Wat doe je als je volk wordt uitgemoord? Onderga je passief je lot of kom je in opstand en riskeer je je leven voor een vrijwel tot mislukken gedoemde poging om te ontsnappen? De Joodse gevangene Sasha Pechersky koos voor het laatste. Hij leidde op 14 oktober 1943 de opstand in het nazivernietigingskamp Sobibor in Polen die wordt gezien als een van de meest succesvolle gevangenenopstanden in het Derde Rijk.

In dit boek vertelt Selma Leydesdorff het levensverhaal van deze persoon die in de film "Escape from Sobibor" uit 1987 werd gespeeld door Rutger Hauer. Selma Leydesdorff (Jakarta, 1949) is historicus en hoogleraar oral history en cultuur aan de Universiteit van Amsterdam. Ze schreef meerdere historische werken, onder meer over het Joodse leven in Amsterdam voor de Tweede Wereldoorlog en de watersnoodramp van 1953. In haar geschiedschrijving focust zij zich op mondelinge overlevering, door middel van interviews en ooggetuigenverslagen. In 2010 was zij betrokken bij het proces tegen de oud-kampbewaker Ivan Demjanjuk in Duitsland. Toen kwam zij voor het eerst in aanraking met de naam Sasha Pechersky.

Aleksandr (Sasha) Pechersky werd in 1909 geboren in Kremenchuk, in het huidige Oekraïne. De familie verhuisde in zijn jonge jaren naar Rostov aan de Don, om aan het steeds heviger anti-Joodse geweld in Oekraïne te ontsnappen. Oekraïne en Rusland kenden vanouds een antisemitische traditie. Veel Joodse jongeren, onder wie ook Pechersky, hoopten dat de Russische revolutie en het daarop ingevoerde communisme hun situatie zou verbeteren. Dat leek de eerste jaren na de revolutie ook zo, maar na het aan de macht komen van Joseph V. Stalin in 1929 begon het antisemitisme weer toe te nemen. Pechersky werd na zijn schoolopleiding elektricien en later accountant. Al vroeg gaf hij blijk van zijn charisma en leidinggevende capaciteiten. Hij was lid van het amateurtheater en trouwde later met een bekende actrice. Na de aanval van nazi-Duitsland op de Sovjet-Unie (operatie Barbarossa) trad hij in dienst bij het Rode Leger, in de rang van luitenant. Hij diende aan het front en werd bij Vjazma gevangen genomen door de Duitsers, nadat zijn eenheid, zoals vele andere in die tijd, was omsingeld door de Wehrmacht.

Pechersky overleefde de onmenselijke omstandigheden in de krijgsgevangenenkampen in Wit-Rusland waar honderdduizenden stierven. Ook wist hij lange tijd zijn Joodse identiteit te verbergen, hetgeen hem behoedde van executie. Toen uiteindelijk de Duitsers er in augustus 1943 alsnog achter kwamen dat hij Joods was, werd hij, net als zijn Joodse lotgenoten, aan een nog hardvochtiger regime blootgesteld dan de andere krijgsgevangenen. In september 1943 werd hij op transport gesteld naar het vernietigingskamp Sobibor in Polen. Sobibor was een van de drie kampen (samen met Belzec en Treblinka) die waren opgericht in het kader van Aktion Reinhard, die als doel had alle Joden in het Generalgouvernement (de aanduiding voor het bezette deel van Polen) uit te roeien. Naar schatting zijn er 170.000 mensen omgebracht in Sobibor, hoofdzakelijk door vergassing.

Er hebben meer opstanden plaatsgevonden in de vernietigingskampen en getto’s van de nazi’s, met de opstand in het getto van Warschau in het voorjaar van 1943 als bekendste voorbeeld. De schrijfster noemt de opstand in Sobibor uniek vanwege de slimme planning. Pechersky wist met behulp van het Poolse verzet snel een organisatiestructuur op poten te zetten. De Russische krijgsgevangenen hadden het voordeel dat zij met wapens konden omgaan en dat zij gewend waren aan militaire discipline. Dat was nodig want de opstand vereiste een strakke organisatie en geheimhouding. Als de Duitsers achter de plannen zouden zijn gekomen, had dat de dood van alle betrokkenen betekend. Leydesdorff beschrijving van de voorbereidingen op en uitvoering van de opstand op 14 oktober 1943 is zeer meeslepend.

