Tijdens de Tweede Wereldoorlog stond Paus Pius XII voor de zware taak om de Rooms-katholieke kerk te leiden tijdens een periode waarin door nazi-Duitsland op grote schaal christelijke normen en waarden in de wind geslagen werden. Wat begon met de eliminatie van Duitse geestelijk gehandicapten ontwikkelde zich tot een georganiseerde uitroeiing van het Europese jodendom. Het duivelse beleid van massavernietiging verspreidde zich in rap temp over Europa en dagelijks reden treinen af en aan naar helse oorden als Auschwitz, Treblinka en Sobibor. Niemand scheen aan dit afschuwelijke drama een einde te kunnen maken, zelfs de de machtige Rooms-katholieke kerk niet. Controversieel is echter de vraag in hoeverre Paus Pius XII zich heeft ingezet om zich uit te spreken tegen de jodenvervolging. Het wordt hem verweten dat hij zich in het Vaticaan buitensloot van de verschrikkingen die in de wereld plaatsvonden en dat hij nooit een serieuze poging heeft ondernomen om als vertegenwoordiger van de kerk schande te spreken van de godtergende praktijken in de vernietigingskampen. Alhoewel het oordeel over het handelen van de paus niet vast staat, kunnen we het volgende stellen: Paus Pius XII was op de hoogte van de Endlösung en heeft zich hier als kerkelijke leider nooit direct over uitgesproken. Een schande voor de Rooms-katholieke kerk, een verkeerde inschatting van de paus of had de Rooms-katholieke kerk daadwerkelijk niet de invloed en mogelijkheid om de jodenvervolging vanuit christelijke standpunten te veroordelen?

In “Amen” wordt geen antwoord gegeven op bovenstaande vraag, maar wel staat de Rooms-katholieke kerk en haar houding ten opzichte van de jodenvervolging centraal. Deze film werd gebaseerd op waargebeurde feiten en het Duitse toneelstuk “Der Stellvertreter” van Rolf Hochhuth vormde de voornaamste bron van inspiratie. Dit toneelstuk uit 1963 veroorzaakte toentertijd veel discussie, want lang niet iedereen kon de uitdrukkelijke kritiek op de Rooms-katholieke kerk verdragen. Maar ook de film “Amen” werd door de kerk niet positief ontvangen. Zo waren de bisschoppen van Frankrijk, Duitsland en België geschokt door de filmposter, waarop een hakenkruis versmolten is met het christelijke kruis. Een katholieke Franse organisatie spande zelfs een rechtszaak aan om de filmposter te verbieden, maar verloor deze zaak. De Nederlandse Bisschop Muskens noemde de film “schandalig”. In het magazine van de KRO zegt hij “dat paus Pius XII zich wel degelijk tot het uiterste heeft ingespannen om zoveel mogelijk voor de joden te doen”. Dat de Rooms-katholieke kerk zonder enig protest het wegvoeren van joden toeliet is volgens hem “gewoon feitelijk onjuist”. De kritiek van prominente katholieken zorgde voor aardige publiciteit en nodigde mensen uit om zelf hun oordeel te vellen over de boodschap die in deze film verwerkt is.

Het hoofdpersonage in deze film is SS-Obersturmführer Kurt Gerstein, werkzaam binnen de afdeling ‘Gesundheitstechnik’ van de Waffen-SS. Als chemicus richt zijn expertise zich op het gebruik van Zyklon-B als ongediertebestrijdingsmiddel. In de vernietigingskampen Auschwitz-Birkenau en Majdanek blijkt dit middel echter ook zeer geschikt voor de eliminatie van mensen in de gaskamers. Wanneer Gerstein een vernietigingskamp bezoekt en hij erachter komt waarvoor men Zyklon-B gebruikt is hij ontdaan. Deze massamoord valt voor hem niet te rijmen met zijn menselijke en christelijke normen- en waardepatroon en hij besluit zich te verzetten tegen het vernietigingsprogramma van de nazi's. Omdat het persoonlijk dwarsbomen van de massavernietiging voor hem praktisch onmogelijk is, probeert hij invloedrijke mensen binnen de kerkelijke en diplomatieke wereld te benaderen om hen de waarheid te vertellen over de vernietigingskampen. Samen met de jonge priester Riccardo Fontana weet hij uiteindelijk zelfs de hoogste kerkelijke macht te bereiken: het Vaticaan. Zijn verwoede pogingen om als 'spion van god' zijn afschuwelijke boodschap over te brengen slagen, maar tot zijn grote teleurstelling weet hij hiermee praktisch niks te bereiken. Terwijl hij door zijn rol als verzetsheld in SS-uniform dagelijks zijn leven en dat van zijn familie waagt, blijft het onheilspellend stil vanuit het Vaticaan. Machteloos moet Gerstein keer op keer toezien hoe de treinen voortrazen naar de fabrieken des doods in Polen.

Ondanks dat feiten en fictie door elkaar heen lopen en lastig van elkaar te onderscheiden zijn, geeft deze film een zeer interessante kijk op de pogingen die Kurt Gerstein ondernam om het Vaticaan over te halen om de jodenveroordeling te veroordelen. Zijn machteloosheid als klein radertje binnen het grote geheel van georganiseerde massavernietiging wordt duidelijk verbeeld door de locomotieven, een eindeloze hoeveelheid goederenwagons voortrekkend, die we regelmatig voorbij zien komen. Alhoewel we geen glimp ontvangen van de vracht die deze wagons vervoeren, hoeven we hier uiteraard niet naar te raden. Maar niet alleen de machteloosheid van een individu speelt een centrale rol in deze film, want ook de machteloosheid van een invloedrijk instituut als de Rooms-katholieke kerk en haar leider Paus Pius XII komt duidelijk aan bod. Paus Pius XII wordt namelijk niet afgeschilderd als ‘Hitlers Paus’, zoals historicus John Cornwell in zijn gelijknamige boek deze paus noemt, maar als een man die tijdens de oorlogsjaren voor zeer zware beslissingen gestaan heeft. Enerzijds gekweld door de vele verschrikkingen die tijdens de oorlog in de wereld plaatsvonden, anderzijds bevreesd om zich tegen de nazi's te verzetten en dus duidelijk partij te kiezen. Of was de plaatsvervanger van god op aarde slechts bevreesd dat tegenstand tegen de nazi's het einde van het Vaticaan zou worden? Het is aan de filmkijker om een nader oordeel te vellen over het handelen van deze paus.

Alhoewel deze film er zeker niet in slaagt om alle vragen over de rol van de Rooms-katholieke kerk tijdens de Tweede Wereldoorlog (objectief) te beantwoorden, is “Amen” absoluut een film met een boeiend en inspirerend verhaal. Een verhaal dat weliswaar weinig informerend is, maar dat wel een boodschap achterlaat over het feit dat zowel de kerk als de geallieerden weinig of eigenlijk géén serieuze pogingen ondernamen om de massale moord in de vernietigingskampen te dwarsbomen. Maar had een kerkelijke veroordeling van de jodenvervolging of een geallieerd bombardement op Auschwitz de Endlösung daadwerkelijk kunnen ontregelen? Kortom: machteloosheid om de massavernietiging te doen stoppen en passiviteit om in ieder geval een poging te wagen, staan centraal in deze film. Filmkijkers die geïnteresseerd zijn in de holocaust of de geschiedenis van de Rooms-katholieke kerk tijdens de Tweede Wereldooorlog zullen in elk geval door deze film aan het nadenken gezet worden. Waarom was er toch niemand die de voortrazende treinen kon doen stoppen?