Thomas Blatt, interview met de leider van de opstand in Sobibor

Hieronder volgt een interview uit 1980 van Sobibor-overlevende Thomas Toivi Blatt met Alexander (Sasha) Aronowicz Pechersky, de leider van de opstand van 14 oktober 1943 in vernietigingskamp Sobibor. Vertaald uit het Engels met toestemming van de auteur, Thomas Blatt. Hij deed mee aan de opstand in het vernietigingskamp Sobibor en overleefde de oorlog. Na de oorlog schreef hij twee boeken over Sobibor. Meer informatie op www.sobibor.info.

Sasha’s beeld heeft voor altijd in mijn herinnering voortgeleefd. Ik herinner me hem terwijl hij samen met Szlomo en mezelf bij het prikkeldraad stond waar een andere Jood met een bijl probeerde de draden door te kappen. Alles was in rep en roer, machinegeweren die de omgeving besproeiden, velen stortten getroffen ter aarde. Hij had slechts een revolver in zijn hand hetgeen totaal nutteloos was tegen de bewakers in de ver weg staande torens. Sasha toonde zich weer een ware leider, voor een kort ogenblik, zoals hij met een groep uit het kamp door de bossen trok.

Na de oorlog toen het nieuws over zijn overleving me bereikte, nam ik mezelf voor om hem ooit weer te ontmoeten. Nadat ik bij de eerste de beste gelegenheid naar Amerika was geëmigreerd, schreef ik hem een brief en ontving ik een uitnodiging. Dat stelde me in staat om een visum voor de Sovjet-Unie te bemachtigen. Op 20 januari 1980 stapte ik op een vliegtuig in Los Angeles en de volgende dag kwam ik in Rostov aan.

Sasha en zijn vrouw Olga stonden me op te wachten in de aankomsthal van het vliegveld. De eerste keer in 37 jaar dat ik hem weer ontmoette, maar ik herkende hem onmiddellijk. Binnen een oogwenk lag ik in zijn armen en omarmden we elkaar met de gebruikelijke Russische omhelzing. Ondanks zijn leeftijd was zijn houding kaarsrecht en vol activiteit. Een taxi bracht ons rechtstreeks naar het hotel. (Als buitenlander was het voor mij niet geoorloofd om in een privéwoning te overnachten.) ’s Avonds kwam hij naar me toe en inviteerde me voor het avondeten bij hem thuis. Na een korte wandeling stopten we voor een oud, houten appartementengebouw. De voordeur leidde via een kleine hal naar een kamer aan de rechterkant. Dit was zijn woning. Aan de andere kant van het halletje woonde zijn buurvrouw, een arts, en zij deelden het gemeenschappelijke keukentje en het toilet. In de twee kleine kamers woonde hij met zijn vrouw Olga, een erg aardige vrouw. Het meubilair was spartaans: slechts een tafel met enkele stoelen. Een hoek van de kamer was afgescheiden door een beddenlaken over een touwtje waarmee een driehoek werd gevormd waarachter zich een spiegel bevond waaronder een plankje met een scheermes en wat andere toiletbenodigdheden.

Alexander Aronowicz Pechersky werd geboren in Kremenchung in 1909. Later verhuisde hij in 1915 naar Rostov aan de Don alwaar hij muziek en theater studeerde. Nadat hij zijn diploma had behaald werkte hij als cultureel directeur voor een reeks van zogenaamde culturele centra waar hij amateurtoneelvoorstellingen regisseerde.

Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog werd hij opgeroepen door het leger als ondercommandant (Junior Commander). In september van datzelfde jaar werd hij aan het front gepromoveerd tot luitenant en diende hij bij de bataljons- en divisiestaf. Een maand later, in de omgeving van Wiazma, werd hij in oktober 1941 gevangengenomen door de Duitsers.

In mei 1942 werd hij naar het strafkamp Borysow gestuurd wegens een mislukte ontsnappingspoging uit het krijgsgevangenenkamp in Smolensk. Toen men zijn Joodse afkomst vaststelde werd hij in augustus 1942 naar een SS-werkkamp in Minsk gezonden.

Op vroege ochtend van 18 september hield SS-commandant Waks een korte toespraak die erop gericht was de mensen gerust te stellen omtrent het feit dat ze slechts naar Duitsland gestuurd werden om te werken. Iedereen kreeg driehonderd gram brood uitgereikt en ze werden naar het station gevoerd. Op 23 september kwam de trein aan in Sobibor.

Uittreksel van een interview met Alexander (Sasha) Aronowicz Pechersky, leider van de opstand in Sobibor.

