Twaalf opmerkelijke verhalen over de Holocaust die met elkaar gemeen hebben dat ze aantonen dat er meer was dan alleen Auschwitz en dat werd dan ook de titel van het nieuwste boek van Kevin Prenger, hoofdredacteur van TracesOfWar.nl. ‘Meer dan alleen Auschwitz’ is een wetenswaardig boek geworden, opgebouwd uit losse hoofdstukken, zodat ieder verhaal zich makkelijk laat lezen en de lezer de tijd heeft om het betreffende verhaal op zich in te laten werken.

In de naoorlogse geschiedenis ligt de aandacht vrij vaak op het concentratiekamp Auschwitz, omdat daar op grote schaal de vernietiging van de Joden ten uitvoer werd gebracht. Dat is terecht, maar er waren veel meer plaatsen waar Joden gevangen werden gehouden en leefden onder erbarmelijke omstandigheden. Volgens de telling van het Amerikaanse Holocaustmuseum, zo vermeldt Prenger in zijn boek, moeten er minstens 42.500 plaatsen geweest zijn waar mensen achter prikkeldraad of hoge muren van de getto’s opgesloten waren in de gebieden die beheerst werden door de nazi’s en hun bondgenoten. Dat zijn toch schokkende cijfers. Belangrijk dus dat er ook eens verder gekeken wordt dan alleen Auschwitz. Nu is het niet zo dat Prenger in dit boek alle andere kampen de revue laat passeren. ‘Meer dan alleen Auschwitz’ is veel breder opgezet, de verhalen zijn heel divers. Dat begint al meteen met het eerste verhaal. Niet meteen het meest originele verhaal, maar wel een goede degelijke inleiding voor de daarop volgende verhalen.

In het eerste hoofdstuk komen de Duitsers en de Holocaust aan de orde. Daarin schetst de auteur in het kort de geschiedenis van de Jodenvervolging vanaf 1933 en komt de vraag aan de orde of de wereldberoemde uitspraak "Wir haben es nicht gewusst" werkelijk zo eenvoudig lag bij de Duitse bevolking. De Kristallnacht (in de nacht van 9 op 10 november 1938) liet immers een enorm spoor van geweld achter. Ruim 200 Joden kwam om en talrijke winkels waren vernield en geplunderd. De getto’s die ontstonden, waar Joden en hun families opgesloten werden, waren ook niet langer meer te negeren. Om nog maar te zwijgen over de vele deportaties. Volgens de auteur kan niet zonder meer gesteld worden dat de Duitse bevolking totaal niets wist over wat er met de Joden gebeurde, al zal bij het merendeel de details onbekend zijn geweest. Onverschilligheid zal eerder een belangrijk argument zijn geweest om voor de Duitsers om zich niet verantwoordelijk te hoeven voelen voor de gruwelen die hun Joodse medemensen overkwamen.

Een opmerkelijk verhaal in deze boeiend geschreven bundel is het relaas over Woldemar Klingelhöfer ofwel hoe een operazanger binnen de Einsatzgruppen de leiding kreeg over een Sonderkommando. De Einsatzgruppen hadden een vreselijke reputatie door hun gewelddadige optreden en hun moordzucht. Door dit biografische verhaal krijgt de lezer meer inzicht in de handelswijze van een van de leidinggevenden.

Minstens zo opmerkelijk, zo niet onvoorstelbaar, is het verhaal over hoe een Joodse familie de Holocaust overleefde in een grot in de Oekraďne. Dat geldt ook voor het verhaal over ‘het verloren transport’ ofwel de Dodentrein naar Tröbitz. Deze trein was het laatste transport met Joodse gevangenen dat vertrok uit het concentratiekamp Bergen-Belsen vanwege de komst van de oprukkende geallieerden. De mensen zaten dicht opeengepakt en moesten lijdzaam toezien hoe velen van hun medereizigers onderweg stierven, terwijl ze dachten hun ondergang tegemoet te gaan. Totdat het Rode Leger hen bevrijdde.

Een ander indrukwekkend verhaal gaat over een exclusief gezelschap van circa honderdveertig personen die gegijzeld waren door de SS met de bedoeling om ze eventueel als ruilmiddel te gebruiken in de onderhandelingen met de westerse geallieerden. Onder hen bevond zich familie van Graf Claus Schenk von Stauffenberg en van oud-burgemeester Carl Friedrich Goerdeler.

Maar het vlot leesbare ‘Meer dan alleen Auschwitz’ heeft nog een andere, een diepere, lading en dat is een hele interessante toevoeging. Kevin Prenger toont namelijk aan dat de herinneringen niet ophouden bij Auschwitz. Dat doet hij door het verleden door te trekken naar het heden. Wat te denken van het tuinieren in het getto? Velen zullen zich nog het nieuws herinneren over de boom die in de tuin van het Achterhuis stond, waar Anne Frank regelmatig naar keek vanuit het zolderraam. Maar bloemen en planten waren ook voor de mensen op andere plekken zeer waardevol. Ze veraangenaamden het moeizame leven van velen. Maar bomen en planten gingen ook na de oorlog een belangrijke rol vervullen bij de verwerkingen van de Holocaust. Zo werden her en der rozentuinen aangelegd ter ere van de slachtoffers. Bij het Israëlische Holocaustinstituut Yad Vashem is de Tuin der Rechtvaardigen onder de Volkeren aangelegd. Bij de geplante bomen staan de namen vermeld van de redders van de Joden. In Warschau bloeien ieder voorjaar vele narcissen ter herinnering aan de opstand in het getto.

Vanuit dit oogpunt waarin het verleden overgaat in het heden kan ook het verhaal over de Joodse begraafplaats Weissensee in Berlijn worden gezien. Tot januari 1945 bleef deze begraafplaats in gebruik, ondanks de vele transporten vanuit Berlijn. Het waren voornamelijk Joden uit gemengde huwelijken en mensen die zelfmoord hadden gepleegd die op die plek nog begraven werden. Na de oorlog werd de begraafplaats een symbool voor de herrijzenis van Joods Berlijn en is deze plek voorgedragen voor een plek op de lijst van werelderfgoed.

In twee korte intense portretten schetst Prenger de fascinerende levens van twee mannen die belangrijk werk verrichtten na de oorlog. Het ene verhaal betreft Benjamin Ferencz, de jonge hoofdaanklager tijdens het Einsatzgruppenproces in Neurenberg, het andere verhaal gaat over de priester Desbois die met zijn team onderzoek in Oost-Europa doet naar de uitroeiing van de Joden in de Tweede Wereldoorlog.

Tot slot staat de auteur stil bij het archeologisch onderzoek naar de nazivernietigingskampen. Niet dat de opgravingen echt nodig zijn om bewijs te leveren voor alle gruwelheden. Die zijn via getuigenissen en documenten al onweerlegbaar bewezen. Maar archeologie kan aanvullende informatie opleveren als persoonlijke bezittingen wat deze periode tastbaar kan maken voor de volgende generaties.

‘Meer dan alleen Auschwitz’ is meer dan alleen een boek met verhalen. Zoals Kevin Prenger schrijft in zijn inleiding: "Sommige geschiedenissen kunnen ons inspireren en hoop geven, andere roepen op om onze vrijheid en democratische rechtsstaat nog meer te waarderen." En dat is precies wat dit boek zo waardevol maakt.