Aleksei I. Antonov

Aleksei Antonov behoort niet tot de bekendste Sovjetgeneraals, maar wordt door kenners beschouwd als een van de meest getalenteerde stafofficieren van het Rode Leger. Hij stond bekend om zijn enorme dossierkennis, intelligentie, kalmte en geestkracht. Vanaf december 1942 voerde hij het Directoraat Operaties aan en vanaf februari 1945 was hij de chef van de Generale Staf, waardoor hij – doorgaans als onderdeel van het driemanschap Zhukov-Vasilevsky-Antonov – nauw betrokken was bij de planning van vrijwel alle grote operaties van het Rode Leger.

Jonge jaren
Aleksei Innokentyevich Antonov (Nederlands: Aleksej Innokentjevitsj Antonov) werd op 9 september 1896 geboren in de stad Grodno in het Russische Rijk (tegenwoordig Grodna in het uiterste westen van Wit-Rusland). Zijn familie was Wolga-Tataars. Hij was het tweede van drie kinderen van Innokenty Antonov, een kapitein bij de artillerie, en diens echtgenote Tereza, een huisvrouw van Poolse afkomst. Hierdoor sprak Antonov al op vroege leeftijd zowel Russisch als Pools. In 1904 verhuisde het gezin naar het westen van Oekraïne, waar Antonov senior met zijn artilleriebatterij naar werd overgeplaatst.

Gezien Antonovs ziekelijkheid, verlegenheid en nervositeit lag een militaire carrière niet voor de hand. Antonov senior had zich erbij neergelegd dat de militaire traditie van zijn familie niet zou worden voortgezet, maar hield zich intensief bezig met zijn zoons fysieke en intellectuele ontwikkeling. Aleksei leerde onder andere paardrijden en schaken en met zijn vader bezocht hij legerkampen en voormalige slagvelden. Reeds op jonge leeftijd leerde hij aardig goed Duits, Frans en Engels spreken. Antonov bezocht het gymnasium in de stad Ostrog, waar hij uitblonk in geschiedenis, aardrijkskunde en letterkunde.

In 1908 overleed Antonov senior. Het gezin verhuisde hierna naar Petrograd (het huidige Sint-Petersburg) en kon daar rondkomen van het militaire nabestaandenpensioen. In 1915 overleed ook Antonovs moeder. Antonov had inmiddels het gymnasium afgerond en wist zich in te schrijven op de universiteit, maar kon zijn opleiding niet starten vanwege een gebrek aan financiële middelen. Bovendien werd hij in 1916, het tweede oorlogsjaar, opgeroepen voor militaire dienst.

In militaire dienst
Na een versnelde militaire opleiding werd Antonov als vaandrig in een infanterieregiment geplaatst. Begin 1917 vocht zijn regiment aan het Zuidwestelijke Front, dat werd aangevoerd door de bekende generaal Brusilov. In de zes maanden die hij aan het front had doorbracht was Antonov gewond geraakt en had hij de Orde van Sint-Anna gekregen voor betoonde moed. Zijn regiment werd begin 1918 ontbonden, waarna Antonov korte tijd het leger verliet, maar in april 1919 besloot hij toe te treden tot het Rode Leger.

In het leger van de bolsjewieken werd Antonov benoemd tot assistent-chef-staf van de 3e Jagerbrigade, die tijdens de Burgeroorlog werd ingezet bij Lugansk in Zuidoost-Oekraïne. Hij werd in deze periode door zijn superieuren beschreven als behulpzaam, bescheiden en gemanierd en blonk uit door zijn "diepgaande begrip van militaire aangelegenheden". Tegen het einde van de Burgeroorlog was hij opgeklommen tot chef-staf van de 45e Jagerbrigade.

