Max Aue is een weinig benijdenswaardig man. Terwijl hij musicus of schrijver had willen worden, slijt hij zijn dagen als directeur van een kantfabriek in Frankrijk. Dagelijks wordt hij getergd door een stoelgangprobleem en met zijn vrouw is hij met enige tegenzin getrouwd. Eens was hij een jonge jurist die tijdens de oorlog carrière maakte binnen de SS en opklom tot Obersturmbannführer met een belangrijke functie in de persoonlijke staf van Heinrich Himmler. Als lid van een Einsatzkommando onder aanvoering van Paul Blobel werkte hij in de Oekraïne mee aan de massamoord op de Joden. Later rapporteerde hij aan Himmler over de inzet van Joden in de Arbeitseinsatz. Spijt heeft hij niet van zijn rol bij de Holocaust, want hij deed zijn plicht, zo beweert hij, en zouden wij als lezer iets anders gedaan hebben? Die prangende vraag duikt voortdurend op gedurende het lezen van Jonathan Littells “De Welwillenden”, waarin de hierboven beschreven fictieve persoon de hoofdrol speelt. In 2008 verscheen de uitstekend verzorgde Nederlandse vertaling.

Het boek is geschreven in de ik-vorm, zodat er een intieme band ontstaat tussen de lezer en de hoofdpersoon. De zeurende, oudere man uit het eerste hoofdstuk die zwelgt in zelfmedelijden verandert in een niet onsympathieke jongeman met een goed verstand. Een fanatieke nationaalsocialist is hij niet, evenmin een rabiate antisemiet. Zijn betrekking binnen het Einsatzkommando heeft hij aan zijn vriend Thomas te danken; ‘frontdienst’ zou nieuwe carrièremogelijkheden scheppen. In de Oekraïne raakt hij onder meer betrokken bij de moord op tienduizenden Joden in Kiev in het ravijn dat bekend staat als Babi Jar. Overtuigd van de noodzaak van deze executies is hij niet, maar ze openlijk in twijfel trekken doet hij niet, laat staan dat hij de hem gegeven bevelen niet opvolgt. Terwijl de massamoord voortduurt wordt hij achtervolgd door zijn eigen problemen; hij kan geen maaltijd binnenhouden en verlangt voortdurend terug naar zijn jeugd toen hij een amoureuze verhouding met zijn tweelingzus had. Om zijn zus, zijn ware liefde, niet te bedriegen met een andere vrouw, vindt hij zijn bevrediging in losse seksuele contacten met mannen.

Een seksueel gefrustreerde oorlogsmisdadiger met een maagprobleem; het klinkt als een weinig aantrekkelijke persoon om bijna 1.000 pagina’s van zo dichtbij te volgen. Toch raak je al gauw door zijn verhaal geboeid en blijkt hij aanvankelijk als mens, ondanks zijn eigenaardigheden, in feite niet eens wezenlijk van de lezer te verschillen. Eigenlijk is het bizar dat zijn seksuele driften en stoelgangproblemen ons misschien wel meer afschrikken dan zijn verslagen van oorlog en massamoord. Hierover gaat het in dit boek tenslotte meer dan over hemzelf. Op meeslepende wijze, met bijzonder veel oog voor (historische) details, wordt een overtuigend beeld geschetst van zowel de praktijk als de bureaucratie van de Endlösung, maar ook van de omstandigheden aan het front en in Duitsland. De nadruk ligt namelijk niet enkel op de Holocaust, want Max Aue neemt ons onder andere ook mee naar de hopeloze strijd in Stalingrad en naar het door luchtbombardementen geteisterde Berlijn. Ondertussen maken we kennis met talrijke illustere, historische personen, waaronder Konrad Morgen, de SS-rechter die onderzoek deed naar corruptie in de concentratiekampen, Albert Speer, de minister van bewapening en munitie, en Adolf Eichmann, de organisator van de transporten naar de vernietigingskampen.

Meeslepend beschreven historische gebeurtenissen en het afwijkende persoonlijke leven van Max Aue zijn niet de enige bestanddelen in het boek. Geloof het of niet, maar het zwaarmoedige verhaal bevat ook luchtige elementen. Dan bedoelen we bijvoorbeeld de corpulente, schetenlatende Dr. Mandelbrod, de rijke beschermheer van de hoofdpersoon, die bediend wordt door drie mooie, niet van elkaar te onderscheiden vrouwen in uniform of de bijzondere ontmoeting van Max Aue met Hitler waarvan we de details niet verklappen. Maar daarnaast heeft het boek ook meerdere onderdelen die het verhaal afremmen. Zo bevat het lange dialogen, onder andere over de vele Russische talen, en beschrijvingen van formele besprekingen vol organisatorisch getouwtrek, zoals over de vraag of de zogenoemde Bergjuden werkelijk tot het Joodse volk gerekend moeten worden. Soms lijkt de schrijver de leesbaarheid volledig uit het oog verloren te zijn; zo telt het boek enkele paginagrote zinnen en hadden bepaalde teksten gerust geschrapt of stevig ingekort kunnen worden zonder dat dit invloed gehad zou hebben op het verhaal. Gelukkig zijn de minder prettig leesbare tekstfragmenten in de minderheid. Een veel groter aantal fragmenten doet zelfs filmisch aan, zo vlot en fascinerend zijn ze geschreven.

De potentiële lezer moet gewaarschuwd worden; “De Welwillenden” is een boek zoals je nooit gelezen zult hebben. Het is zowel boeiend als hard, pervers en obsceen, maar valt vooral op door de zeer gedetailleerde weergave van de historische werkelijkheid. Zeer belangrijke thema’s zijn met zorg beschreven. Het bevat veel informatie over de ontwikkelingsgeschiedenis van het uitroeiingsprogramma en over de strijd tussen ideologisch geïnspireerde nazi’s, die de Joden koste wat het kost wilden uitroeien, en hun meer praktisch ingestelde collega’s, die de Joden wilden inzetten als arbeidskrachten. De geschiedenis van de Holocaust wordt in deze roman eer bewezen. Heeft dit onderwerp je belangstelling dan is het boek een absolute aanrader, ook al bevat het elementen die je in een oorlogsroman waarschijnlijk niet gewend bent aan te treffen. Een pasklaar antwoord op wat wij als lezer destijds gedaan zouden hebben, bevat het niet. Evenmin leren we, van hoe dichtbij we hem ook meemaken, de ware Max Aue kennen. Want was hij werkelijk wel een heel normale man, zoals hij zelf beweert en zoals hij aanvankelijk nog overkomt, of zat er bij hem toch een steekje los? Het zijn deze vragen die na het lezen nog lang blijven hangen.