Adam Grünewald

Inleiding

Adam Grünewald was een betrekkelijk onbeduidende figuur binnen de SS, die ondanks zijn herhaaldelijk vastgestelde beperkte capaciteiten opklom tot SS-Sturmbannführer en commandant van concentratiekamp Vught in Nederland. Daar was hij hoofdverantwoordelijk voor het Bunkerdrama dat zich afspeelde in de nacht van 15 op 16 januari 1944. Tien vrouwelijke gevangenen kwamen hierbij om door verstikking na met 64 anderen opgesloten te zijn in een veel te kleine, slecht geventileerde cel. Het vreselijke incident leidde tot zijn ontslag als kampcommandant.

Adam Grünewald, commandant van kamp Vught. Bron: www.philips-kommando.nl

Vooroorlogse carrière bij de SS

Adam Grünewald, een op 20 oktober 1902 in Frickenhausen nabij Würzburg geboren timmermanszoon, maakte een onstuimige carrière door in de Schutzstaffel (SS). Hij diende na de Eerste Wereldoorlog van 1919 tot 1931 als infanterist in de Reichswehr en klom op tot de rang van Feldwebel (sergeant). Na de beëindiging van zijn dienstverband in het leger was hij actief in een Freikorps en op 1 mei 1931 werd hij lid van de NSDAP en de SA. Op 12 september 1934 verruilde hij de SA voor de SS. Zijn rang van SA-Obersturmbannführer werd veranderd in die van SS-Sturmhauptführer (de rang kwam later dat jaar bekend te staan als SS-Hauptsturmführer).

Hij diende in de Politische Bereitschaft (de voorloper van de Waffen-SS) in Saksen, totdat hij op 10 november 1934 werd overgeplaatst naar het concentratiekamp Lichtenburg, vlakbij Wittenberg in Oost-Duitsland. Daar gaf hij leiding aan een compagnie bewakers. Deze taak was hem niet op het lijf geschreven, want op 13 juli 1935 verzocht Theodor Eicke, de Inspecteur van de Concentratiekampen, aan het SS-Personalamt om zijn overplaatsing. Grünewald was volgens hem "niet in staat zijn compagnie correct te leiden en op militair niveau te brengen. […] Ondanks dat hij soldaat was in de Reichswehr […] mist hij de vaardigheid om als officier bij de kazernetroepen van de SS ingezet te worden." Wanneer er geen andere positie gevonden kon worden, moest er voor hem een burgerbetrekking gezocht worden. Het duurde nog tot 10 juli 1937 voordat er een andere functie gevonden werd.

Ondanks zijn door Eicke vastgestelde ongeschiktheid werd Grünewald opnieuw benoemd tot de leider van een compagnie, dit keer in de SS-Totenkopfverbände "Thüringen" , een bewapende eenheid die onder meer werd ingezet voor de bewaking van Buchenwald. Ook hier viel hij op door zijn onbekwaamheid: hij werd als ongeschikt aangemerkt om te dienen als officier aan het front en voor een functie in een concentratiekamp "mist hij de voor de omgang met staatsvijanden noodzakelijke hardheid." Daarom werd hij ingeschreven voor de opleiding tot SS-Sturmbannführer in de Allgemeine-SS, de niet-militaire tak van de SS. Vooral op intellectueel gebied blonk Grünewald niet uit gedurende de opleiding die hij vanaf 26 februari 1938 volgde in Dachau. In zijn beoordeling van 8 april werd genoteerd dat hij weliswaar betrouwbaar was en beschikte over een goede wil en een kameraadschappelijke houding, maar dat vanwege zijn "sterk begrensde geestelijke vermogen […] een langere scholing en opleiding op een officiersschool nauwelijks het gewenste resultaat [zal] hebben." Hij werd geschikt bevonden om kleine eenheden op te leiden, maar voor een promotie tot SS-Sturmbannführer kwam hij niet in aanmerking.

Vervolgens was hij korte tijd werkzaam voor de Allgemeine-SS in Oostenrijk, totdat hij in mei 1938 werd overgeplaatst naar het concentratiekamp Dachau, waar hij door Richard Glücks, de opvolger van Eicke, benoemd was tot tweede Schutzhaftlagerführer. Opnieuw moest vastgesteld worden dat dit werk hem niet lag. Zijn directe superieur in Dachau stelde vast dat Grünewald "weinig interesse" toonde voor zijn werk. "Een zelfstandige Schutzhaftlagerführer zal Grünewald niet worden, omdat hij zich voor niets interesseert en geen verantwoordelijkheidsgevoel toont." Omdat er echter geen andere betrekking voor hem gevonden kon worden, bleef hij voorlopig aan de slag in deze functie.

