Christian Wirth

Christian Wirth was één van de belangrijkste uitvoerders van het nazi-euthanasieprogramma en Aktion Reinhard, de uitroeiing van de Joden in het Generalgouvernement. Hij werd berucht vanwege zijn enorme sadisme en stond bekend onder de bijnaam ‘Christian der Grausame’, oftewel Christian de wrede. Hij werd op 24 november 1885 geboren in Oberbalzheim in de voormalige staat Württemberg. Voor het aanbreken van de Eerste Wereldoorlog werkte Wirth aanvankelijk als houtbewerker, maar in 1910 werd hij politieagent. Gedurende de Eerste Wereldoorlog diende hij als onderofficier aan het Westfront. Hij werd onderscheiden met het Eiserne Kreuz 1. Klasse.

In de jaren 30 werkte Wirth als politieofficier op de afdeling moordzaken van de politie in Stuttgart. "[Hij] onderzocht misdaden waarop de doodstraf stond, vooral moorden", zo vertelt SS-rechter Konrad Morgen die het verleden van Wirth natrok toen hij onderzoek deed naar corruptie gedurende de uitvoering van Aktion Reinhard. "Hij had een goede reputatie in het natrekken van aanwijzingen. Voor de machtsovername [van de nazi’s] stond hij bij het grote publiek bekend vanwege zijn gewetenloze ondervragingsmethoden die zelfs leidden tot een discussie in de Landdag van Württemberg." In 1939 werd Wirth benoemd tot Kriminalkommissar. Wirth was al sinds 1 januari 1931 lid van de NSDAP en werd op 10 augustus 1939 tevens lid van de Schutzstaffel (SS). De Kriminalpolizei (Kripo) werd op 27 september 1939 onderdeel van het op die datum opgerichte Reichssicherheitshauptamt (RSHA). Aan het hoofd van de Kripo, Amt V van het RSHA, stond Arthur Nebe.

Samen met enkele andere politieofficieren werd Wirth in oktober 1939 overgeplaatst naar het psychiatrische ziekenhuis Grafeneck om mee te werken aan het euthanasieprogramma dat werd uitgevoerd onder supervisie van de Kanzlei des Führers, Hitlers kanselarij. Dit programma stond bekend als Aktion T4 en had als doel om onder andere psychiatrische patiënten en gehandicapten – ook wel aangeduid als unnütze Esser, oftewel nutteloze eters – uit te roeien om de 'zuiverheid van het Arische ras' te waarborgen. De slachtoffers werden aanvankelijk omgebracht door middel van dodelijke injecties, maar later werden daarvoor hoofdzakelijk gaswagens en -kamers gebruikt.

Wirth was inmiddels benoemd tot Kriminaloberkommissar en had de rang van SS-Obersturmführer. Aan het eind van 1939 werd hij aangesteld als bestuurlijk directeur in de euthanasie-instelling in Brandenburg aan de Havel. Dr. Irmfried Eberl, de eerste commandant van vernietigingskamp Treblinka, werkte hier als medisch directeur. Onder leiding van Wirth vond hier in december 1939 of januari 1940 het voor zover bekend eerste vergassingsexperiment in een vaste gaskamer plaats. Een kleine groep psychiatrische patiënten werd in een afgesloten ruimte vergast met koolmonoxide. Het experiment werd bijgewoond door Philipp Bouhler en Viktor Brack van de Kanzlei des Führers. Bouhler kwam met het idee om de gaskamer voortaan eruit te laten zien als een doucheruimte, zodat de slachtoffers pas argwaan kregen op het moment dat de vergassing begon. Uiteindelijk zouden ook de gaskamers in de vernietigingskampen op deze manier verhuld worden.

Begin 1940 keerde Wirth weer terug in Grafeneck. Vervolgens werkte hij ook korte tijd in de euthanasie-instellingen in Hadamar (Duitsland) en Schloss Hartheim (Oostenrijk). Midden 1940 werd Wirth benoemd tot inspecteur van alle euthanasie-instellingen van het Derde Rijk. Franz Stangl, die in april 1942 benoemd werd tot kampcommandant in Sobibor en in augustus 1942 overgeplaatst werd om Treblinka te leiden, ontmoette Wirth voor het eerst in Hartheim. "Wirth was een onbeschofte en zelfingenomen man", zo vertelt hij. "Mijn hart zonk in mijn schoenen toen ik hem ontmoette. Hij verbleef toen voor meerdere dagen in Hartheim en kwam vaak terug. Wanneer hij er was, sprak hij ons dagelijks toe tijdens de lunch. En daar was weer die afschuwelijke verbale wreedheid: wanneer hij sprak over het belang van deze euthanasieoperatie sprak hij niet in humane of wetenschappelijke termen […] hij lachte. Hij sprak over het opruimen van de nutteloze eters [unnütze Esser] en dat sentimenteel gekwijl over zulke mensen hem deed kotsen."

Op 24 augustus 1941 werd het euthanasieprogramma officieel stopgezet. Het programma riep namelijk steeds meer weerstand op van de kerken en familieleden van de slachtoffers. De uitvoerders van het euthanasieprogramma raakten echter niet werkloos. Velen van hen, waaronder Wirth, werden namelijk overgeplaatst naar het Lublin-district in het Generalgouvernement om mee te werken aan Aktion Reinhard. De ervaring die zij hadden opgedaan met de vergassingen in de euthanasiecentra kon goed worden gebruikt bij het uitvoeren van deze operatie die bedoeld was om de Joden uit het Generalgouvernement te vergassen in vernietigingskampen.