Toivi:
Was je je bewust van wat er zich afspeelde in Sobibor?

Sasha:
Op de avond van dezelfde dag vroeg ik aan een andere gevangene wat die smook was die vanachter de omheining vandaan kwam aan de andere kant van het kamp. Hij keek me aan en vertelde me gewoon dat de mensen waar je mee aangekomen bent Sobibor weer verlaten als rook. Door hem werd me de waarheid duidelijk over de doodsfabriek, maar tewerkgesteld in het bos, was ik geen directe getuige van het moorden omdat ik er te ver verwijderd van was totdat… (en hier brak zijn stem en de tranen rolden over zijn wangen, hetzelfde gebeurde nog een keer toen we elkaar in Moskou nog eens ontmoetten) terwijl ik in het bos aan het werk was, hoorde ik tussen allerlei geluiden de luide kreet “Mama!” die vanachter een heuveltop opklonk. Ik realiseerde me toen dat ik dichtbij de gaskamers aan het werk was. Ik moest denken aan Ilotchka, mijn dochtertje dat ik achtergelaten had in de Oekraïne.

Toivi:
Waarom denk je dat jij bent uitgekozen door de samenzweerders om de opstand te organiseren?

Sasha:
Weet ik niet, misschien omdat ik nog steeds mijn officierspet droeg of omdat ze mijn goede relaties met andere voormalige soldaten hadden opgemerkt. Maar het meest waarschijnlijke was het omdat een van mijn beste vrienden uit Minsk een Poolse Jood was, Leitman Szlomo, een meubelmaker uit Warchau, en die had op een of andere manier contact gelegd met de samenzweerders en had me aanbevolen bij Baruch (Leon Fendhendler – T.B.) als militair officier om de opstand te leiden. In die tijd hadden een paar vroegere krijgsgevangenen die door Grisha werden aangevoerd plannen gemaakt om te ontsnappen.

Toivi:
Geloofde je in het succes van de opstand?

Sasha:
Er was geen keus. Terugvechten verschafte ons een kans, een erg kleine kans maar toch weer enige hoop. Hier waren we veroordeeld tot de dood. Als militair was ik me er terdege van bewust dat een verrassingsaanval evenveel waard is als een divisie soldaten. Als we het geheim zouden kunnen houden tot op het allerlaatste moment voor de uitbraak zou de opstand voor 80% geslaagd zijn. Het grootste gevaar zou zijn dat het plan uitlekte. Dat was de reden dat er maar zo weinig gevangenen bij de voorbereidingen waren betrokken. Desondanks was ik verbaasd dat er in het begin zoveel mensen in staat waren geweest om te ontsnappen. Het gesmeerde verloop van de operatie verbaasde mij zelfs. Als ik er nu over nadenk kom ik tot de conclusie dat de nazi’s eenvoudigweg ons, de Joden, dermate verachtten en sterk geloofden in hun eigen indoctrinatie over de ‘subhumane wezens’ en ons behandelden als robots die niet in staat zouden zijn tot een dergelijk initiatief. Ze waren vol vertrouwen in deze overtuiging en dit werd mede hun valkuil.

Toivi:
Ik had je een paar maal gezien in Sobibor terwijl je ontspannen met Luka sprak, het Nederlandse meisje. In je memoires heb je het tamelijk vaak over haar. Ze heeft wel een blijvende indruk op je gemaakt.

Sasha:
Ja, Luka was pas 18 jaar, erg intelligent en bijdehand. Ofschoon onze ontmoeting oorspronkelijk geregeld was door Shloma en ik haar slechts twee weken heb gekend, zal ik haar nooit vergeten. We hadden geen verhouding zoals andere jonge mensen in het kamp. Ze was een inspiratie voor mij. In het begin was onze communicatie moeilijk door het taalprobleem. Spoedig begrepen we elkaar zonder andere hulp. Ik heb haar enkele minuten voor de ontsnapping over het plan ingelicht. Ze gaf me een overhemd met de woorden: “Dit hemd brengt geluk, trek het nu aan”, en dat deed ik. Het hangt nu in het museum. Ik raakte haar kwijt in de verwarring van de opstand en heb haar nooit meer teruggezien.

Toivi:
Je hebt geschreven dat de aanval op de wapenkamer niet geslaagd was. Ik heb documenten gezien, de getuigenis van de SS’er Dubois die jouw verklaring tegenspreekt.

