In juni 1944 belandde er op de bureaus van verschillende journalisten, kerkleiders, diplomaten en politici een rapport met een inhoud die het voorstellingsvermogen van hen ver te boven ging. Het ging om het Vrba-Wetzler Rapport, geschreven door Rudolf Vrba en Alfred Wetzler die ontsnapt waren uit Auschwitz-Birkenau, het grootste vernietigingskamp van de nazi’s in Polen. In hun verslag gaven ze een uiterst gedetailleerde beschrijving van de omstandigheden in dit kamp en de massamoord die hier plaatsvond. Vooral de door hen gemaakte schatting dat in de periode tussen april 1942 en april 1944 in totaal 1.765.000 Joden omgebracht waren in de gaskamers moet de lezers gechoqueerd hebben. Ondanks de waarschuwing van de samenstellers van het rapport dat de slachtpartij nog lang niet aan zijn eind gekomen was, ondernam de internationale gemeenschap echter geen serieuze pogingen om hier een einde aan te maken. De uitroeiing van onder andere de Hongaarse Joden vond vooralsnog gewoon doorgang. Waarom actie uitbleef is in de jaren na de oorlog een belangrijk punt van discussie geweest: had men de middelen niet, waren er andere prioriteiten of werd het rapport niet voldoende serieus genomen?

In “Ik ontsnapte uit Auschwitz” vertelt de Slowaakse Jood Rudolf Vrba (1924-2006) hoe hij erin slaagde om te ontsnappen uit het vernietigingskamp om vervolgens de wereld kennis te geven van de massamoord die hier plaatsvond. Zijn verhaal begint in 1942 toen hij vernam dat de Joden in Slowakije gedeporteerd zouden worden. Hij probeerde in zijn eentje via Hongarije en Joegoslavië te vluchtten richting Engeland, maar kwam niet verder dan Hongarije waar hij werd opgepakt en in handen viel van de SS. Via concentratiekamp Majdanek bij Lublin kwam hij terecht in het beruchte Auschwitz. Aanvankelijk zat hij gevangen in Auschwitz I, het oorspronkelijke concentratiekamp, maar uiteindelijk kwam hij terecht in Auschwitz-Birkenau, het kamp dat volledig ingericht was voor massamoord. Hier slaagde hij erin om in leven te blijven door op te klimmen binnen de kamphiërarchie. Hij werkte onder meer in het zogenoemde Kanada-Kommando waar de bezittingen van de vermoorde Joden verzameld en gesorteerd werden. Later werd hij benoemd tot administrateur waarmee hij zichzelf toegang verschafte tot de kamparistocratie, de gevangenen die belast waren met de dagelijkse leiding over hun medegevangenen.

Als bevoorrecht gevangene kwam Vrba in contact met de verzetsorganisatie binnen het kamp. Hij vernam hoe zij werkten aan ontsnappingspogingen en zag hoe enkele pogingen faalden. Nadat een gevangene, nota bene met hulp van een SS-kampbewaker, erin slaagde om te ontsnappen, besloot Vrba om zelf ook een poging te wagen, zoals hij al geruime tijd van plan was. Na drie zenuwslopende dagen ondergedoken gezeten te hebben binnen de kampomheining slaagde hij er samen met zijn vriend, Fred Wetzler, in om uit het kamp te ontsnappen. Wonderwel slaagden de twee erin om in Slowakijke terug te keren. Hier deden ze hun verhaal aan de Slowaakse Joodse Raad die hen aanvankelijk niet geloofde. Nadat ze er echter overtuigd waren dat het tweetal de waarheid sprak, moesten de Hongaarse Joden gewaarschuwd worden, want Vrba en Wetzler waren in Auschwitz te weten gekomen dat hun deportatie dat voorjaar nog op gang zou komen. De waarschuwing aan hun leiders ten spijt werden 400.000 Hongaarse Joden afgevoerd naar Auschwitz waar ze vermoord werden. Het Vrba-Wetzler Rapport werd daarna doorgestuurd aan andere instanties en personen, maar het gewenste doel – het dwarsbomen van de vernietiging van de Joden – bleef uit.

Vrba’s beschrijving van zijn vluchtpoging naar Engeland, zijn gevangenschap en zijn ontsnapping leest haast als een spannende avonturenroman. Als lezer besef je echter voortdurend dat de beschreven ‘avonturen’ daadwerkelijk plaatsgevonden hebben. Ook is er niets avontuurlijks aan Vrba’s beschrijving van de systematische massamoord in Auschwitz. Hij beschrijft heel zakelijk, maar aangrijpend, hoe hij voortdurend geconfronteerd werd met de dood van massa’s mensen. Fascinerend is ook zijn beschrijving van de gedragingen van mensen in het kamp en hun onderlinge relaties. Het concentratiekamp was een samenleving op zichzelf met geschreven en ongeschreven regels, normen en waarden en goede en slechte mensen. Het is indrukwekkend om te lezen dat gevangenen opkwamen voor elkaar wanneer iemand voedsel stal van een ander, maar tegelijkertijd worden we bijvoorbeeld ook geconfronteerd met Kapo’s die hun medegevangenen behandelden op een manier die niet onderdeed voor de bruutheid van de SS.

Vrba’s verhaal wordt in dit boek aangevuld met zeven bijlagen, waaronder een vertaling van het oorspronkelijke Vrba-Wetzler Rapport en een essay over de betekenis van dit rapport. Dat essay bevat veel nuttige informatie, maar is geschreven in de jaren ’80 en helaas enigszins gedateerd. Dat blijkt onder andere uit het feit dat in dit essay het genoemde aantal slachtoffers van Auschwitz niet strookt met cijfers waar tegenwoordig vanuit gegaan wordt. Ook het aantal van 1.765.000 omgebrachte Joden uit het Vrba-Wetzler Rapport wordt tegenwoordig lager ingeschat. In totaal zouden volgens de meest recente schattingen 1,1 miljoen Joden omgebracht zijn in Auschwitz. Het is erg jammer dat de uitgever dit essay heeft geplaatst zonder daarbij kanttekeningen te plaatsen aan de hand van meer recent onderzoek.

Het ontbreken van een actuele visie op het Vrba-Wetzler Rapport doet echter niks af aan de kwaliteiten van het eigenlijke verhaal van Rudolf Vrba. Dat is aantrekkelijk en meeslepend geschreven, als een ware pageturner, maar tegelijkertijd informatief en confronterend, als een geschiedenisboek. Het is aan te bevelen voor iedereen die zichzelf een blik wil gunnen op de gruwelijkheid van de Holocaust, maar die tegelijkertijd ook een avontuurlijk en goed geschreven ontsnappingsverhaal wil lezen.