Het zaadje voor het boek dat in de oorspronkelijke versie ‘The escape artist’ heet, en in de Nederlandse vertaling ‘De meesterontsnapper van Auschwitz’, werd geplant toen Jonathan Freedland als 19-jarige de documentaire ‘Shoah’ in een Londense bioscoop zag. Los van het feit dat dit epos maar liefst negen uur duurde, maakten de interviews met overlevenden van de Holocaust veel indruk op Freedland. Vooral Rudolf Vrba bleef hem bij. Deze man ontsnapte in 1944 samen met een medegevangene uit Auschwitz om de rest van de wereld over de verschrikkingen die in dat kamp plaatsvonden te vertellen.

Freedland vroeg zich onder meer af waarom hij in de jaren daarna niet meer en vaker van hem hoorde. Dertig jaar na zijn ‘kennismaking’ met Vrba dook hij in diens geschiedenis. Vrba werd in 1924 in het toenmalige Tsjecho-Slowakije geboren als Walter Rosenberg. Ook daar werden er naarmate de nazi’s hun macht uitbreidden steeds meer beperkende maatregelen tegen Joden doorgevoerd. Walter werd net als andere Joodse leerlingen uitgesloten van onderwijs in Bratislava en toen het moment kwam om mensen af te voeren, besloot hij het heft in eigen hand te nemen en naar Tsjechië te vluchten.

Hij werd echter opgepakt en via het doorvoerkamp Novaky kwam hij eerst in concentratiekamp Majdanek en vervolgens in Auschwitz terecht. Daar voerde hij gedurende een kleine twee jaar verschillende werkzaamheden uit, waardoor hij zich een beeld kon vormen van de doodsmachine die het kamp eigenlijk was. Walter Rosenberg sloeg al die informatie tot in detail op zijn interne harde schijf op, met het idee om ooit te ontsnappen en de wereld te waarschuwen voor wat er in Auschwitz (en andere kampen) voor gruwelijkheden plaatsvonden.

Uiteindelijk wist Rosenberg samen met Alfred Wetzler te ontsnappen. Het boek van Freedland begint met een beschrijving van hoe zij drie dagen doorbrachten onder een stapel planken net buiten het hoofdkamp in de constante angst alsnog gevonden te worden, maar ook wetende dat de zoektocht na die drie dagen een andere invulling zou krijgen. Pas daarna konden ze echt ontsnappen, in (betrekkelijke) veiligheid komen en hun verhaal de wereld in helpen.

Dat laatste ging op zijn zachtst gezegd een stuk moeizamer dan de twee hadden gehoopt, en ook heel wat langzamer. Bovendien had het lang niet de enorme impact waarop ze hadden gerekend. Dat speelt ook door in de laatste delen van het boek. Daarin krijgt de lezer goed in beeld hoe Rudolf Vrba (de naam die op zijn valse documenten stond maar waarvan hij nooit meer afscheid nam) een leven lang veel wrok en boosheid in zich is blijven dragen. Uiteraard om alles wat hem en anderen in de kampen is aangedaan, maar ook omdat bepaalde mensen en organisaties in zijn ogen veel meer hadden moeten doen om de waarheid over Auschwitz naar buiten te krijgen.

Freedland loopt er niet voor weg om een volledig portret van Rudolf Vrba te schetsen. Het is terecht dat er een boek is gewijd aan wat hij heeft gedaan om zijn medemens te helpen, maar datzelfde boek laat ook zien welke diepe sporen de oorlog en Jodenvervolging nalieten bij iemand die het wist te overleven. Vrba was een begaafde wetenschapper, een droomgetuige voor nazivervolgers en iemand die ondanks alles graag wilde leven, maar hij was ook paranoïde, wantrouwig en hij sprak zich over zaken uit waar anderen liever het zwijgen toe deden. Dat zorgde voor veel strubbelingen in zijn leven, maar het hoort wel bij het schrijven van een evenwichtige biografie dat ook die aspecten aan bod komen.

Vrba publiceerde in 1963 zijn memoires die in het Nederlands zijn vertaald als ‘Ik ontsnapte uit Auschwitz’. Over de ontsnapping verscheen in 2021 de speelfilm ‘The Auschwitz Report’.