‘De poppenspeler van Mengele’ is een fictieve bundel brieven waarin de Duitse bioloog en geneticus Otmar von Verschuer na de oorlog medici verdedigt die werkzaam waren tijdens het Derde Rijk. Von Verschuer stuurde zijn brieven naar een collega, van wie de dochter ze vele jaren later doorstuurde naar medisch historicus en schrijver Leo van Bergen. Een klassieke briefroman, dus, inclusief de verzonnen verantwoording voor de herkomst. Maar helemaal gefantaseerd is deze briefroman niet. Hij is wel degelijk gebaseerd op historische namen, gebeurtenissen en feiten. En dat levert redeneringen op die symbool staan voor die van werkelijke (na-)oorlogse nationaalsocialisten.

De brievenschrijver, Von Verschuer, legt uit verantwoordelijk te zijn geweest voor het werk van Josef Mengele. Mengele voerde experimenten op menselijke proefpersonen uit in Auschwitz, waarna Von Verschuer de gegevens kon gebruiken voor onderzoek. Daarover gaat een groot deel van de inhoud van de brieven. Allerlei uitwassen binnen de medische wereld tijdens het Derde Rijk komen aan bod, zoals Aktion T4, eugenetische theorieën, tweeling-onderzoek en sterilisatie. Maar de kwesties worden nu eens niet besproken door een (medisch) historicus, maar door een dader: Von Verschuer. Zijn taal, zijn zelfverdediging, zijn visie en zijn leugens staan centraal in de brieven.

Wat waar is en wat niet, is bij iemand als Von Verschuer moeilijk te bepalen. Soms geeft hij toe dat ‘iets’ niet helemaal deugde in de nazitijd, om daarna de kwestie ook rustig weer te normaliseren of bagatelliseren. En voortdurend praat hij zijn eigen werk en dat van zijn collega’s goed: "Als je niet meedeed, telde je niet meer mee als geneticus."

Het boek is geen levensverhaal, maar gaat dus vooral over de gedachtegang van mensen als Von Verschuer. Het ontdekken van de waarheid en de ethische waarde van zijn argumenten ligt vooral bij de lezer zelf. Von Verschuer schrijft er natuurlijk niet zelf bij dat je er tijdens het lezen op moet letten dat hij zichzelf en zijn werk voortdurend verdedigt. ‘De poppenspeler van Mengele’ is dus een boek over ethiek, psychologie en (medische) geschiedenis, waarin Von Verschuer er stevig op los filosofeert. Ook over andere (niet-medische) nationaalsocialisten als Reinhard Heydrich, Heinrich Himmler, Joseph Goebbels en Julius Streicher.

Von Verschuers visie is al snel duidelijk. "Zelf kijk ik neutraal terug: trots noch schaamte," schrijft hij in zijn eerste brief, "Wat we deden, was goed noch fout." Dat Mengele werd afgeschilderd als een duivel, vindt hij nogal onterecht. Want "we waren maar al te menselijk"… Even verder gebruikt hij de in de geschiedschrijving bekende term ‘de banaliteit van het kwaad’ en wijst erop dat ook het goede banaal kan zijn. En die opmerking is in zijn voordeel, omdat hij goed en kwaad zo naar elkaar toe trekt. Een handige omdraaiing van iemand die zelf ooit de kant van het kwaad koos. Dit soort opmerkingen vallen direct op, maar het is niet altijd zo makkelijk zijn redeneringen door te prikken. Juist de combinatie, van opvallende zelfverdediging en (schijnbaar) zinvolle en keurig geformuleerde redeneringen maakt het boek geloofwaardig en interessant.

Von Verschuer beweert in een brief dat Mengele geen sadist was, een opmerking die bij veel lezers vraagtekens zal oproepen. Maar Von Verschuer heeft ook hier een uitleg bij. Mengele droeg geen eindverantwoordelijkheid. Hij was een gezagsgetrouwe uitvoerder en geen beleidsmaker. Juist de rol van uitvoerder verklaart volgens Von Verschuer ook de haat die mensen voelen voor Mengele. Het is altijd de pop die wordt gehaat en niet de poppenspeler. "Mengele voerde uit wat ik en mijn medewerkers hem veilig in onze onderzoekscentra in Berlijn vroegen te doen."

De taal van Von Verschuer is een enkele keer bijna lomp of in ieder geval kort door de bocht. Zo schrijft hij in een van zijn brieven: "Devote katholieken zijn nu eenmaal niet te vertrouwen." Een andere keer moet je goed opletten dat je niet over een zin heen leest. Dat overkwam me bijna bij een gedeelte over Ferdinand Sauerbruch, de ‘gigant’ van het Berlijnse Charité-ziekenhuis: "Hij wist van het euthanasie-programma maar achtte zijn carričre belangrijker dan zijn geweten."

In een hoofdstuk dat de titel ‘Julius Streicher’ heeft gekregen, komen alternatieve geneeswijzen ter sprake. Die waren populair in nazi-Duitsland, ook bij sommige leden van de nazi-top. Waarom ze daar ontvankelijk voor waren, wordt duidelijk uitgelegd in een van de brieven. Von Verschuer moet echter als wetenschapper niets van die alternatieve geneeswijzen hebben. "Homeopaten lossen alleen hun middeltjes op, maar geen medische problemen," schrijft hij. De felle antisemiet Streicher moet het in deze brief ontgelden. Daar is hij precies de goede persoon voor, want van mannen als Heinrich Himmler en Julius Streicher kon je in de naoorlogse tijd maar beter afstand nemen, ook al waren ze al dood. Bijna alle oud-nazi’s en niet-nazi’s deden dat. Als Von Verschuer uitlegt dat Streicher vond dat sommige "medische vindingen verboden moesten worden omdat zij deel uitmaakten van een Joods complot," kon hij hem dus makkelijk afvallen. Von Verschuer vond dat verbod belachelijk, omdat Streicher het ook over de pokkenprik had. En dat, redeneert hij, terwijl die prik de mensheid juist redde. Daarmee neemt Von Verschuer het op voor de wetenschap, redeneert hij logisch en ethisch en neemt hij meteen die vreselijke Streicher onder vuur. Retorisch behoorlijk sterk, dus.

Het boek begint en eindigt met een mail van de dochter van de collega aan wie Von Verschuer de brieven stuurde. Zij schrijft dat ze zich er zorgen over maakt dat bepaalde metaforen uit de brieven ook nu weer worden gebruikt. Van Bergen voegt daar in het nawoord aan toe dat een poging ‘tot begrijpen’ niet verward moet worden met ‘begrip opbrengen voor’. Waarmee hij volstrekt duidelijk maakt wat de bedoeling is van dit boek.