadden geen resultaat. Enkele redenen hiervoor waren Molotovs arrogante houding, gebrek aan flexibiliteit en ietwat naïeve beeld van de Duitse wensen.

Oorlog met Duitsland
In de vroege ochtend van 22 juni 1941 staken Duitse troepen de grens met de Sovjet-Unie over. De Duitse ambassadeur, Von der Schulenburg, deelde Molotov later die ochtend stijfjes mee dat beide landen in staat van oorlog waren. "Waaraan hebben wij dat verdiend?" zou Molotov stotterend hebben gezegd. Molotov bracht het bericht over aan Stalin, waarna Molotov een radioboodschap formuleerde die de oorlog zou aankondigen. De tekst werd door Stalin hevig geredigeerd, maar de beroemde, daadkrachtige slotwoorden lijken door Molotov te zijn geformuleerd: "Onze zaak is rechtvaardig. De vijand zal worden verslagen. De overwinning zal aan ons zijn." (Zie: Radiotoespraak van Molotov van 22 juni 1941.) Opvallend genoeg was het Molotov en niet Stalin die de bekendmaking voorlas. Stalin zelf liet pas op 3 juli publiekelijk van zich horen (zie: Radiotoespraak van Stalin van 3 juli 1941); mogelijk vond hij dat eerst de details van de invasie duidelijk moesten zijn voordat hij er persoonlijk uitlatingen over zou doen.

Na de toespraak werd het zogeheten Staatsverdedigingscomité opgericht, een bijzonder soort oorlogskabinet dat tijdens de oorlog de hoogste politieke, militaire en economische macht in handen had. Het idee was dat de oorlog een maximaal gecentraliseerd overheidssysteem vereiste. Stalin voerde het vijfkoppige comité aan met Molotov als vicevoorzitter. Daarnaast werd Molotov lid van Stavka, het opperbevel van het leger, dat uit Stalin, Molotov en vijf legerleiders bestond.

Overleg met de westelijke geallieerden
Met het uitbreken van de oorlog met Duitsland was het Molotovs belangrijkste taak om onderhandelingen aan te knopen met Groot-Brittannië en later de Verenigde Staten. Het voornaamste doel op de korte termijn was om een samenwerkingsverband aan te gaan en militaire steun te krijgen. Van 29 september tot 1 oktober hielden de drie grootmachten een conferentie in Moskou, waarbij afgesproken werd dat de Sovjet-Unie wapens en uitrustingsstukken, voertuigen, treinen, voedsel en een grote verscheidenheid aan andere goederen zou ontvangen in het kader van het Lend-Lease-programma. Molotov drong er bij de Britten en Amerikanen eveneens op aan een tweede front te openen in West-Europa zodat de druk op het Rode Leger zou worden verlicht, maar voor een dergelijke operatie waren de westelijke geallieerden nog niet klaar. In mei 1942 vloog Molotov naar Groot-Brittannië voor een overleg met zijn evenknie Anthony Eden. Op 26 mei tekenden beide ministers het Anglo-Sovjetverdrag, waarmee de twee landen een militair-politieke alliantie aangingen. Diezelfde dag vloog Molotov door naar Washington, waar hij sprak met president Franklin Roosevelt over verdere Lend-Lease-leveringen en het tweede front.

Opvallend is dat Molotov in 1941 besloot om zijn voorganger, de nu 65-jarige Litvinov, aan te stellen als zijn plaatsvervanger. Diens westerse connecties werden nu juist zeer gewaardeerd. In 1941 werd Litvinov naar Washington gestuurd als Sovjetambassadeur, maar in mei 1943 werd hij teruggeroepen naar Moskou om zich volledig op zijn taken als Molotovs plaatsvervanger te kunnen richten. Litvinov schreef waardevolle memorandums voor Molotov en Stalin, maar tegelijkertijd zorgde Molotov ervoor dat Litvinovs invloed binnen het ministerie beperkt bleef.

