Mitsubishi A5M

De Mitsubishi A5M, oftewel Marine Type 96 Vliegdekjager, door de Geallieerden "Claude" genoemd, was de eerste eendekkerjager van de Japanse marine en tevens de eerste eendekkerjager ter wereld die werd ingezet vanaf vliegdekschepen. Het was een succesvolle jager in de jaren 1930 en zeer populair bij Japanse marinepiloten. Het voornaamste negatieve punt dat deze marinepiloten zagen was de geringe slagkracht tegenover Chinese en Russische bommenwerpers uit die periode.

TJ-105, Mitsubishi A5M4 van Kasumigaura Kokutai op een vliegveld in China. Bron: Wilco Vermeer collection

De Japanse Keizerlijke Marine bracht in 1934 de specificaties uit voor een jachtvliegtuig dat een snelheid moest kunnen halen van 350 km/u op 3.000 meter hoogte, de zogenaamde 9-shi ^[1]. Zowel Mitsubishi als Nakajima dienden ontwerpen in voor deze specificatie. Het ontwerpteam van Mitsubishi, onder leiding van Jiro Horikoshi, ontwierp een toestel met laag staande, elliptisch gevormde vleugels en een vast wielstel, de Mitsubishi Ka-14. Vanuit dit prototype zou de later Mitsubishi A5M als productietoestel worden ontwikkeld. Aanvankelijk had de A5M een open cockpit, iets wat in de jaren 1930 zeer populair was bij Japanse marine piloten. Latere versies werden uitgerust met gesloten cockpit, maar de piloten lieten deze veelal verwijderen vanwege hun voorkeur voor een open cockpit.

Het ontwerp van de Mitsubishi Ka-14 zou naast de productie van de A5M ook nog leiden tot het ontwerp van een jager voor de Japanse Legerluchtmacht. Voor de landmacht werd het ontwerp aangeduid als Mitsubishi Ki-18 en later de Mitsubishi Ki-33 (Mitsubishi Ki-18/Ki-33). Het enige verschil tussen het Ki-18 ontwerp en de Ki-33 was het feit dat de Ki-33 een gesloten cockpitkap zou krijgen. Mitsubishi had op aandringen van Jiro Horikoshi, besloten het Ka-14 ontwerp als basis te gebruiken voor de inzending voor de landmacht competitie. Dit voornamelijk omdat het ontwerpteam op dat moment haar handen vol had aan verbeteren en verfijnen van bestaande ontwerpen.

De Mitsubishi A5M ging vanaf 1937 in operationele dienst en werd voor het eerst ingezet ten tijde van de tweede Chinees-Japanse oorlog, bij de invasie van Malakka, de val van Singapore en de invasie van Nederlands-Indië en werd voor het laatst in actie als jachtvliegtuig gezien tijdens de Slag in de Koraalzee. Na deze tijd werden overgebleven toestellen nog ingezet bij kamikaze operaties. Toen op 7 december 1941 de Verenigde Staten bij de Tweede Wereldoorlog werd betrokken, was het toestel al door de Mitsubishi A6M 'Zero' in de frontlinie vervangen. De Amerikanen dachten echter op dat moment dat de A5M nog steeds de meest gebruikte marinejager van de Japanners was. De Ki-18/Ki-33 bracht het niet verder dan een enkel toestel.

Het A5M type heeft vier standaard versies gekend, de A5M1, A5M2a, A5M2b, A5M3 en A5M4. Daarnaast was er een trainer versie, de A4M4-K. Van dit type werden in totaal 1094 toestellen gebouwd. De Mitsubishi Jukogyo fabriek in Nagoya produceerde 6 toestellen van het type Ka-14, 782 A5M toestellen, één Ki-18 en twee Ki-33 toestellen. Bij de fabriek van Watanabe Tekkosho werden 39 A5M4 toestellen, gebouwd en de Dai-Nijjuichi Kaigun Kokusho in Omura bouwde 161 A5M4 en 10 A5M4-K toestellen^[2].

A5M toestellen ergens op een vliegveld. Bron: Wilco Vermeer collection

Toen de A5M in operationele dienst ging, werd datzelfde jaar (1937) de specificaties uitgegeven voor haar opvolger, de zogenaamde 12-shi^[3], welke zou resulteren in de Mitsubishi A6M 'Zero'.

Sho-sa (Luitenant-ter-Zee 1e Klasse) Hideo Sawai bracht, namens het Marine hoofdkwartier van de Japanse Keizerlijke Marine, in 1934 de specificaties uit voor een jachtvliegtuig ter vervanging van de Nakajima A4N, de standaard vliegdekjager van die tijd bij de Japanse Marine. Het toestel moest een snelheid kunnen halen van 350 km/u op 3.000 meter hoogte. Zowel Mitsubishi als Nakajima zouden ontwerpen indienen voor deze specificatie.^[4]

Bron: Wilco Vermeer collection

Op basis van de ervaringen opgedaan met zijn eerste ontwerp, ging Horikoshi en zijn team aan het werk met de ontwikkeling. Het werd een toestel met een omgekeerde gehoekte vleugel, slanke romp met twee 7,7 machinegeweren in de neus en aerodynamische kappen over de vaste wielen onder de vleugen en in de staart.

