Het politieke leven in België werd in de jaren twintig en dertig gekenmerkt door een grote regeringsinstabiliteit. De traditionele partijen wankelden en de ene regeringscrisis volgde de andere op. De opkomst van nieuwe totalitaire regimes, zoals het fascisme in Italië en het nationaalsocialisme in Duitsland, had ook gevolgen voor België. In het spoor van die buitenlandse voorbeelden groeiden in België partijen die de totalitaire principes overnamen en zo een bedreiging voor het Belgische staatsbestel vormden. De Vlaamse nationalisten groepeerden zich in het Vlaams Nationaal Verbond (VNV). In Wallonië en Brussel maakte Léon Degrelle met de Rexpartij grote furore met zijn campagne tegen de gevestigde Belgische kringen. Hier belichten we de collaboratie in Vlaanderen: het VNV en de Algemene SS-Vlaanderen.

In de ban van de Nieuwe Orde
De collaboratie kwam niet zomaar uit de lucht vallen. Vele Belgen geraakten in het interbellum gefrustreerd door de grote werkloosheid en de sterke daling van de koopkracht, vooral sinds de zware economische wereldcrisis begin jaren dertig. Er werd getwijfeld aan de slagkracht en de legitimiteit van de parlementaire democratie. Geen enkele regering kon een sluitend antwoord bieden op de Belgische problemen. België kende tussen 1918 en 1940 niet minder dan 22 kabinetten en een 30-tal regeringscrises. Vooral aan de rechterzijde kwam een reactionaire stroming op gang tegen de democratie (tegen het algemeen stemrecht, tegen de invloedsvermeerdering van het parlement ten nadele van de regering, tegen de toenemende invloed van de arbeidersbeweging). Bovendien waren geruchten rond corruptie van politici nooit ver weg.

In Duitsland was intussen Adolf Hitler aan de macht gekomen. Hij maakte een einde aan de regeringsinstabiliteit en het getwist tussen de partijen. Hij bood het volk duidelijke en krachtdadige oplossingen die hij dankzij zijn demagogisch talent op een overtuigende manier aan de man wist te brengen. In België, dat met gelijkaardige problemen werd geconfronteerd, werd opgekeken naar de resultaten die Hitler bereikte. Niet alleen bij de zogenaamde massa, maar ook bij de burgerij sloeg het virulente anti-communisme van de Nieuwe Orde-partijen aan. Ook de katholieke kerk riep haar gelovigen op de wapens op te nemen tegen het goddeloze communisme en legitimeerde zo (deels) het bestaan van de genoemde partijen.

Na de overwinning aan het Westfront in het voorjaar van 1940 liet het gedisciplineerde en goed bewapende Duitse leger een diepe indruk na bij vele mensen. Velen waren overtuigd van een definitieve Duitse overwinning en meenden dat Europa een nieuw tijdperk inging. Die overtuiging zou in zeer belangrijke mate bijdragen tot de collaboratie. Verder bood de collaboratie niet onbelangrijke voordelen. Door samenwerking met de Duitsers (bijvoorbeeld op economisch gebied) viel heel wat geld binnen te rijven en kon men zijn maatschappelijke positie gevoelig verbeteren.

Ten slotte waren er de collaborateurs die uit politieke overtuiging aan de Duitse zijde stonden. Zij deelden de politieke overtuigingen van het nationaalsocialisme en zagen dit als de enige goede oplossing voor de problemen en conflicten in het Belgische politieke landschap. Vooral bij de Vlaamse nationalisten was dit het geval: zij hoopten met Duitse hulp een zelfstandig Vlaanderen te vestigen.

Dit betekent echter niet dat de collaboratie een typisch Vlaamse zaak was, wat sommige Franstaligen in België graag doen uitschijnen. In verhouding hebben de Walen niet minder gecollaboreerd. Hun motivatie was wel van andere aard, namelijk meer om opportunistische en materiële dan om ideologische redenen. Zij hadden nooit te klagen gehad over enige achteruitstelling in de Belgische staat en moesten bijgevolg geen strijd voeren om hun rechten af te dwingen. Hun collaboratie is daarom nog minder te begrijpen dan die van vele Vlamingen die meenden dat voor Vlaanderen te moeten doen. Dit mag evenwel niet als excuus voor de Vlaamse collaboratie gebruikt worden.

Het Vlaams Nationaal Verbond (VNV)
Op 8 oktober 1933 werd het Vlaams Nationaal Verbond onder leiding van Staf De Clercq opgericht. De Vlaams-nationale krachten werden gebundeld in de hoop een Dietse staat te vestigen waarin Vlamingen én Nederlanders zouden worden verenigd. Na de Duitse inval van 10 mei 1940 bood het VNV Duitsland onmiddellijk haar diensten aan. Door te collaboreren hoopten de VNV'ers hun Dietse droom te verwezenlijken. Adolf Hitler maakte de partij gauw duidelijk dat hij geen beslissing met betrekking tot het statuut van Vlaanderen wilde nemen voor de oorlog definitief was afgelopen. Niettemin besloten de Duitsers samen te werken met de Vlaams-nationale partij omdat het de enige nationaalsocialistische groep was die heel Vlaanderen bestreek. De Duitsers wilden het VNV zoveel mogelijk in hun voordeel gebruiken. De partij zag blijkbaar de ware bedoelingen van de bezetter niet in en bleef volharden in de collaboratie.