Molotov nam deel aan alle conferenties die tijdens de oorlog door de Grote Drie werden belegd. In november 1943 reisde hij met Stalin naar Iran om deel te nemen aan de Conferentie van Teheran, waarvan de belangrijkste uitkomst was dat de westelijke geallieerden in mei 1944 zouden landen in Frankrijk. In februari 1945 reisde Molotov met de rest van de Sovjetdelegatie per trein naar de Krim-stad Jalta voor het tweede grote overleg van de oorlog. Met name Winston Churchill had al sinds juli 1944 aangedrongen op deze Conferentie van Jalta, om onder meer de naoorlogse verdeling van Europa te bespreken vóórdat de bevrijding van Europa een feit zou zijn. In juli 1945 kwamen de Grote Drie voor het laatst bijeen, tijdens de Conferentie van Potsdam, om te besluiten hoe het recent gecapituleerde Duitsland moest worden geregeerd.

Nevenwerkzaamheden
Naast zijn diplomatieke werkzaamheden hield Molotov zich tijdens de oorlog bezig met verscheidene andere projecten. Hij was actief betrokken bij het ontwikkelen van de tankindustrie, en voor zijn grote verdiensten op dit gebied werd hij in 1943 benoemd tot Held van de Socialistische Arbeid, de hoogste civiele onderscheiding van de Sovjet-Unie. Molotov voerde daarnaast het atoombomprogramma van de Sovjet-Unie aan, maar hij was er niet van overtuigd dat de atoombom als wapen inzetbaar zou zijn. Vanwege de trage vorderingen van het project werd Molotov in deze hoedanigheid vervangen door Lavrenty P. Beria. Als vicepremier vielen onderwijs en wetenschap ook onder Molotovs verantwoordelijkheden; hij beslechtte onder andere een aantal twisten tussen wetenschappers van de Staatsuniversiteit van Moskou. Molotov zou in 1944 zelfs meegeschreven hebben aan het nieuwe volkslied van de Sovjet-Unie. Het uitoefenen van velerlei secundaire taken was geen zeldzaamheden onder hooggeplaatste bolsjewieken: Beria had als minister van Binnenlandse Zaken bijvoorbeeld ook talloze nevenfuncties.

Karakter en werkwijze
Ondergeschikten vonden Molotov een lastig persoon om mee te werken. Molotov was onverzettelijk, rancuneus en wreed, hij was geobsedeerd door details, hij verloor regelmatig zijn geduld tegenover ondergeschikten, maar tegelijkertijd was hij zeer gedisciplineerd. Molotov ontbeerde de kennis en opleiding die gebruikelijk waren voor topdiplomaten; hij was echter gevormd door de wreedheden van het stalinisme, waar hij actief aan had bijgedragen maar waarbij ook bolsjewieken in hoge posities nooit veilig waren. Het resultaat was dat hij zich goed staande wist te houden in onderhandelingen met wereldleiders en geschoolde, ervaren buitenlandse collega’s.

De meeste buitenlandse staatslieden die met Molotov te maken hadden, zagen hem als een uiterst bekwaam diplomaat. Door Winston Churchill werd Molotov "een man met buitengewone bekwaamheid en een koelbloedige hardvochtigheid" genoemd; hij was "robot-achtig", maar ook een "naar het schijnt billijk en gelikt diplomaat". John Foster Dulles, die vanaf 1953 als de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken veel met Molotov te maken had, schreef: "Ik heb alle grote internationale staatslieden van deze eeuw in actie gezien. Nooit heb ik zulke persoonlijke diplomatieke vaardigheden op een dergelijk hoog niveau van perfectie gezien als bij Molotov". Buitenlandse diplomaten gaven er niettemin de voorkeur aan te onderhandelen met Stalin, die werd gezien als levendiger en transparanter. Milovan Djilas, een Joegoslavische communistenleider die zowel Molotov als Stalin herhaaldelijk ontmoette, schreef dat Molotov star en onpeilbaar was. "Molotov was bijna altijd hetzelfde, met amper enige variatie, ongeacht wat of wie er besproken werd." Stalin leek zich graag te verschuilen achter zijn buitenlandminister, maar dit was slechts schijn: als er ‘nee’ moest worden gezegd, gebeurde dit doorgaans via Molotov, terwijl goed nieuws door de Sovjetleider zelf werd overgebracht. Uit Molotovs telegrammen aan Moskou blijkt bovendien dat hij een grotere vrijheid van handelen genoot dan enig ander buitenlandminister onder Stalin, maar het was Stalin die de koers bepaalde.