Het vakgebied van Leydesdorff komt duidelijk naar voren in het boek. Het verhaal is gelardeerd met tal van verklaringen van ooggetuigen. Af en toe dreigt het verhaal van Pechersky wat onder te sneeuwen door de andere ooggetuigenverklaringen, maar de hoofdpersoon wordt nooit helemaal uit het oog verloren. Bovendien geven al deze persoonlijke bijdrage een extra dimensie aan het verhaal, waardoor het nog harder aankomt. De auteur beschrijft gedetailleerd de gruwelijke behandeling die de Joden, maar ook de Russische krijgsgevangenen (al dan niet van Joodse afkomst) en gewone burgers in Oost-Europa ten deel viel tijdens de Tweede Wereldoorlog. Niet voor niets worden deze streken door de Amerikaanse historicus Timoty Snyder beschreven als de ‘Bloedlanden’. Ze gaat er uitgebreid op in hoe Pechersky en andere erin slaagden deze helse omstandigheden te overleven en zelfs de moed vonden om een zo goed als tot mislukken gedoemde opstand te beginnen.

De auteur moet toegeven dat ook zij moeite heeft het karakter van Pechersky te vatten. Dat is ook logisch, de man heeft ambivalente trekken. Aan de ene kant was hij sterk en moedig. Hij vocht in het Rode Leger, overleefde de helse omstandigheden in de krijgsgevangenenkampen van de nazi’s, sloot zich na de opstand en ontsnapping uit Sobibor aan bij de partizanen in Polen en vocht vervolgens weer bij het Rode Leger in een strafbataljon. Na de oorlog veranderde hij echter in een depressieve, gebroken man. Dit kwam waarschijnlijk voor een deel door de behandeling die hem in de naoorlogse Sovjet-Unie ten deel viel. Hij zocht wanhopig naar erkenning voor het lot van de Joden in Sobibor en de andere kampen. Ook trachtte hij de algemene visie dat de Joden zich als makke schapen naar de slachtbank hadden laten drijven te ontkrachten. Voor deze geschiedenis was echter geen plaats in de Sovjet-Unie, waar de geschiedschrijving moest draaien om de collectieve strijd tegen het fascisme en niet om het leed van een specifieke bevolkingsgroep.

Pechersky zelf werd de dupe van het oplaaiende antisemitisme in naoorlogs Sovjet-Rusland. Hij werd na valse beschuldigingen uit de communistische partij gezet, werd opgesloten in de gevangenis en was lange tijd werkloos. De regering verbood hem het land te verlaten. Zelfs voor het bijwonen van de herdenkingen in Sobibor en de première van de film "Escape from Sobibor" kreeg hij geen toestemming. Deze behandeling kwam des te harder bij hem aan omdat hij daadwerkelijk geloofde in de communistische idealen. In 1980 werd Pechersky geïnterviewd door Sobibor-overlevende Thomas Blatt (zie: Interview met Sacha Pechersky). Hij trof hem aan in een klein armoedig appartement dat slechts een kamer telde. Pas na zijn dood werd hij door de Russische staat onderscheiden met de "Onderscheiding voor betoonde moed" vanwege zijn bijdrage aan de opstand in Sobibor.

De auteur weet het levensverhaal van Pechersky overtuigend en goed onderbouwd te schetsen, ook al kan zij niet beschikken over veel primaire bronnen en zijn andere bronnen, waaronder de interviews met de nog levende ooggetuigen, soms tegenstrijdig. Leydesdorff heeft een vlotte schrijfstijl en slaagt er zelfs in om het archiefonderzoek, vaak niet het boeiendste deel van de totstandkoming van een boek, op een zeer lezenswaardige manier te behandelen. Het boek is van begin tot eind aangrijpend door de manier van schrijven en ook vanwege alle ellende die Pechersky gedurende zijn leven moest doorstaan. Het zou rechtvaardig zijn geweest als Pechersky na de oorlog een goed en gelukkig leven had geleid, waarin hij zou zijn geëerd als de held die hij was. Zoals helaas vaker gebeurt, was de geschiedenis niet rechtvaardig voor Pechersky. Hopelijk zorgt deze uitstekende biografie voor meer erkenning voor deze vergeten held en geeft het hem in de woorden van de schrijfster de plaats die hij verdient.