Op dit moment had Antonov echter alleen maar zijn korte onderofficiersopleiding onder de riem en daarom begon hij in 1928 aan een opleiding aan de befaamde Militaire Frunze-Academie in Moskou. Hier kon hij zijn inzicht in operationele strategie verbreden, nieuwe ideeën bestuderen – vanwege zijn talenkennis las hij ook buitenlandse literatuur over krijgstheorie – en zich verdiepen in militair-technologische ontwikkelingen. Antonov studeerde af in 1931 en werd aangesteld als chef-staf van de 46e Jagerdivisie, gelegerd in Oekraïne. In 1932 keerde hij terug naar de Frunze-Academie voor een cursus aan de nieuwe Faculteit Operaties. Hij studeerde cum laude af en werd in 1935 benoemd tot hoofd van de Afdeling Operaties van het Militaire District Charkov. Tijdens een grootschalige en complexe oefening later dat jaar werd Antonov geprijsd om zijn planning en coördinatie. Hij werd hierop bevorderd tot kolonel. In 1936 volgde een opleiding aan de onlangs opgerichte Generale Stafacademie. In deze periode leerde Antonov veel van de (toekomstige) kopstukken van het Rode Leger kennen, waaronder Iona E. Yakir, Matvei V. Zakharov, Nikolai F. Vatutin en Aleksandr M. Vasilevsky.

Antonov verliet de Generale Stafacademie voortijdig omdat er door de grote zuiveringen vele lege posten waren ontstaan. Hij werd in de zomer van 1937 aangesteld als chef-staf van het Militaire District Moskou in de rang van kombrig, de laagste opperofficiersrang. Vanaf 1938 was hij terug aan de Frunze-Academie, ditmaal als instructeur en vanaf januari 1941 als vicedecaan van de Faculteit Algemene Tactiek. Hij had nu de rang van generaal-majoor en hield zich met name bezig met Duitse offensieve tactieken en de tactische inzet van tanktroepen.

Vijftien maanden aan het front
Antonov was verheugd toen hij in januari 1941 de academie mocht verlaten en benoemd werd tot plaatsvervangend chef-staf van het Militaire District Kiev. Een van zijn verantwoordelijkheden was het op oorlogssterkte brengen van de eenheden, die vaak nog een kwart van de troepen misten. Toen de Duitsers de Sovjet-Unie binnenvielen was de numerieke sterkte van het District Kiev vrij indrukwekkend, maar de verkeerde inzet van de troepen en het gebrek aan pantserstrijdkrachten leidden tot zware verliezen. Later die zomer werd Antonov chef-staf van het Zuidelijke Front, dat aan het einde van het jaar de Duitsers terug wist te drijven bij Rostov. Antonovs front vocht hier tegen het 1. Panzerarmee van Generalfeldmarschall Ewald von Kleist, wiens werken Antonov tijdens zijn studie aan de academie had bestudeerd. Voor zijn aandeel aan het succes bij Rostov werd Antonov op 27 december 1941 bevorderd tot luitenant-generaal.

In juli 1942 werd Antonov chef-staf van het Noord-Kaukasische Front. In deze hoedanigheid plande hij onder andere de verdediging van de Zwarte Zeekust. Opnieuw onderscheidde Antonov zich door zijn kalmte, eruditie, organisatietalent en zelfdiscipline. Dor de frontcommissaris werd hij bestempeld als de 'sfinx van ijs'. In november volgde een nieuwe functie, namelijk die van chef-staf van het Trans-Kaukasische Front. Begin december 1942 bracht generaal Aleksandr M. Vasilevsky, Antonovs oude vriend die inmiddels de post van chef van de Generale Staf bekleedde, een bezoek aan het fronthoofdkwartier voor een briefing over de militaire situatie. Antonovs presentatie was zoals altijd beknopt en nauwkeurig en Vasilevsky bood hem hierop de positie van hoofd van het Directoraat Operaties van de Generale Staf aan. Antonov, immer bedachtzaam, vroeg om bedenktijd. Toen Vasilevsky de dag erna terugbelde met de mededeling dat Joseph V. Stalin persoonlijk had ingestemd met de voordracht, ging Antonov akkoord. Op 11 december vertrok hij naar Moskou.