Sasha:
Ja dat weet ik, het kan best zijn dat de aanval van een andere groep, waar ik niet van wist, wel slaagde in hun aanval op de wapenkamer.

Zonder enige twijfel wordt Sasha door mij en door de overige overlevenden als een echte held beschouwd en wij zijn het allen met elkaar eens, dat als hij er niet geweest was, geen enkele Jood Sobibor overleefd zou hebben. Desalniettemin had ik een paar netelige vragen.

Toivi:
In je memoires heb je jouw scheiding van de andere ontsnapten met een paar zinnen samengevat. “We waren ons ervan bewust dat het geen goed idee was om samen in zo’n grote groep verder te gaan en daarom deelden we ons in kleinere eenheden op die elk huns weegs gingen.” Weet je Sasha, mijn geloof in je liet me dicht bij je blijven. Na je toespraak kort voor de ontsnapping raakte ik je even kwijt, om je weer te treffen bij het prikkeldraad, om je vervolgens weer uit het oog te verliezen en je naderhand terug te vinden in het bos. Ik bleef bij je tot je vertrek, evenals Szlomo, en we herinneren het ons verschillend.

Sasha vat dit niet verkeerd op alsjeblieft, het is door jou en om jou dat ik hier ben in levende lijve, door jou, door ons is het zo dat we een familie hebben met kinderen en kleinkinderen in plaats van te zijn omgekomen in Sobibor. Als je in het westen zou leven zou je worden aanbeden door duizenden.

Ik wilde alleen maar weten: waarom vormde je geen partizanengroep met ons? We waren mensen uit de hel die bereid waren te vechten tot de dood om de toenmalige doden van ons volk te wreken. Zoals we dat nu weten waren er in dat gebied Joodse partizanen actief. Vertel me alsjeblieft was het noodzakelijk om “op die manier” weg te lopen door een uitvlucht? Te beloven dat je zou terugkomen na een korte verkenningstocht en misschien met gekocht eten. We vertrouwden je, je was onze held, niets minder dan dat. Waarom vertelde je ons de waarheid niet?

Hij keek me met gefronste wenkbrauwen doordringend aan.

Sasha:
Mijn taak zat erop. Jullie waren Poolse Joden op je eigen terrein. Ik hoorde thuis in de Sovjet-Unie en beschouwde mezelf als soldaat. Naar mijn mening waren de kansen op overleven groter in kleine groepjes. Om de mensen rechttoe rechtaan te vertellen: “we moeten uit elkaar gaan”, zou niet hebben gewerkt. Je hebt het gezien, ze liepen allemaal in mijn voetspoor, we zouden allemaal omgekomen zijn.

Toivi:
Ik kan me voorstellen dat het verzwijgen van de waarheid misschien noodzakelijk was, want anders zouden we je niet alleen hebben laten gaan. Maar waarom heb je wel alle mannen met een wapen met je mee genomen? Ons achter te laten met één geweer, dat een van je mannen ook nog van Szlomo probeerde te ontfutselen met geweld, en die dat alleen losliet na de woedende reactie van ons allen. Dus jouw mannen hadden alle wapens en de rest van ons, een man of 50, werden achtergelaten met slechts één wapen. En bovendien werd er nog geld ingezameld voor jouw groep om eten mee te kopen. Voor ons dit was pure bedriegerij.

Sasha:
Tom wat kan ik ervan zeggen? Je was erbij. We waren ook maar mensen. De basisoverlevingsinstincten speelden een rol. Het was nog steeds een strijd van erop of eronder. Dit is de eerste keer dat ik hoor over het inzamelen van geld. Het was een grote warboel, het was moeilijk om het georganiseerd te krijgen. Ik geef toe, dat ik het ongelijk verdelen van de wapens heb opgemerkt, maar je moet begrijpen dat ze liever zouden sterven dan hun wapen opgeven.

Er was weinig meer aan toe te voegen over dit onderwerp en ik stuurde de conversatie in de richting van zijn leven bij de partizanen en in de Sovjet Unie.

Toivi:
Vertel me er gebeurde nadat je was weggegaan.

Sasha:
Met behulp van een boer vlakbij de Bug [rivier] staken we de rivier over in de nacht van 19 op 20 [oktober] en trokken mijn vaderland de Sovjet-Unie binnen. Twee dagen later ontmoetten we de Voroshilov partizanen en sloten ons bij hen aan om de Duitsers achter hun linies te bestrijden door hun transport te saboteren en door kleine garnizoenen op te ruimen. Mijn beste vrienden Cibulsky en Shubayev (Kali-Mali) kwamen daarbij om het leven.