Het VNV verwierf bepaalde machtsposities (in de administratie, in de gemeentebesturen, in de ministeries). Zo zetelde bv. Gerard Romsée als VNV'er in het Comité van de Secretarissen-Generaal (de politieke plaatsvervangers van de ministers). Om een echte greep naar de macht te kunnen doen en het hoofd te bieden aan concurrenten (zoals de Algemene SS-Vlaanderen) , had de partij nood aan een militie (in de stijl van de SA). Daartoe werd de Zwarte Brigade opgericht. De Algemene SS-Vlaanderen was duidelijk door de Duitse SS-leiding opgericht als tegengewicht voor het VNV. Vanaf het begin werd de nieuwkomer door het VNV als een ongewenste concurrent bestreden. De Vlaams-nationalisten streefden er immers naar de enige partij in een zelfstandig Vlaanderen te worden, wat door de komst van de Algemene SS-Vl. niet mogelijk was. Door de toegenomen concurrentie engageerde het VNV zich steeds meer voor de Duitsers. Na de politieke kwam de militaire collaboratie. Vanaf april 1941 begonnen De Clercq en de zijnen voor de Waffen-SS te werven (nog voor de oorlog tegen de Sovjet-Unie uitbrak). Er werd een Vlaams Legioen gevormd dat in een bataljon van de Waffen-SS werd ondergebracht. Nadien werden ook de Vlaamse Wacht en de Fabriekswacht opgericht. In plaats van de basis te leggen voor een Vlaams leger, zoals in "Volk en Staat" (de krant van het VNV) werd verkondigd, vormden beide groeperingen hulptroepen voor het Duitse leger. Er werd steeds minder gesproken over Vlaamse zelfstandigheid. Hitler had duidelijk laten verstaan dat er geen definitieve beslissing over België werd genomen voor het einde van de oorlog.

Het VNV moest steeds meer over zich heen laten gaan (de concurrentie van de Algemene SS-Vlaanderen, de vrijwillige en later de verplichte tewerkstelling, de niet-ingewilligde politieke eisen) om de sterkste beweging in Vlaanderen te blijven. Toen algemeen leider De Clercq in oktober 1942 overleed, had hij de Vlaamse zelfstandigheidsgedachte reeds grotendeels opzij geschoven en het VNV met handen en voeten aan de Duitse bezetter vastgeklonken. Staf De Clercq werd opgevolgd door Hendrik Elias. De collaboratie werd ijverig voortgezet: de wervingsacties voor het oostfront bleven doorgaan, in "Volk en Staat" werd de verplichte tewerkstelling verdedigd, etcetera. Naar de buitenwereld toe bleef Elias de volledige samenwerking met Duitsland prediken, maar hij maakte de militaire overheid meermaals zijn ongenoegen duidelijk. Binnen het VNV groeide er ook verzet tegen de houding van de Duitsers die geen enkele belofte, waarborg of zekerheid hadden gegeven. Onder andere de Gentse professor Frans Daels verliet het VNV.

De frustraties bij de VNV-leiders omwille van de povere resultaten van hun collaboratie waren niet te tellen, maar brachten hen er niet toe hun politiek te veranderen. Door de toenemende verliezen van Duitsland werd de positie van het VNV er niet beter op. Integendeel, Elias hoopte via onderhandelingen met Himmler het tij te keren, maar de ontmoeting werd een complete mislukking. Echter, de collaboratie werd niet stopgezet, ook niet toen de Duitse nederlaag meer en meer kwam vast te staan. De VNV'ers hadden zich al te ver geëngageerd om zich nog terug te trekken. Met de vervanging van het militair bestuur op 13 juli 1944 door een burgerlijk (zoals dat de hele oorlog in Nederland had bestaan) kwam de bevestiging dat België - met inbegrip van Vlaanderen - na een (onwaarschijnlijk geworden) Duitse eindoverwinning zou aangehecht worden. Het VNV mocht zijn laatste dromen opbergen.

De Algemene SS-Vlaanderen
De Algemene SS-Vlaanderen trad in de tweede helft van 1940 op de voorgrond. Op 30 november 1940 werd officieel de oprichting van de Algemene SS-Vlaanderen meegedeeld. De beweging was een initiatief van de grote baas van de SS, Heinrich Himmler. Hiermee werd duidelijk dat Himmler niet gelukkig was met het aanstellen van een militair bestuur voor België en dat hij zou trachten het gezag van de militairen te ondermijnen. Wanneer zou blijken dat de Militärverwaltung niet in staat was België op een degelijke manier te leiden, stond de SS klaar om de touwtjes in handen te nemen. Dit was reeds het geval in Nederland. De leidende figuren waren o.a. SS-Hauptsturmführer Leib, René Lagrou, Ward Hermans, Herman Van Puymbrouck en Van Dijck. De meeste onder hen hadden reeds voor het uitbreken van de oorlog contacten met nazi-Duitsland.