De Generale Staf
Het Directoraat Operaties was slecht georganiseerd en had voor Antonovs aantreden zeven verschillende chefs gehad in een half jaar tijd. Antonovs belangrijkste taak was dus om het directoraat op orde te brengen. Antonov diende dagelijks verslag uit te brengen aan Stavka, het zevenkoppige militaire opperbevel, maar in zijn eerste week verdiepte Antonov zich louter in de algehele strategische situatie en de werkzaamheden en organisatie van zijn directoraat, om daarna goed geïnformeerd verslag te kunnen doen van de militaire situatie. Hij schiep orde in de bezigheden van zijn staf en introduceerde een intensieve en stricte dagelijkse routine. Antonov werkte vaak 17 tot 18 uur per dag en sliep van 5 of 6 uur 's ochtends tot het middaguur. Met zijn competente plaatsvervangers Anatoly Gryzlov, Nikolai Lomov en bovenal Sergei Shtemenko, die later eveneens op zou klimmen tot viersterrengeneraal en chef van de Generale Staf, ontwikkelde Antonov een soepel lopend partnerschap.

Dagelijks verzorgde het Directoraat Operaties drie briefings voor Stalin: Shtemenko verzorgde het verslag van 10:00 uur, Antonov dat van 16:00 uur en de gedetailleerde nachtelijke briefing nam Antonov voor zijn rekening met assistentie van Shtemenko. De nachtelijke briefing werd doorgaans bijgewoond door de opperbevelhebbers van de verschillende wapenen en diensten: Fedorenko (pantsertroepen), Voronov (artillerie), Yakovlev (artilleriedirectoraat), Novikov (luchtmacht), Khrulyov (achterhoede), Peresypkin (verbindingen) en Vorobyov (genie). Het beraad duurde meestal zo'n drie uur. Aan het einde dicteerde Stalin gewoonlijk de nieuwe Stavka-directieven, die vervolgens door Shtemenko werden genoteerd en gecorrigeerd en vervolgens rechtstreeks naar de fronthoofdkwartieren werden doorgezonden. Shtemenko schreef er het volgende over in zijn memoires:

In het linkerdeel van Stalins kantoor, op enige afstand van de muur, stond een lange, rechthoekige tafel. We vouwden de kaarten erop uit en brachten rapport uit over elk front afzonderlijk, waarbij we begonnen met die waar de voornaamste gebeurtenissen plaatsvonden. We maakten geen voorafgaande aantekeningen, aangezien we allebei de situatie uit ons hoofd kenden en deze op de kaart was ingetekend. Achter de tafel, in de hoek, stond een grote wereldbol op de vloer.

Zijn eerste maanden was Antonov veel aan het front te vinden als Stavka-afgevaardigde, maar vanaf april bleef hij hoofdzakelijk in Moskou. Het was Antonov die tijdens de voorbereidingen voor de slag bij Koersk de voornaamste werklast op zich nam. Op 4 april 1943 promoveerde Antonov tot kolonel-generaal. In mei nam Shtemenko het Directoraat Operaties over en werd Antonov benoemd tot eerste plaatsvervangend chef van de Generale Staf. Hij hield zich nu uitsluitend bezig met het plannen van strategische operaties en omdat Vasilevsky vaak aan het front te vinden was, was Antonov de facto de chef van de Generale Staf en Stalins voornaamste militaire adviseur. Vanwege zijn toegenomen verantwoordelijkheden werd Antonov op 27 augustus 1943 bevorderd tot legergeneraal (vier sterren).

Terwijl het Rode Leger langzaam maar zeker westwaarts trok, werden er meer operaties gecoördineerd met de Britten en Amerikanen. Van hun militaire missies in Moskou kreeg Antonov de datum door voor operatie Overlord, de landingen in Normandië, die zouden gaan samenvallen met operatie Bagration, de grootschalige zomercampagne van 1944. In oktober 1944 briefte hij Field Marshal Lord Alanbrooke tijdens Winston Churchills bezoek aan Moskou over de situatie aan het Sovjetfront. Ook in 1945 had Antonov veel contact met de westelijke geallieerden. Tijdens de Conferentie van Jalta in februari 1945 bracht Antonov verslag uit aan Winston Churchill, Franklin Roosevelt en Joseph V. Stalin over de stand van zaken aan het oostfront. Hij drong er bij de Britten en Amerikanen herhaaldelijk op aan dat hun luchtbombardementen moesten worden geïntensiveerd om te voorkomen dat grote aantallen Duitse troepen naar het oostfront zouden worden overgeplaatst. De cijfers die Antonov presenteerde waren overdreven, maar Churchill was onder de indruk en eenmaal terug in Londen gaf hij Sir Arthur Harris opdracht om het aantal bombardementen op verbindingsnetwerken in Oost-Duitsland te verhogen.

