Shoah staat in de Nederlandse taal voor totale uitroeiing. Net als de termen holocaust en Endlösung is dit begrip hoofdzakelijk voorbestemd om de fysieke uitroeiing van zes miljoen joden door de nazi’s tijdens de Tweede Wereldoorlog aan te duiden. Deze tot in uiterste efficiency georganiseerde massamoord vormde voor vele filmmakers een gigantische uitdaging. De overlevingsstrijd in de concentratiekampen, het laatste vleugje hoop van slachtoffers om te overleven, de gruwelijke behandeling van gevangenen door kampbewakers en de vele persoonlijke tragediën van mensen die hun naasten in de gaskamers voorgoed zagen verdwijnen, vormden elementen in het script van meerdere films over de holocaust.

Twee films die binnen hun genre duidelijk in positieve zin opvallen zijn “Schindler’s List” en “La Vita è Bella”. De Italiaanse komiek Roberto Benigni slaagde er op fenomenale wijze in om met “La Vita è Bella” de tragiek van de holocaust te verbeelden in een komisch drama. Ondanks alles wat mensen elkaar aan kunnen doen en welke ontberingen de mensheid soms moet ondergaan, toont Benigni met zijn film aan dat het leven mooi is. In “Schindler’s List”, het geroemde meesterwerk van Steven Spielberg, zien we de holocaust op een meer traditionele wijze. Maar ondanks dat tragedie en ellende in de film een grote rol spelen, staat vooral de hoop en kans om te overleven centraal. Zes miljoen joden werden uitgeroeid, maar ‘goede Duitser’ Oscar Schindler slaagde er op opmerkelijke wijze in om zijn joodse werknemers te redden. Is de holocaust als komisch drama of als verhaal van hoop en heldendom echter de ware holocaust? Kijkende naar “Shoah” zien we geen komische acteur als Begnini of een held als Schindler. Wat we te zien krijgen is de keiharde realiteit van de holocaust: een zwarte pagina in de geschiedenis van de mensheid waarin ellende, tragedie en verdriet de hoofdrol spelen.

Fransman Claude Lanzmann besteedde maar liefst elf jaar aan het maken van deze filmdocumentaire waarin hij slachtoffers, toeschouwers en daders van de holocaust aan het woord laat. Geen geromantiseerd verhaal, maar de niks verhullende realiteit vormt dus de kern van dit gigantische filmproject. Lanzmann interviewt bijvoorbeeld een man die in Auschwitz ingezet werd binnen een Sonderkommando. Hij vertelt, duidelijk geëmotioneerd, hoe de leden van het Sonderkommando geregeld de stoffelijke overschotten van goede bekenden of familieleden in de ovens van het vernietigingskamp moesten stoppen. Twee andere mannen vertellen over hoe ze door de nazi’s gedwongen waren om mee te werken aan de vernietiging van hun lotgenoten door de Einsatzgruppen. De slachtoffers werden in de vrachtruimte van een vrachtwagen geloosd en zodra de motor gestart werd, drongen uitlaadgassen binnen in de vrachtruimte. Wanneer alle inzittenden omgekomen waren, werden de lijken uitgeladen en op grote brandstapels verbrand in een bos. Verhalen van slachtoffers die overduidelijk gekweld worden door hun herinneringen aan deze lugubere en hartverscheurende taferelen.

Minder gekweld zijn de Poolse boeren die, soms stiekem glimlachend, aan Lanzmann vertellen over hoe zij dagelijks de treinen, gevuld met joden op weg naar de dood, langs zagen komen. Wat er gebeurde met deze joden kunnen ze aan Lanzmann overduidelijk vertellen, maar daarbij maken ze zeker niet de indruk dat ze deze verschrikkingen betreuren. Terwijl de dood nabij was, ploegden de boer voort... Andere Polen weten met meer afschuw te vertellen over de vernietiging van joden die zij van nabijheid meemaakten. Het laat echter een zeer wrange indruk achter als we horen dat deze zelfde vriendelijke mensen wel het huis van gedeporteerde joden hebben kunnen ‘inpikken’. Door middel van kritische vragen als “Wat vond u van de joden?” of: “Mist u de joden?” weet Lanzmann de harde waarheid te achterhalen. Er zullen zeker Polen zijn geweest die opkwamen voor de joden, maar deze geïnterviewden waren toentertijd slechts passieve toeschouwers die, mede door antisemitische gevoelens, zich weinig bekommerden om het lot van de joden. Geen verhaal van heldendom, zoals we dat graag zien in speelfilms.