Naoorlogse diplomatie
In de jaren na de oorlog reisde Molotov opnieuw veel naar het buitenland. Hij woonde in 1945 onder andere de Conferentie van San Francisco bij, die leidde tot de oprichting van de Verenigde Naties, en voerde de Sovjetdelegatie aan tijdens de Parijse vredesbesprekingen van 1946-1947. Molotov nam deel aan verschillende VN-bijeenkomsten in de Verenigde Staten, waar hij dermate vaak gebruik maakte van zijn vetorecht dat hij in diplomatieke kringen de bijnaam ‘Mr. Nyet’ kreeg.

Problemen aan het thuisfront
Net als Molotov was ook zijn echtgenote, Polina Zhemchuzhina, werkzaam als topambtenaar. Jarenlang bekleedde ze hoge functies in het ministerie voor de Voedselindustrie. Vanaf 1942 ondersteunde Zhemchuzhina, die vloeiend Jiddisch sprak, het Joodse Antifascistische Comité. Dit comité had als doel de internationale publieke opinie ten aanzien van de Sovjetoorlogsinspanning te beïnvloeden en fondsen en steun voor de oorlog te verwerven. Stalin koesterde echter een grote afkeer jegens Zhemchuzhina. Dit was jaren eerder al begonnen, in 1932, toen Stalins tweede vrouw Nadezhda Alliluyeva zelfgemoord gepleegd had nadat ze tijdens een diner vernederd was door Stalin. Zhemchuzhina was bevriend geweest met Alliluyeva en was de laatste die haar levend had gezien. Het maakte haar in Stalins ogen verdacht. Stalin meende bovendien dat Zhemchuzhina een negatieve invloed uitoefende op haar echtgenoot en adviseerde Molotov daarom om van haar te scheiden, maar Molotov weigerde. In 1939, tijdens de Grote Zuiveringen, stelde de NKVD een onderzoek naar haar in vanwege haar zogenaamde ‘contacten met spionnen’, maar de ondervragingen van Zhemchuzhina’s collega’s leverden dermate tegenstrijdige getuigenissen op dat ze er met een reprimande en een demotie van af kwam.

Tegen het einde van de oorlog begon Stalin het Joodse Antifascistische Comité te wantrouwen; het zou een zionistische samenzwering zijn die poogde het Amerikaanse kapitalisme te introduceren in de Sovjet-Unie. Zhemchuzhina werd uiteindelijk in december 1948 gearresteerd wegens verraad en werd veroordeeld tot vijf jaar hechtenis in een strafkamp. Dat Molotov, nog altijd Stalins rechterhand, niet in staat was zijn echtgenote vrij te krijgen, is een indicatie dat zijn invloed tanende was. Enkele dagen na Stalins overlijden in maart 1953 werd Zhemchuzhina vrijgelaten. Wonderbaarlijk genoeg bleef ze Stalin goedgezind. Naar verluidt was haar eerste vraag na haar vrijlating: "Hoe is het met Stalin?" Stalins dochter Svetlana bracht de Molotovs in de jaren zestig een bezoek. "Jouw vader was een genie", had Zhemchuzhina haar gezegd.

Het einde van Stalins tijdperk
Molotov werd op 4 maart 1949, enkele maanden na de arrestatie van zijn echtgenote, ontslagen als minister van Buitenlandse Zaken omdat hij weigerde zijn echtgenote af te zweren. Dit luidde een periode in waarin enkele andere kopstukken, zoals Malenkov en Beria, zich een weg naar de top vochten en Stalin het land opnieuw overspoelde met een golf van terreur. Tijdens het 19e Partijcongres in oktober 1952 haalde Stalin fel uit naar enkele belangrijke ministers, onder wie Molotov, omdat zij tijdens de oorlog de vijand niet stevig genoeg zouden hebben aangepakt. Molotov raakte uit de gratie bij Stalin en zijn lidmaatschap van het Politbureau werd hem afgenomen.