Het eerste prototype, vloog op 4 februari 1935 vanaf de vliegbasis Kakamigahara. Het toestel werd aangedreven door een Nakajima Kotubuki 5 radiaal motor met een vermogen van 550 pk bij opstijgen en 600 pk op 3100 m hoogte en tweebladige propeller. De jager voldeed beter dan de door de marine vereiste specificaties en bereikte een topsnelheid van 450 km/u. Bij de Japanse marine werd dit ontwerp aangeduid als Mitsubishi Marine Experimenteel 9-Shi Vliegdekjager.^[5]

Bron: Public Domain (onbekend)

Een tweede Ka-14 prototype, uitgerust met een meer standaard, rechte vleugel, koos enige tijd later het luchtruim met een 715 pk Nakajima Kotobuki 3 motor met negen cilinders (640 pk bij opstijgen en 715 pk op 2800m) en een tweebladige propeller.

De volgende drie Ka-14 prototypen kregen een Nakajima Hikari 1 negen cilinder, luchtgekoelde motor met een vermogen van 800 pk (op 3500 m en700 pk bij opstijgen) en eveneens tweebladige propeller. Een zesde Ka-14 prototype kreeg een 720 pk Mitsubishi Kinsei A8/9 14 cilinder motor met een driebladige propeller. Na deze in totaal zes Ka-14 prototypen, was het toestel klaar voor productie als de A5M.

De A5M1 werd uitgerust met een negen cilinder, 630pk (1500m) Nakajima Kotobuki 2 KAI 1 motor en een tweebladige propeller^[6] en diende voor operaties vanaf vliegdekschepen.

Deze versie werd begin 1937 bij de Japanse marine ingevoerd en werd eigenlijk al snel opgevolgd door de volgende versie, de A5M2.

De 3-107 en de 3-103 (piloot Kyosaku Aoki) van 12 Kokutai Bron: Wilco Vermeer collection

De A5M2, ook wel A5M2a, stond bekend als Model 21 en zag voor het eerst aktie tijdens de Chinees-Japanse oorlog in 1938. In september van dat jaar kwam het voor het eerst tot een luchtgevecht met de op dat moment beste Chinese jagers, de Curtiss Hawk II en III. De A5M2 bleek werkelijk superieur. Het toestel had een Nakajima Kotobuki 2 KAI 3A negen cilinder, luchtgekoelde motor 610 pk bij opstijgen en 690 pk op 3250 m) met driebladige propeller^[7].

De Mitsubishi A5M2a van de 1 Hikotai, 13 Kokutai. Bron: Wilco Vermeer collection

De A5M2 heeft nog een subversie gekend aangedreven door een 715pk Kotobuki 3 motor (op 2800 m, 640 pk bij opstijgen)^[8] met NACA Koeler en een driebladige propeller, de A5M2b Model 22. Het toestel had een gesloten cockpit, dat bij latere toestellen weer werd weggelaten omdat de piloten hier niet tevreden over waren.

A5M2b van de Hyakurihara Kokutai met gesloten cockpitkap. Bron: Wilco Vermeer collection

De A5M3, soms aangeduid als A5M3a, werd uitgerust met een 690pk (3900 m) Hispano Suiza 12Xcrs 12 cilinder, vloeistof gekoelde motor en een driebladige propeller^[9]. Er is slechts een enkel experimenteel exemplaar gebouwd, waarbij in de motor een 20 mm Hispano kanon was gebracht, vurend door de propellerschacht.

Tekening van hoe de A5M3 er uit zou zien. Bron: Wilco Vermeer collection

De A5M4. of wel Model 4, later ook wel Model 24 kwam eind 1938 in dienst. Het was de laatste en meest geproduceerde versie van de Claude. Het was deze versie, voorzien van een externe, afwerpbare extra brandstoftank onder de romp, die nog volop in gebruik was toen in december 1941 de oorlog in de Pacific in alle hevigheid losbarste. Japan was toen nog maar net begonnen met het vervangen van de A5M door de nieuwere Mitsubishi A6M Zero. Het toestel werd aangedreven door een Kotobuki 41 negen cilinder, luchtgekoelde motor met een vermogen van 785pk (3000 m en 710 pk bij opstijgen)^[10]. De laatste productiemodellen, genoemd Model 34 waren voorzien van een Kotobuki 41 KAI motor. Beide motoren dreven een driebladige propeller aan.

