Lavrenty P. Beria

Lavrenty Pavlovich Beria werd op 29 maart 1899 geboren nabij het Georgische Soechoemi. Na de revolutie sloot hij zich op achttienjarige leeftijd aan bij de Bolsjewieken. Beria had enkele jaren daarvoor het ouderlijk huis verlaten en studeerde aan de technische school in Baku (Azerbeidzjan). In 1919 studeerde de latere NKVD-chef af.

Twee jaar later kwam zijn carrière van de grond, toen hij lid werd van de beruchte geheime dienst de Tsjeka (Russische afkorting voor ‘Buitengewone commissie voor de strijd tegen contrarevolutie en sabotage’). De Bolsjewieken vestigden pas in 1920 opnieuw hun macht in Azerbeidzjan. Het zuidelijke land was twee jaar in handen van de nationalistische en Islamitische Musavitpartij, waarvoor Beria kortstondig spionageactiviteiten had ontplooid. Hiervoor zat hij korte tijd in de gevangenis.

Beria bewees zich in die jaren als een kundig en meedogenloos onderdrukker van politieke oppositie en ‘contrarevolutionaire elementen’. Daarbij schuwde de Georgiër de bloedige taken niet. Ook in zijn vaderland was een sterke politieke politie hard nodig, want in de zojuist gecreëerde Transkaukasische Sovjetrepubliek had het communistische gezag nog weinig voet aan de grond en borrelde nationalistische onvrede. Beria werd daarom in 1922 overgeplaatst naar de Georgische Tsjeka om orde op zaken te stellen.

Twee jaar later brak onder leiding van de Mensjewieken een opstand uit in Tbilisi. Deze werd door Beria hardhandig neergeslagen door middel van een golf van massale arrestaties en executies. De oppositie werd door de terreur van Beria en de GPO (de naam van de Tsjeka na hervormingen) met wortel en tak uitgeroeid. Twee jaar later had hij zich opgewerkt tot leider van de regionale GPO. Beria wist zich goed te handhaven in de politieke jungle van de Kaukasus. Hij bouwde een loyaal gevolg van jonge Georgische Tsjekisten op en was een goede intrigant. In die jaren ontmoette hij Stalin voor het eerst. Beria was vervolgens altijd in de buurt wanneer Stalin vakantie vierde aan de Zwarte Zee.

Het netwerken van Beria wierp zijn vruchten af toen hij in 1931 werd benoemd tot secretaris-generaal van de Georgische communistische partij. Hierdoor werd de baas van de geheime politie tevens de belangrijkste politicus van de zuidelijke republiek. Hij bleef politiechef, ook toen de GPO enkele jaren later werd uitgebreid en ondergebracht bij de NKVD. In 1934 verkreeg hij bovendien het lidmaatschap van het Centraal Comité van de communistische partij in Moskou.

Vanaf 1936 voerde Stalin enorme zuiveringen door die later bekend zouden worden als de Grote Terreur. Het was een massale aanval op het partijapparaat en later het Rode Leger. Beria volgde deze politiek in zijn eigen regio op fanatieke wijze. Politieke opponenten en (potentiële) ‘vijanden van het socialisme en het volk’ werden door Beria soms eigenhandig afgemaakt. Ook organiseerde de Georgische partijbaas schijnprocessen, onthulde hij ‘antirevolutionaire samenzweringen’ en moordde hij erop los. Van de 644 gedelegeerden van het Georgische partijcongres in 1937 werden er maar liefst 425 gearresteerd en doodgeschoten.

Een volgende stap zette de ambitieuze Beria in 1938, toen hij door Stalin naar Moskou gehaald werd voor de functie van plaatsvervangend hoofd van de NKVD (het sovjet volkscommissariaat dat onder andere verantwoordelijk was voor staatsveiligheid en politie). Tevens werd de Georgiër volkscommissaris voor buitenlandse zaken.

Stalin wilde de machtige Yezhov, hoofd van de NKVD en uitvoerder van de terreur, buitenspel zetten. Eind 1938 werd Yezhov uit zijn functie ontheven en opgevolgd door Beria. De NKVD werd kort na zijn aantreden gezuiverd en de nieuwe baas installeerde een groot deel van zijn in Georgië opgebouwde netwerk. De dagen van de massale, excessieve terreur waren weliswaar voorbij, maar selectieve arrestaties en executies bleven wel degelijk bestaan. Het martelen en executeren was Beria zelf ook nog niet verleerd.

Hij drukte vanaf het begin zijn stempel op de NKVD. Het departement werd effectiever en haar politieke invloed nam toe. Haar takenpakket werd enorm uitgebreid. Onder leiding van Beria legde de NKVD zich in toenemende mate toe op de buitenlandse politiek en nam de Goelag enorme proporties aan. Na de sovjetaanval op Polen en de Baltische staten werd de NKVD verantwoordelijk voor de krijgsgevangen en de burgerbevolking. Zo gaf Beria op bevel van Stalin opdracht voor de massale slachting van duizenden Poolse militairen in Katyn. Honderdduizenden Polen, Esten, Letten en Litouwers werden daarnaast naar werkkampen gestuurd. Dwangarbeid werd in deze jaren een belangrijk en productief element van de sovjeteconomie.