Op 5 maart 1953, de dag van Stalins overlijden, werd Molotov opnieuw aangesteld als minister van Buitenlandse Zaken. Hij behield deze post ruim drie jaar, maar als fervent verdediger van Stalins controversiële erfgoed kwam hij in botsing met de nieuwe Sovjetleider, Nikita S. Khrushchev. Diens destalinisatie-beleid en streven naar ‘vreedzaam samenleven’ met het kapitalistische Westen stuitten Molotov tegen de borst. In juni 1957 ondernam een door Malenkov en Molotov aangevoerde oppositiegroep een poging om Khrushchev af te zetten, voornamelijk omdat ze diens verkettering van Stalin als onjuist en hypocriet zagen. Het ‘plot’ had geen succes en de aanstichters werden allen verguisd in de Sovjetpers.

Molotov werd als straf benoemd tot ambassadeur in Mongolië, een post die hij tot 1960 bekleedde. Naar Khrushchevs idee onderhield Molotov vanuit Mongolië te nauwe contacten met de Chinese partijleider Mao Zedong, waardoor hij naar Wenen werd overgeplaatst als Sovjetvertegenwoordiger bij het Internationaal Atoomenergieagentschap. Molotov bleef echter kritiek uitoefenen op de partijkoers en in oktober werd hij teruggeroepen uit Wenen en geroyeerd als lid van de Communistische Partij. Het jaar erop ging Molotov met pensioen.

Laatste jaren
Ondanks zijn pensionering bleef Molotov druk bezig. Hij begon te werken aan zijn memoires, maar geen enkel tijdschrift wilde de schrijfsels van de oude stalinist publiceren. Hij bleef zich bovendien kritisch uitlaten over het beleid van Khrushchev en later Brezhnev. Molotov verzocht herhaaldelijk om opnieuw te worden toegelaten tot de partij, maar zolang hij de misdaden van het stalinistische regime bleef verdedigen kon hij dit wel vergeten. Molotov bleef openlijk volhouden dat de gedwongen collectivisatie en de terreur noodzakelijk waren geweest – hij en Stalin hadden alleen wat 'kleine vergissingen' begaan en waren ietwat doorgeschoten. Toch werd Molotovs partijlidmaatschap na lang aandringen in 1984 hersteld.

Vanaf 1969 voerde de dichter Felix Chuyev een groot aantal gesprekken met Molotov. Memoires schrijven was ongebruikelijk in Stalins cirkel van naaste medewerkers – het werd gezien als ongepaste aandacht voor een individu in een systeem waarin iedereen gelijk was – maar Molotov stemde in met Chuyevs voorstel een serie interviews te houden. Het gevoel dat Khrushchev en latere Sovjetleiders de revolutie hadden verraden zat hoog bij Molotov en hij wilde de beweegredenen van Stalins regime graag uiteenzetten voor het grote publiek. Chuyev zag op zijn beurt in dat de interviews een waardevol tijdsdocument zouden vormen: Molotov was de enige die handen had geschud met Lenin, Stalin, Churchill, Roosevelt, Hitler, Hess, Goering en Himmler. De bundeling van de 140 afgenomen interviews, waarin Molotov verbluffend openlijk over bijvoorbeeld zijn aanzienlijke rol in de Grote Terreur praat, werd in 1991 in een grote oplage gepubliceerd.

Molotov was in zijn nadagen een van de laastste nog in leven zijnde bolsjewieken van de oude garde. Tot in lengte van dagen bleef hij trots op Stalin en diens erfgoed. Hij bleef ook stellig ontkennen dat het door hem ondertekende Molotov-Ribbentroppact een geheime clausule had bevat die Oost-Europa opdeelde tussen Duitsland en de Sovjet-Unie. Molotov werd in juni 1986 vanwege een longontsteking opgenomen in een ziekenhuis in Moskou, waar hij op 8 november 1986 overleed. Hij had tijdens zijn leven zeven hartinfarcten gekregen, maar toch de leeftijd van 96 jaar bereikt. Molotov werd begraven op de prominente Novodevichye-begraafplaats in Moskou.

Molotov werd tijdens zijn carrière hoog onderscheiden. Hij was benoemd tot Held van de Socialistische Arbeid en had viermaal de Orde van Lenin gekregen. Een lichte kruiser en verschillende steden en districten hebben een tijdlang zijn naam gedragen. De bekendste hiervan is de grote Russische stad Perm en de gelijknamige provincie, die in maart 1940 ter zijner ere, en ter gelegenheid van zijn 50e verjaardag, werden hernoemd tot ‘Molotov’. De naam Perm keerde in 1957 weer terug.