3-104, Mitsbishi A5M2b, gevlogen door Hitoshi Satobij 12 Kokutai Bron: Wilco Vermeer collection

Van de A5M4 versie is ook nog een uitvoering gebracht als tweepersoons trainer, de Mitsubishi A5M4-K. Totaal werden 104 A5M4 toestellen omgebouwd met dubbele cockpit voor training van piloten. In tegenstelling tot de meeste eenpersoons toestellen, hadden deze A5M4-K toestellen meestal geen wielkasten om de wielen. Deze toestellen hadden dezelfde motor als de A5M4. Er werden bij het Ohmura Marine Arsenaal 103 A5M4-K toestellen gebouwd.

Een A5M4K trainer. Bron: Wilco Vermeer collection

De eerste A5M toestellen gingen in 1937 in operationele dienst en zag haar eerste acties tijdens de Tweede Chinees-Japanse Oorlog. Hier kreeg het toestel te maken met de Amerikaanse Boeing P-26C Model 281 en de Curtiss Hawk III, in Chinese dienst. De A5M bleek superieur aan haar tegenstanders door haar mogelijkheid veel schade te doorstaan en haar wendbaarheid.

De eerste operationele actie met deze toestellen vond plaats op 22 augustus 1937 vanaf het vliegdekschip Kaga. Dit schip was, uitgerust met onder andere de A5M, op 15 augustus aangekomen bij de Chinese kust ter hoogte van Shanghai. Tijdens deze actie werd geen enkel vijandelijk toestel aangetroffen. Pas op 4 september 1937, raakten twee A5M jagers, onder leiding van Luitenant Tadashi Nakajima, boven het meer van Dahu in gevecht met Chinese Curtiss Hawk II en Curtiss Hawk III toestellen^[11]. Na drie vijandelijke toestellen te hebben neergeschoten keerden beide A5M's ongedeerd terug op de Kaga.

De Claude werd de standaardjager voor de Japanse marine tijdens de Chinees-Japanse oorlog en vloog vanaf de vliegdekschepen Akagi, Hosho, Kaga, Ryujo en Zuiho, en bij de 12e, 13e, 14e, 15e, Oita, Ominato, Omura, Sasaebo en Yokosuka eskaders. In ten minste één bevestigd luchtgevecht kwamen de Flying Tigers, Amerikaanse vrijwilligers die in China vochten, in gevecht met de A5M en wel bij Vliegveld Mingaladon in Birma op 29 januari 1942, waarbij één A5M werd neergeschoten.

Kanichi Kashimura brengt zijn aangeschoten A5M binnen na luchtgevecht met Chinese vliegtuigen, Nanjing, China. 9 december 1937. Bron: Wilco Vermeer collection

De meest gelijkwaardige tegenstander van de A5M, bleek de Polikarpov I-16 te zijn, die in dienst was bij de Chinese luchtmacht en ook door Sovjet vrijwilligers in Chinese dienst werd gevlogen. Tijdens luchtslagen tussen beide typen, konden de toestellen zich heel goed met elkaar meten en behaalde gelijkwaardige overwinningen.

Het Mitsubishi team bleef de A5M verbeteren, wat uiteindelijk leidde tot het laatst gebouwde type A5M4. Nagenoeg alle varianten hadden een open cockpit. Testvluchten met een cockpitkap brachten geen voordelen ten opzichte van de open cockpit.

Ten tijde van de Japanse aanval op Pearl Harbor vlogen nog diverse A5M toestellen bij de Japanse Keizerlijke Marine. Tijdens luchtaanvallen vanaf de USS Enterprise op Japanse bases op Roi en Kwajelein in de Gilbert Eilanden op 1 februari 1942, schoten verdedigende A5M toestellen drie Douglas SBD toestellen neer. De laatste gevechtsacties met dit toestel zijn geregistreerd tijdens de Slag in de Koraalzee op 7 mei 1942, toen twee A5M toestellen samen met vier Mitsubishi A6M toestellen opstegen van het vliegdekschip Shoho om hun schip te verdedigen tegen de Amerikaanse toestellen die het schip tot zinken brachten.

Mitsubishi A5M4 , piloot Hideo Oishi van de Soryu Kokutai, aan boord van de Soryu. Bron: Wilco Vermeer collection

Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog werden verscheidene toestellen nog ingezet bij kamikaze acties.

Noten

1. Green and Swanboroug, 1982, pagina 27
2. Matsuura, J.P.J., 1997, Combined Fleet
3. Young, E.M., 2013, pagina 8
4. D'Angina, 2016, pag. 8
5. D'Angina, 2016, pag. 8
6. Matsuura, J.P.J., 1997, Combined Fleet
7. Matsuura, J.P.J., 1997, Combined Fleet
8. Matsuura, J.P.J., 1997, Combined Fleet
9. Matsuura, J.P.J., 1997, Combined Fleet
10. Matsuura, J.P.J., 1997, Combined Fleet
11. Januszewski, 2013, introductie