Tweede Wereldoorlog

De oorlog bracht nieuwe perspectieven voor Grünewalds carrière. In november 1939 werd de in zijn jeugd tot bakker opgeleide SS’er benoemd tot de leider van de bakkerscompagnie van de SS-Totenkopf-division. Hij nam in deze rol deel aan de veldtocht in het westen en kwam daarna terecht aan het Oostfront. Eindelijk viel hem lof ten deel: op 26 juli 1940 werd hij onderscheiden met het IJzeren Kruis tweede klasse en op 2 augustus 1941 droeg zijn commandant hem voor om alsnog gepromoveerd te worden tot SS-Sturmbannführer: "Vanwege de voortreffelijke leiding van de compagnie [door Grünewald] vervulde deze eenheid altijd en in elke situatie de aan haar opgedragen bevelen op vakkundige wijze. Daarnaast lukte het H’Stuf Gr. de compagnie militair, wereldbeschouwelijk en sportief op een zeer respectabele hoogte te brengen."

Kampcommandant in Vught

De bevordering werd goedgekeurd en trad op 1 september in werking. Hoewel hij eindelijk op zijn plek leek te zijn, werd Grünewald met werking van 20 november 1942 overgeplaatst naar Amtsgruppe D van het SS-WVHA, verantwoordelijk voor het concentratiekampwezen. Na eerst gewerkt te hebben als Schutzhaftlagerführer in Sachsenhausen werd hij in 1943 benoemd tot commandant van het concentratiekamp Herzogenbusch, beter bekend als kamp Vught.^[1] Hij verving er de vorige kampcommandant, SS-Hauptsturmführer Karl Walter Chmielewski, die in oktober 1943 vanwege beschuldiging van verduistering was ontslagen.^[2]

Het zou niet lang duren voordat ook Grünewald ontslagen werd als kampcommandant en hij zich voor de rechtbank moest verantwoorden voor een ernstig incident, het zogenoemde Bunkerdrama, dat zich in de nacht van 15 op 16 januari 1944 had voorgedaan in zijn kamp. 74 vrouwelijke gevangenen werden in opdracht van Grünewald in cel 115 opgesloten omdat ze hadden geprotesteerd tegen de opsluiting van een medegevangene. De ruimte met een oppervlakte van 9 vierkante meter was slecht geventileerd en tien vrouwen stikten tijdens de opsluiting. Het drama raakte al snel buiten het kamp bekend en werd uitgebreid beschreven door de illegale pers. Dit was een doorn in het oog van de nazileiding in Nederland, want dergelijke incidenten konden het verzet in Nederland aanwakkeren. Om verdere negatieve publiciteit te voorkomen werd er ingegrepen. De kampcommandant en zijn medewerker SS-Obersturmführer Hermann Wicklein werden voor de SS-krijgsraad gedaagd.

De Bunker, waar zich het Bunkerdrama afspeelde. Bron: www.philips-kommando.nl

Veroordeling en overlijden

De rechtszaak werd behandeld door het X SS- en Politiegerecht in Den Haag, maar vond plaats in het Gelderse Velp, vlakbij Arnhem, waarheen de rechtbank in februari 1944 was uitgeweken. Het oordeel was mild, want ze was ervan overtuigd dat Grünewald "de dood van de tien vrouwen niet gewild had". Verwezen werd naar Grünewalds jarenlange dienst in de Reichswehr en naar zijn militaire inzet voor de SS waar hij "zijn mannetje [had] gestaan". De rechtbank had "de volle overtuiging" dat Grünewalds "daad niet in het geringste uit oneervolle motieven voortkwam." Hij werd weliswaar schuldig verklaard aan dood door schuld, maar kwam er met drie en een half jaar gevangenisstraf vanaf. Wicklein kwam ervan af met zes maanden gevangenisstraf.

Lang hebben beide mannen niet gevangen gezeten, want al in maart werden ze in opdracht van Heinrich Himmler op vrije voeten gesteld. Grünewald mocht in maart acht dagen bij zijn familie doorbrengen en volgde daarna een korte training in Breslau. Met de laagste rang van SS-Mann diende hij vervolgens vanaf juni aan het front in de 3. SS-Panzer-Division "Totenkopf" . In oktober 1944 kreeg hij de rang van SS-Obersturmführer, twee rangen lager dan die hij had als kampcommandant. Aangenomen wordt dat hij op 22 januari 1945 aan het front sneuvelde in Hongarije.^[3]

Noten

1. Personeelsdossier Adam Grünewald, Das Bundesarchiv.
2. Klee, E., Das Personenlexikon zum Dritten Reich, p. 91: In oktober 1943 werd Chmielewski van zijn post ontheven en gearresteerd. In 1944 werd hij door een SS-rechtbank veroordeeld tot 15 jaar gevangenisstraf. Heinrich Himmler vernietigde echter dit oordeel. Op 11 april 1961 werd hij vanwege misdaden in kamp Gusen tot levenslange gevangenisstraf veroordeeld door het Landgericht Ansbach.
3. Personeelsdossier Adam Grünewald, Das Bundesarchiv; Klee, E., Das Personenlexikon zum Dritten Reich, p. 206; MacLean, F.L., The Camp Men, p. 93.