Wat we ook in de meeste speelfilms over de holocaust te zien krijgen zijn hardhandig optredende Duitsers die niks geven om de mensenlevens waar ze een einde aan maken. Lanzmann interviewt ook enkelen van hen, waaronder een bureaucraat en een kampbewaker. Terwijl de bureaucraat, die de verantwoording had over het joodse getto van Warschau, zich tracht neer te zetten als onschuldige en beweert zich weinig meer te herinneren van die periode, vertelt de kampbewaker tot in de details over het vernietigingsproces in de kampen. Zowel de bureaucraat als de kampbewaker bevestigen de clichés die heersen over de nazi’s: de kampbewaker als de kille, meedogenloze moordenaar, de bureaucraat als de Duitser die het allemaal schijnbaar niet geweten heeft.

Lanzmann weet met deze documentaire 550 minuten te vullen. Wanneer de geïnterviewden niet in beeld zijn, zien we indrukwekkende beelden van de landschappen die ooit het toneel waren van massamoord. Zo zien we de bossen waar de Einsatzgruppen hun slachtoffers in massagraven loosden en aanschouwen we het landschap vanuit een spoorweg die ooit leidde naar het definitieve eindstation voor velen: Treblinka. Daarnaast komen regelmatig beelden voorbij van de overblijfselen van de kampen in Auschwitz en zien we vele Poolse dorpjes en stationscomplexen waarlangs dagelijks de treinen des doods raasden. De wijze van filmen is niet, zoals wij gewend zijn, onderworpen aan de normen van Hollywood. Soms is de beeldkwaliteit matig, schokt de camera of is er zelfs weinig meer te zien dan een vage persoon die eigenlijk niet in beeld wil komen. Bovendien komen de beelden van het landschapsschoon zeer somber en grauw over. Wanneer deze wijze van filmen voor zou komen in een andere speelfilm, zouden we deze zeer slecht beoordelen. In deze filmdocumentaire is deze weergave echter meesterlijk. Het grauwe en sombere landschap dat we aanschouwen staat symbool voor de vernietiging die hier ooit plaatsvond. Ook de schuddende camera en andere onvolkomenheden doen niks af aan de kwaliteit van de film. Het gaat immers om de schokkende, ontroerende en onbegrijpelijke verhalen die we mogen aanhoren. Ooggetuigen slagen er veel beter in om te vertellen over de holocaust dan dat een prachtig gefilmde en gedramatiseerde speelfilm ooit zou kunnen doen.

Tot slot is er slechts nog de vraag of het boeiend is om 550 minuten te moeten kijken en luisteren naar interviews die gaan over een nogal akelig en weinig opbeurend onderwerp. Toch is de documentaire niet zo naargeestig als dat het misschien lijkt. Lanzmann zoekt overduidelijk niet de sensatie op en bespaart ons grotendeels de lugubere details. De afwisseling van de verschillende interviews, onderbroken door beelden op locatie, maakt het geheel gevarieerd en voor de geïnteresseerden zelden saai. Bovendien nodigen de verschillende fragmenten je uit om na te denken over bepaalde zaken en een waardeoordeel te vellen over de mensen die aan het woord komen. Lanzmann stelt zich als ondervrager namelijk tamelijk neutraal op en tracht de kijker niet te beïnvloeden. In tegenstelling tot vele andere films in dit genre heeft Lanzmann geen moralistische boodschap in zijn verhaal verwerkt en geeft hij de geïnterviewde mensen niet bewust het stempel ‘goed’of ‘fout’. Kortom als kijker krijg je geen voorgekauwde boodschap voorgeschoteld, maar moet je zelf aan de slag om deze informatie te verwerken en hier lering uit te trekken.

Voor de serieus geïnteresseerde is “Shoah” de enige film die daadwerkelijk de tragiek van de holocaust weet te benaderen. “Schindler’s List” en “La Vita è Bella” zijn prachtige films, maar geven een sterk geromantiseerde of eenzijdige benadering op de verschrikkingen van de holocaust. “Shoah” laat daarentegen de keiharde realiteit zien en de vele ooggetuigenverslagen vormen een belangrijk tijdsdocument. Lanzmann is erin geslaagd om door middel van uitzonderlijke filmtechnieken, zijn bedaarde manier van interviewen en de kracht van de verhalen van ooggetuigenverslagen een eerlijk, indrukwekkend en realistisch meesterwerk samen te stellen. Een tijdsdocument dat iedereen die meer wil weten over de levensverhalen van slachtoffers, toeschouwers en daders van de holocaust eigenlijk gezien zou moeten hebben.