De chef van de NKVD zag met het uitbreken van de Grote Vaderlandse Oorlog zijn takenpakket uitgebreid worden. Eén dag na de Duitse invasie werd STAVKA (hoofdkwartier van het opperbevel) opgericht. Een week later volgde de oprichting van een soort oorlogskabinet, het Staatsverdedigingscomité (GKO). Beria werd adviseur van het eerste en lid van het tweede oppermachtige orgaan. Ondertussen werd hij ook benoemd tot vice-voorzitter van de Sovnarkom (Raad van Volkscommissarissen). Met Malenkov was hij in feite verantwoordelijk voor ‘binnenlandse zaken’. De Georgische politicus zag erop toe dat de defensie-industrie geëvacueerd werd over de Oeral, dat meer civiele industrie ingezet werd voor de oorlogsinspanning en dat de Goelag hier ook voor ingezet werd. Schattingen gaan er van uit dat er ongeveer 600.000 Goelag-gevangenen stierven in werkkampen tijdens de oorlog.

Bovenal echter was Beria een soort politieagent voor het Rode Leger. De geheime staatspolitie kreeg in 1941 een eigen departement, de NKGB. Beria kreeg ook hierover de leiding. Stalin wantrouwde de krijgsmacht. De NKVD van Beria werd daarom ingezet om ‘deserteurs’ te executeren en generaals te straffen. Tijdens de Fins-Russische winteroorlog in 1939 had Beria de slogan ‘De sovjetsoldaat trekt zich nooit terug’ in het leven geroepen. Zijn NKVD stormtroepen schoten toen zonder pardon alle terugtrekkende soldaten dood. Ook in de beginmaanden van de Grote Vaderlandse Oorlog hield de NKVD het leger in een ijzeren houdgreep.

Er werden vanaf 1942 zelfs complete NKVD divisies het veld ingestuurd. Beria bemoeide zich, niet geremd door vakkennis en realiteitszin, regelmatig met militaire aangelegenheden en inlichtingen. Vaak met desastreuze gevolgen. Beria botste dan ook meerdere malen met generaal Zhukov. Naarmate de oorlog vorderde en het Rode Leger in het offensief ging, werd de NKVD ook ingezet tegen burgers. Complete bevolkingsgroepen als Tsjetjenen en Krim-Tataren werden onder de persoonlijke leiding van Beria gedeporteerd als vee, met tienduizenden doden tot gevolg. Ook voormalige sovjetkrijgsgevangenen en Oost-Europeanen waren ‘verdacht’ en ontkwamen niet aan ondervraging, arrestatie en/of deportatie.

Na de oorlog nam de volkscommissaris onder andere leiding over het Sovjet atoomprogramma op zich. Hierbij kon hij zijn uitgebreide spionagenetwerk optimaal benutten. In de tweede helft van de jaren veertig behield hij bovendien zijn hoge positie binnen het leiderschap. In 1946 werd Beria lid van het politbureau, waardoor hij meer allround staatsman werd. Een jaar eerder was hij benoemd tot Maarschalk van de Sovjet-Unie, als één van de tien gedurende de Tweede Wereldoorlog.

Begin jaren 50 kwam Beria echter onder toenemende druk te staan. De paranoia van Stalin begon grootse vormen aan te nemen en zijn wantrouwen ten opzichte van zijn landgenoot en de veiligheidsdienst groeide. De dictator ontwaarde (Joodse) samenzweringen en complotten om hem ten val te brengen. Er wordt dan ook wel beweerd dat Beria niet ingreep aan het sterfbed van Stalin.

Beria kwam vervolgens als verliezer tevoorschijn uit de machtstrijd als gevolg van het vacuüm na de dood van Stalin in 1953. Khrushchev wist het politbureau naar zijn hand te zetten en een front te vormen tegen Beria. Hij slaagde er met hulp van het leger in om Beria aan de kant te schuiven. In juni 1953 werd Beria gearresteerd. Het Centraal Comité nam kort daarna de resolutie ‘Onderzoek naar de criminele anti-partij en anti-staatsactiviteiten van Beria’ aan. De aanklacht was dat Beria met behulp van de MVD (voormalige NKVD) van plan was de macht te grijpen om zo het communistische systeem omver te werpen. Na een korte rechtszaak werd Lavrenty Beria ter dood veroordeeld. Er bestaan maar liefst drie verschillende versies van zijn dood, waarbij er één vanuit gaat dat hij al voor het proces vermoord zou zijn. Vast staat dat hij in 1953 geëxecuteerd is.