Geen enkel conflict bracht vernietiging en drama op een dermate grote schaal als de Tweede Wereldoorlog. Talloze personen werden gesteld voor bepalende keuzes, tussen het goede en het kwade, tussen geweten en plicht. Dergelijke omstandigheden nodigen uit tot het schrijven van indringende romans en daarvan zijn er dan ook talloze verschenen. Een nieuwe positieve uitschieter in dit genre is "Witter zwart", de debuutroman van Johan van den Ende.

We schrijven Italië, najaar 1943 / voorjaar 1944. In Italië, vroeger onder leiding van Benito Mussolini, een bondgenoot van het Derde Rijk, is na de geallieerde invasie in september 1943 een almaar heftiger wordende strijd tussen de Duitse bezettingsautoriteiten en het Italiaanse verzet ontstaan. Tegen deze achtergrond speelt de historische roman "Witter zwart" van Johan van den Ende zich af. De hoofdpersoon is Marco Sebastinie Corletti, een Italiaanse graaf die met de Duitsers collaboreert en als lid van de Schutzstaffel (SS) heeft gediend in het concentratiekamp Dachau. Hij wekt in eerste instantie de indruk van de snobistische, verwende aristocraat. Al snel blijkt echter dat hij een complex persoon is met tal van twijfels, die worstelt met zijn geweten aan de ene kant en zijn positie in de SS aan de andere kant. Zijn gevoelens komen het best tot uiting in de passages uit zijn dagboek die zijn opgenomen in de roman.

Marco strijdt tegen de Italiaanse partizanen, de katholieke geestelijken die hen ondersteunen, maar ook tegen zijn gevoelens en tegenzijn broeders van de SS. Gedurende het boek moet hij (soms gedwongen door druk van buitenaf) een aantal moeilijke keuzes maken. De meeste hiervan vallen verkeerd uit zowel voor hemzelf als voor zijn naaste omgeving. Het is moeilijk om je als lezer een oordeel over hem te vormen, omdat hij zelf ook zoekende is aan welke kant hij staat. Hij heeft hierdoor wel iets weg van de Duitse detective en lid van de Sicherheitsdienst Bernie Gunther, de beroemde schepping van de Schotse auteur Philip Kerr.

In vergelijking met zijn baas en vriend, de SS-Oberführer Helmut von Schlagen, lijkt Corletti wel een koorknaap. Von Schlagen is het stereotype van de SS’er. Hij heeft een Arisch uiterlijk, is wreed en zeer gewelddadig en heeft een obsessieve Jodenhaat. Tegelijkertijd draagt hij een groot geheim met zich mee dat hem noodlottig kan worden. Andere belangrijke personages in het boek zijn de leden van de familie Tandori, een Joodse familie, op wier landgoed het SS-detachement van Von Schlagen is ingekwartierd. De familie bestaat uit de vol-Joodse vader Nando, de moeder Hannelore Tandori-Von Walterskirchen, wier broer een hoge functie bekleed binnen de NSDAP, en hun dochter Ester en zoon Rufus. Ester en Marco hebben een gezamenlijk verleden. Ook bestaat er een zekere affectie tussen de SS’er en de half-Joodse vrouw, hetgeen zorgt voor veel spanningen. Net als Marco houdt Ester een dagboek bij, waarvan fragmenten zijn opgenomen in de roman. Dit levert een aantal mooie passages op, zoals:

"Ik wil dat vannacht mijn herinneringen vallen als bladeren van een boom: herfst in mijn hoofd. En daarna, vlak voordat de zon opkomt, is er de zuivering van vorst, is er de winter met haar hagelwitte sneeuw, ijskristallen, en de geur van jasmijn. En dan, bij het ontwaken, is het lente, is er een nieuwe wereld waarin ik weer jood mag zijn, weer zal dansen, zingen, vioolspelen, genieten, en waarin ik weer verliefd zal zijn zoals ik dat ooit was."

Het boek is vol van dergelijke mooie en tragische passages, zowel in de dagboekfragmenten, als in de dialogen tussen de hoofdpersonages.

Zoals eerder aangehaald zijn er al vele romans geschreven die zich afspelen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dit maakt het lastig om origineel te blijven. De auteur slaagt hier echter goed in. Bepaalde facetten in het verhaal lijken in eerste instantie vergezocht. Door de complexe en ingetogen wijze waarop de auteur het beschrijft, komt het verhaal echter nergens onlogisch over. De auteur heeft daarbij een zeer verfijnde schrijfstijl die zich onder meer uit in prachtige volzinnen. In het begin ontwikkelt het verhaal zich langzaam. Hierdoor is de auteur in staat om de karakters van de hoofdpersonen goed uit te diepen. Gedurende het boek neemt het tempo toe en wordt je steeds meer meegezogen in het verhaal. Er ontspint zich een ingenieus plot, waarin onder meer (de strijd tegen) Italiaanse partizanen, geroofde kunst, de paus en het Vaticaan een rol spelen. Alle karakters worden voor moeilijke keuzes geplaatst en veel van hen blijken een andere, duistere, of juist lichtere kant te hebben. De auteur weet een tragisch liefdesverhaal vol met intriges op overtuigende wijze te vervlechten met de rauwe oorlog in Italië. Het boek bevat een aantal zeer gewelddadige passages, onder meer als de Duitse strijdmethode tegen het Italiaanse verzet aan bod komt, die gekenmerkt wordt door gruwelijke represailles. Het geweld wordt echter nooit gratuit, in tegenstelling tot in andere oorlogsromans. Ook zijn er een aantal zeer ontroerende en liefdevolle gedeelten in het boek opgenomen.

Van den Ende heeft duidelijk veel research gedaan voor zijn boek. Hij beschrijft een aantal daadwerkelijk bestaande personages en plaatsgevonden gebeurtenissen op waarheidsgetrouwe wijze. Deze weet hij ook op een prettig leesbare manier te verwerken in zijn roman. Een aantal historische figuren die de revue passeren zijn de wrede Höhere SS und Polizeiführer aan de Adriatische kust, SS-Gruppenführer Odilo Globocnik, de "lachende" Oberbefehlshaber Südwest, Generalfeldmarschall Albert Kesselring en de Höchste SS und Polizeiführer Italien, SS-Obergruppenführer Karl Wolff. Ook het onderzoek dat de Duitse SS-rechter Konrad Morgen tijdens de oorlog uitvoerde naar de corruptie en andere misdragingen van leden van de SS in de Duitse concentratiekampen komt zijdelings ter sprake. Achterin het boek wordt aangegeven dat het verhaal is gebaseerd op historische feiten en voor meer informatie wordt verwezen naar de website Witterzwart.nl. Het was misschien ook interessant geweest om in het boek zelf wat meer achtergrondinformatie op te nemen, bijvoorbeeld over welke personen echt hebben geleefd en welke personages fictief zijn.

"Witter zwart" is een uitstekende debuutroman. Zoals de titel aangeeft kun je niet zeggen of iemand wit of zwart is. Van den Ende laat zien dat zelfs de verdeling in wit, zwart en grijs niet altijd recht doet aan de complexe situatie tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het boek is een aanrader voor iedereen die geïnteresseerd is in de Tweede Wereldoorlog. Niet alleen vanwege het aangrijpende en tragische verhaal, maar ook omdat het een reëel beeld schetst van de oorlogsomstandigheden en wat voor invloed deze hebben op de (persoonlijke) ontwikkeling van de betrokkenen.