Zo snel als ik kon keerde ik terug bij het Rode Leger. In augustus 1944 werd ik zwaar gewond in mijn been. Ik ontving een medaille voor dapperheid en keerde terug naar het burgerleven en mijn werk als muziekleraar. Maar niet voor lang…

Toivi:
Je was de aanvoerder van de meest succesvolle gevangenenopstand tegen de nazi’s gedurende de Tweede Wereldoorlog. Veel mensen danken hun leven aan jou. Heb je ooit erkenning gekregen voor je daden?

Op dit moment stond hij op en liep naar de deur die naar het halletje leidde, trok die open, keek om zich heen en kwam terug zonder een woord te zeggen. Omdat ikzelf lange tijd onder het communistisch regime in Polen had geleefd, begreep ik zijn voorzichtigheid; ook al had hij me verteld dat zijn buurvrouw een bevriende arts was die al meer dan twintig jaar met hen het huishouden deelde.

Sasha:
Ja, na de oorlog kreeg ik mijn waardering, fluisterde hij sarcastisch, ik werd voor jaren in de gevangenis geworpen. Ik werd als verrader veroordeeld, want ik had me aan de Duitsers overgegeven, ook al was ik gewond. Nadat mensen vanuit het buitenland navraag bleven doen werd ik uiteindelijk vrijgelaten, maar mijn broer die samen met me was opgepakt, overleed in een diabetische coma in de gevangenis. Mij werd weer toegestaan om met jeugd te werken in culturele activiteiten op een laag niveau. Ik werd zelfs gevraagd om over mijn ervaringen te komen praten op scholen, maar voor wat betreft een erkenning of een medaille: zoiets is ondenkbaar voor een Jood.

Toivi:
Sasha, wanneer historici over de geschiedenis van Sobibor schrijven, word jij aangehaald als de belangrijkste bron. Sobibor bestond slechts uit een klein contingent gevangenen en in de meeste gevallen kenden ze elkaar. In jouw geschriften ben ik onbekende namen tegengekomen van kapo’s en in dat verband: je noemt een commandant van Sobibor ‘Berg’ terwijl in werkelijkheid de naam van de commandant Reichleitner was. Is er een reden voor deze onduidelijkheid?

Sasha:
Toen ik er eenmaal achter was gekomen wat het verschrikkelijke doel van het oord Sobibor was, was het eerste waardoor ik geobsedeerd werd een manier om eruit te komen, om het functioneren van deze machinerie tot stoppen te brengen. De namen van de gevangenen en van de functionarissen van Sobibor waren van secondair belang, en om de waarheid te spreken: behalve van mijn beste kameraden uit Minsk, herinnerde ik me geen enkele naam. Teneinde mijn memoires af te kunnen maken heb ik enkele fictieve namen opgeschreven. Maar dat verandert niets aan de waarheid omtrent Sobibor.

Toivi:
Een laatste vraag. Voel je nog enige weerzin, voel je nog onrecht dat je is aangedaan door beide kanten? Zocht je naar wraakneming op de Duitsers toen je hen bestreed aan de zijde van de partizanen en met het Sovjetleger na Sobibor?

Sasha:
Nee, ik heb geen wraak genomen. Ik vocht voor mijn vaderland als soldaat, niet als moordenaar.

Het werd laat en zoals me was opgedragen, ik diende voor middernacht terug te zijn in mijn hotel; ik zei goedenacht en verliet hen met weer een Russische omhelzing van Sasha.

Mijn reis had oorspronkelijk de bedoeling om een oude vriend van lang geleden, een broeder, een vader of wat je iemand zou noemen die je een nieuw leven geschonken had, weer terug te zien. Ik wilde hem weerzien, hem bedanken, erachter komen wie hij in werkelijkheid was. In mijn herinnering had ik hem altijd voor me gezien als een sterke, beheerste, militaire officier. In Rostov was zijn gestalte nog steeds, alhoewel over de 70, rechtop, beheerst en respect afdwingend, tezelfdertijd sprak hij met bedaarde zachte stem, beleefd en gevoelig zoals het tijdens ons gesprek tot uiting kwam.

Ik beloofde dat ik zou proberen een visum voor de Verenigde Staten als mijn gast voor hem te bemachtigen. Het uitreisvisum werd geweigerd door de Sovjets. In 1987 nodigde ik hem opnieuw uit voor de première van de film “Escape from Sobibor”. Dit keer kon hij het visum verkrijgen, maar was hij al te ziek om te reizen. Hij overleed in 1990…