Romans waarin de daders van de massamoord op de Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog een hoofdrol spelen zijn er weinig. Meest bekend is het op ware feiten en bestaande personen gebaseerde boek “Schindler’s Ark” (1982) van Thomas Keneally, dat verfilmd werd als “Schindler’s List” (1993). In het boek en de film maken we kennis met de wrede kampcommandant Amon Göth, die voldoet aan het stereotype van de sadistische en moordzuchtige nazi. Minder stereotyp is de hoofdpersoon in het boek “De Welwillenden” (2006); de fictieve SS-officier Max Aue is een intelligente jongeman die geen genoegen beleeft aan zijn bijdrage aan de uitroeiing van de Joden en is er zelfs ziek van, maar is er tevens van overtuigd dat hij zijn plicht uitvoert.

Een derde dadertype komt voor in het recent verschenen boek “De apotheker van Auschwitz” van de in 1934 geboren Roemeens-Duitse schrijver Dieter Schlesak. Het hoofdpersonage is de Roemeense apotheker dr. Victor Capesius, een persoon die werkelijk bestaan heeft. Hij was geen sadist en ook niet iemand die moeite had met zijn werk, maar iemand die griezelig onverschillig zijn werk deed in het vernietigingskamp en waarschijnlijk zelfs misbruik maakte van de situatie door zich te verrijken met de bezittingen van de Joden die in het kamp vermoord werden.

Victor Capesius werd geboren in 1907 in Zevenburgen, het gebied dat bij ons beter bekend staat als Transsylvanië en tegenwoordig een groot deel van het noorden en westen van Roemenië omvat. Net als de schrijver van het boek behoorde Capesius tot de Duitstalige minderheid in het gebied. Hij studeerde af in de farmacie en werkte voor de oorlog als farmaceutisch vertegenwoordiger voor de Duitse firma Bayer. Na tijdens de oorlog korte tijd gewerkt te hebben als apotheker voor het Roemeense leger, werd hij als Volksduitser opgenomen in de gelederen van de Waffen-SS. Vanaf de herfst van 1943 tot de winter van 1944-1945 werkte hij als apotheker in Auschwitz; hij voorzag de kampartsen van medicijnen die ze gebruikten voor de behandeling van bewakers en gevangenen, maar ook bij hun experimenten op menselijke proefpersonen. Hoewel de apotheker dat zelf na de oorlog ontkende, beschuldigden getuigen hem ervan dat hij tevens selecties had uitgevoerd en dus mensen naar de gaskamer gestuurd had, waaronder ook enkelen die hij kende uit zijn geboortestreek. Zijn advocaat deed de bizarre bewering dat zijn cliënt bij de selecties juist Joden gered had; hij had immers de arbeidsgeschikte personen uit de gaskamer gehouden…

Uit andere getuigenverslagen blijkt dat Capesius zich in het kamp verrijkt had met de bezittingen van de omgekomen Joden en zelfs met de gouden vullingen die na hun vergassing met geweld uit hun gebitten verwijderd waren. Vermoedelijk gebruikte hij dit kapitaal om na de oorlog zijn apotheek en schoonheidssalon te openen in Duitsland. Pas in 1965 stond hij tijdens het Auschwitz-proces in Frankfurt am Main terecht voor de misdrijven die hij in het kamp begaan had. Daders en slachtoffers getuigden tijdens de rechtszaak, veelal voor het eerst, tot in details over de massamoord. Geen van de tweeëntwintig beklaagden ontkende dat er in de gaskamers van Auschwitz massaal Joden omgebracht waren en dat ze in het kamp gewerkt hadden, maar desondanks kwamen de meesten ervan af met naar verhouding lichte gevangenisstraffen en werden enkelen van hen ook vrijgesproken. In plaats van de aangeklaagden te bestraffen voor hun rol bij de systematische genocide die plaatsvond in het vernietigingskamp, veroordeelde de rechtbank hen om de misdrijven die ze als individu begaan hadden, zoals moord of geweldpleging. Omdat van Capesius niet bewezen kon worden of hij eigenhandig Joden had vermoord werd hij veroordeeld wegens medeplichtigheid aan moord. Het leverde hem negen jaar gevangenisstraf op. Berouw voor zijn daden heeft hij nimmer getoond. Evenmin heeft hij ooit de misdadigheid van de vernietigingsfabriek Auschwitz erkend.

Het boek van Schlesak bevat fictieve elementen en wordt dus terecht beschouwd als een roman. Zo is één van de opgevoerde personages de fictieve Joodse gevangene Adam, die in het kamp tewerkgesteld is in een Sonderkommando in het crematorium. Het overgrote deel van de rest van het boek bestaat echter uit een schijnbaar willekeurige opeenvolging van veelal tijdens het Auschwitz-proces afgelegde verklaringen van daders en slachtoffers. Daarin wordt de lezer geconfronteerd met de meest gruwelijke details van Auschwitz, die echter door de ongedoseerde hoeveelheid meer afstompen dan emotie oproepen. Vanwege het ontbreken van een plot en de zakelijkheid van de getuigenverklaringen zal de lezer dit boek niet ervaren als een roman. Het personage Adam voegt ook niets toe, want het verhaal van het Sonderkommando in Auschwitz wordt veel indringender verteld door onder meer Shlomo Venezia, die er zelf deel van uitmaakte en zijn ervaringen beschreef in het boek “Sonderkommando Auschwitz”.

De schrijver springt van de hak op de tak en door de toevoeging van fictieve elementen lijkt het zijn bedoeling niet geweest te zijn om de lezer een journalistiek portret te geven van het hoofdpersonage of van Auschwitz. Wat hij, behalve het opnieuw opwekken van afschuw bij de lezer over de verschrikkingen van de Holocaust, heeft willen bereiken is onduidelijk. Misschien begrijpen de lezers met belangstelling voor literatuur dat beter dan degenen die zich hoofdzakelijk interesseren voor geschiedenis. Het is verdienstelijk dat de persoon Capesius geïntroduceerd wordt bij een groot publiek; zijn onverschilligheid is nog angstaanjagender dan het sadisme van Göth en de labiliteit en het plichtsbesef van Aue. Zijn verhaal had echter veel beter tot recht kunnen komen in de vorm van een meer traditionele roman of op een meer journalistieke of wetenschappelijke wijze. Nu is het door de onoverzichtelijke opzet en de overdosis aan gruwelijkheden een worsteling om tot de laatste pagina door te lezen.