Het eerste vernietigingskamp bevond zich in Belzec. Wirth was de eerste kampcommandant. Hij arriveerde hier in december 1941. Wat hij in de periode tussen augustus en december heeft gedaan is niet precies bekend, maar vermoedelijk hield hij zich bezig met een euthanasieprogramma dat gericht was op Poolse lichamelijk en geestelijk gehandicapten en patiënten. Andere bronnen vermelden dat hij enige tijd werkzaam was in Chelmno, de eerste locatie waar vanaf december 1941 Joden systematisch werden vergast is gaswagens.

Belzec was het eerste vernietigingskamp waar men gebruik maakte van vaste gaskamers. Besloten was om hier, net als tijdens Aktion T4, gebruik te maken van koolmonoxide om de slachtoffers om te brengen. De wijze waarop Wirth het vernietigingsproces in Belzec vorm gaf, stond model voor de vernietigingskampen Sobibor en Treblinka. Op 1 augustus 1942 werd Wirth benoemd tot Inspekteur der SS-Sonderkommandos Aktion Reinhard, oftewel inspecteur van alle drie de vernietigingskampen van Aktion Reinhard. In deze functie had hij de leiding over de drie kampcommandanten en was hij direct ondergeschikt aan Odilo Globocnik, de chef van Aktion Reinhard.

Niet alleen Wirths ervaring, maar vooral zijn enorme wreedheid maakten hem een geschikte uitvoerder van Aktion Reinhard. "Van mijn activiteiten in de kampen in Treblinka en Sobibor herinner ik me dat Wirth in wreedheid, gemeenheid en meedogenloosheid niet overtroffen kon worden", zo herinnert SS-Scharführer Franz Suchomel zich. "Daarom noemden we hem ‘Christian de verschrikkelijke’ of ‘de wilde Christian’. De Oekraïnse bewakers noemden hem ‘Stuka’ [naar de bommenwerper]. De wreedheid van Wirth was zo groot dat ik het persoonlijk beschouw als perversiteit. Ik herinner me in het bijzonder dat bij elke gelegenheid Wirth de Oekraïnse bewakers geselde met de zweep die hij altijd bij zich droeg."

Een overlevende van Belzec herinnert Wirth zich als "een lange, breedgeschouderde man van midden veertig met een gemeen gezicht, hij was een geboren crimineel. Een extreem beest […]. Alhoewel hij zelden verscheen waren de SS’ers bang voor hem." Dat zelfs SS’ers bang voor hem waren is niet merkwaardig als we de volgende verklaring van Franz Stangl moeten geloven. "Wirth stond voor het gebouw [van de gaskamer in Sobibor] het zweet van zijn pet af te vegen en te koken van woede. [Hermann] Michel [één van de onderofficieren in het kamp] vertelde me later dat [Wirth] opeens verschenen was, rondkeek in de gaskamers waaraan nog steeds gewerkt werd en zei: ‘Goed, we proberen het nu meteen uit met deze vijfentwintig werkjoden. Breng ze hierheen.’ Ze lieten vijfentwintig Joden aanrukken en duwden hen naar binnen en vergasten hen. Michel vertelde dat Wirth zich gedroeg als een idioot, hij sloeg zijn eigen medewerkers met zijn zweep om hen aan te drijven."

Wirths wreedheid was van grote invloed op het terreurregime in de vernietigingskampen. SS’ers hadden volgens zijn richtlijnen de macht om alles te doen wat ze wilden met de Joden die in het kamp tewerkgesteld waren. Hij bepaalde ook dat er dagelijks een selectie moest plaatsvinden. "Met betrekking tot de werkjoden benadrukte Wirth telkens dat degenen die niet werkten, weggehaald moesten worden", zo verklaart Stangl. "Elke leider van een werkgroep en elke kampcommandant kon elke gevangene die niet werkte of zich niet naar tevredenheid gedroeg naar het Lazarett sturen." Vanzelfsprekend was het Lazarett niet de ziekenboeg, maar een eufemisme voor het vermoorden van gevangenen.

Na de beëindiging van Aktion Reinhard in de herfst van 1943 werden Wirth en andere officieren en manschappen van Aktion Reinhard overgeplaatst naar de regio rond Triëst in Noord-Italië. Odilo Globocnik was hier benoemd tot Höhere SS und Polizeiführer. Globocnik, Wirth en hun collega’s waren hier verantwoordelijk voor de opsporing en arrestatie van partizanen en Joden. Wirth was inmiddels gepromoveerd tot SS-Sturmbannführer. In november 1943 keerde Wirth tijdelijk terug naar het Lublin-district om Aktion Erntefest aan te voeren. Aktion Erntefest was de codenaam voor de uitroeiing van de laatst overgebleven Joden in het Generalgouvernement die ondergebracht waren in de werkkampen in het Lublin-district. Wirth keerde vervolgens weer terug in Noord-Italië waar hij op 26 mei 1944 omkwam tijdens een straatgevecht met Joegoslavische partizanen.