Op 18 februari 1945 werd legergeneraal Ivan D. Chernyakhovsky, de bevelhebber van het 1e Baltische Front, in Oost-Pruisen gedood door Duits artillerievuur. Stalin besloot vervolgens om Vasilevsky aan te stellen als diens opvolger en Antonov te benoemen tot chef van de Generale Staf. De rest van de oorlog was Antonov druk bezig met het plannen en overzien van het offensief richting Berlijn. Begin juni begon Antonov samen met Vasilevsky, die inmiddels terug was van het front, de campagne tegen Japan uit te denken. Tijdens de Conferentie van Potsdam in juli en augustus, die Antonov bijwoonde, informeerde hij de westelijke geallieerden over de voortgang van deze voorbereidingen. De campagne was een succes en na drie weken afgerond.

Naoorlogse carrière
De oorlog was voor Antonov fysiek en mentaal slopend geweest; Antonov had het uiterste van zichzelf gevergd en had meerdere malen medische hulp ontvangen, mogelijk vanwege een hartaandoening. In augustus 1945, na afloop van de Conferentie van Potsdam, kreeg Antonov een hartaanval. Niettemin bleef hij aan als chef van de Generale Staf en overzag hij in de jaren na de oorlog de grootschalige demobilisatie van acht miljoen dienstplichtigen. In maart 1946 keerde Antonov terug naar de post van eerste plaatsvervangend chef van de Generale Staf. Toen in 1948 de eerste fase van de demobilisaties was afgerond, werd Antonov aangesteld als eerste plaatsvervangend commandant en later commandant van het Trans-Kaukasische Militaire District. In feite was het een demotie, maar de post was ver verwijderd van het kille Moskou, waar mannen als Lavrenty P. Beria – aan wie Antonov altijd al een hekel had gehad – in Stalins nadagen druk verwikkeld waren in een machtsstrijd. In de Kaukasus bracht Antonov regelmatig bezoeken aan zijn eenheden te velde en met zijn vrouw Maria bezocht hij graag het Georgische Nationale Theater.

In 1954 keerde Antonov weer terug naar Moskou om de post van eerste plaatsvervangend chef van de Generale Staf te bekleden. In mei 1955 werd het Warschaupact ondertekend, waarna Antonov de zogeheten Staf van de Gecombineerde Strijdkrachten van de Warschaupactlanden ging leiden. In deze functie speelde Antonov onder andere een belangrijke rol bij verscheidene militaire oefeningen. Hij stelde een samenhangende militaire doctrine op en stemde de commandovoering af. Datzelfde jaar overleed Antonovs echtgenote, Maria, en het jaar erop huwde hij de bekende ballerina Olga Lepeshinskaya. Haar gezelschap was van grote waarde toen zijn gezondheid bleef verslechteren. Antonov overleed uiteindelijk op 16 juni 1962 in Moskou nadat hij een tweede hartaanval had gekregen. De urn met zijn as werd bijgezet in de Kremlinmuur op het Rode Plein in Moskou.

Tijdens zijn carrière had Antonov diverse onderscheidingen gekregen, waaronder twaalf Sovjetordes en zeker negen hoge buitenlandse onderscheidingen. Antonov wordt vaak beschouwd als een onderschat generaal; hoewel hij onderscheiden werd met de zeldzame Orde van de Overwinning, was hij de enige Sovjetdrager van deze orde die nooit de rang van maarschalk behaalde. Ook werd hij nooit benoemd tot Held van de Sovjet-Unie, een eer die eigenlijk alle kopstukken van het Rode Leger wel ten deel viel. Na Antonovs overlijden zijn er enkele initiatieven geweest om hem deze titel postuum alsnog toe te kennen. Ook in 2003 werd door een aantal hoge militairen, waaronder vier gepensioneerde Sovjetmaarschalken en drie viersterrengeneraals, nog gepleit voor een postume heldentitel, maar zonder resultaat.