De Algemene SS-Vlaanderen (al gauw de Vlaamse SS genoemd) oefende politieke druk uit op de Militärverwaltung en het VNV. Ward Hermans zette zich ook sterk (én succesvol) in om de Vlaamse krijgsgevangenen thuis te krijgen. In het programma van de SS-Vlaanderen was de Flamenpolitik duidelijk in goede aarde gevallen. De Vlaamse SS'ers hadden immers de bedoeling om Vlaanderen te integreren in het Groot-Duitse Rijk. Om dat duidelijk te maken werd de Algemene SS-Vlaanderen zelf opgenomen in de Germaanse Algemene SS. Met de opkomst van de DeVlag (de Duits-Vlaamse Arbeidsgemeenschap) o.l.v. Jef Van de Wiele vormde de Vlaamse SS, net zoals de Duitse SS bij de NSDAP, de ideologische onderbouw van een nationaalsocialistische partij. De SS'ers kozen geen partij voor het VNV, omdat zij vlug inzagen dat Staf De Clercq eigen plannen had met Vlaanderen. Ondanks de duidelijke politieke kenmerken en doelen wilde de Algemene SS-Vlaanderen niet beschouwd worden als een politieke partij. In "De SS-Man" van 7 december 1940 stond te lezen: "Wij zijn geen politieke partij. Wij bouwen geen staatsvormende gedachte uit. […] Wij willen ook geen partij zijn." Ze was veeleer een verdediger van het nationaalsocialistische gedachtegoed dat in Vlaanderen nog geen vorm had gekregen in een concrete partij. Daar kwam verandering in met de opkomst van de DeVlag. Hierdoor ontstond een erkende nationaalsocialistische beweging waarbij de Vlaamse SS zich aansloot.

De aanwezigheid van de Algemene SS-Vlaanderen en de DeVlag had vooral tot gevolg dat het VNV zich steeds meer voor de Duitse zaak engageerde. De Vlaams-nationalisten vreesden immers dat de SS'ers de leiding in Vlaanderen zouden overnemen als zij niet aan de verwachtingen en eisen van het Derde Rijk voldeden. Daarom organiseerde het VNV wervingscampagnes voor de Waffen-SS en de vrijwillige tewerkstelling. Later werd de verplichte tewerkstelling in België én Duitsland zonder veel morren aanvaard en gesteund. Op die manier kwam het VNV in een toenemende spiraal van collaboratie terecht waar het niet meer uitgeraakte. De Vlaamse SS heeft als drukkingsmiddel op het VNV zeker zijn doel niet gemist. Ze zijn er evenwel niet in geslaagd het VNV volledig onder controle te krijgen.

Zoals gezegd beschouwde de Algemene SS-Vlaanderen zich als de behoeder van de nationaalsocialistische ideeën. Die werden duidelijk aan de man gebracht in het blad "De SS-Man". Zo werd er sterk de nadruk gelegd op de raszuiverheid. De leden van de SS werden opgeroepen de nodige aandacht te besteden aan de raszuiverheid van de toekomstige echtgenote. Bloedvermenging van verschillende rassen moest ten allen prijze vermeden worden. Verder moest een huwelijk rijk aan kinderen zijn; in hen werd namelijk het ras voortgezet. In "De SS-Man" werd zelfs een actie op poten gezet om de daling van het geboortecijfer te voorkomen. Ook werden heel wat artikelen gewijd aan de Joden en hoe met die "problematiek" om te gaan.

De Algemene SS-Vlaanderen hield zich tenslotte bezig met het werven van vrijwilligers voor de Waffen-SS. Daartoe werd reeds eind mei 1940 de Waffen-SS Standarte Westland opgericht. Veel succes kenden deze wervingen niet: wie werd gerecruteerd voor deze afdeling werd immers militair ingezet. Bovendien kende de Algemene SS-Vlaanderen zelf nooit een grote aanhang. De dienst en de toegepaste tucht deden velen afhaken. De criteria om tot de Waffen-SS te mogen toetreden (bv. minstens 1,78 m groot zijn) beletten dat veel vrijwilligers de selectie doorkwamen. Omdat de leiding van de Vlaamse SS het zonde vond om die Duitsgezinden af te wijzen werd het Vlaanderen-Korps uitgevonden: een tweederangs korps dat kon worden ingezet, waarvan de leden geen SS-runes op het uniform mochten dragen. Gevolg was dat slechts enkele duizenden deel uitmaakten van (een afdeling van) de Algemene SS-Vlaanderen.

Ondanks dit beperkte ledenaantal heeft de Algemene SS-Vlaanderen een aanzienlijke rol gespeeld in de Vlaamse politiek: haar aanwezigheid zette het VNV aan tot politieke, economische én militaire collaboratie. Al was het aanvankelijk zeker niet de bedoeling van de Vlaams-nationalistische partij, door de inzet van de vele collaborateurs op belangrijke economische en politieke posities slaagden de Duitsers er in België met een minimum aan middelen te besturen.