"Ik heb mensen gekend met verfijnder of sympathieker karakter, wijzere filosofen, mensen met meer begripsvermogen, maar geen groter man", aldus Dwight Eisenhower in 1954. In juni 2020 waren er grote onlusten rondom het standbeeld van Winston Churchill in Londen. Een Dreigende confrontatie tussen voor- en tegenstanders van de Britse oorlogsleider noopte de politie om het beeld in te pakken met metalen platen om het te behoeden voor vandalisme. Het is wederom een blijk dat, hoewel de man tijdens een tv-verkiezing (waarin meer dan een miljoen mensen hun stem uitbracht) in 2002 werd verkozen tot grootste Brit aller tijden, hij niet bij iedereen geliefd is.

Het is jammer dat discussies over historische figuren vaak worden beheerst door schreeuwers die weinig kennis hebben over het onderwerp. Enige verdieping van hun kennis zou geen kwaad kunnen. Daar zijn ook genoeg mogelijkheden toe. Er zijn al vele artikelen en boeken gepubliceerd over de beroemde Brit. Churchill zelf beklaagde zich er in de jaren 20 al over dat er te veel over hem geschreven werd. Zijn uitgebreidheid, diepgang en leesbaarheid maken de biografie van Andrew Roberts echter uniek.

Andrew Roberts is historicus en journalist. Hij doceert aan King’s college in Londen en verricht onderzoek aan Stanford University. Hij publiceerde eerder een overzichtswerk van de Tweede Wereldoorlog en een veel geprezen biografie over Napoleon Bonaparte. Voor deze Churchill-biografie maakte hij gebruik van tot dan toe nog niet of zelden geraadpleegde documentatie, zoals privé-correspondentie tussen Churchill en zijn kinderen en het dagboek van Koning George VI, dat een rijke bron over (het handelen en gedrag van) de politicus gedurende de Tweede Wereldoorlog is.

Al vroeg had de jonge Winston (1874-1965) het gevoel dat hij voorbestemd was voor iets groots. In 1891 voorspelde hij al dat Londen zou worden aangevallen en dat hij de stad zou beschermen. Mede doordat hij het gevoel had dat hij jong zou sterven, kende hij een enorme prestatiedrang. Hij versloeg meerdere gewapende conflicten als oorlogscorrespondent in onder meer Cuba, India en Zuid-Afrika. Churchill kende toen (en ook later) totaal geen angst om zich in de vuurlinie te begeven. Toen hij als officier in 1916 diende in de loopgraven bij Ieper, berispte hij zijn soldaten met: "Bukken heeft verdomme geen zin, die kogel is je allang voorbij."

Churchill zou zijn vader Lord Randolph zijn hele leven blijven zien als zijn grote voorbeeld en koesterde veel achting voor hem. Hij ervoer het dan ook als zeer pijnlijk dat deze liefde en toewijding onbeantwoord bleven. Integendeel, Randolph Churchill keek neer op zijn zoon en sneerde in een brief naar hem dat hij niet meer dan een maatschappelijke mislukkeling zou worden.

Al vroeg koesterde de kostschoolleerling, die met moeite zijn studie afrondde aan Sandhurst politieke aspiraties. Mede door zijn tegendraadse karakter, maar ook door factoren van buitenaf, kende zijn carrière pieken, maar ook vele dalen. Roberts heeft voor allebei ruime aandacht. Het is bijvoorbeeld fnuikend om te zien hoe meerdere personen en facties in 1915 samenspanden om Churchill ten val te brengen als minister van marine en hoe zij zich daar over verkneukelden. Het boek toont ook dat sommige van zijn politieke echecs achteraf juist goed uitpakten. Doordat Churchill in 1930 bewust buiten de Britse regering werd gehouden, kon hij bijvoorbeeld ongestoord kritiek uiten op het appeasement-beleid van de achtereenvolgende premiers Stanley Baldwin en Neville Chamberlain. Dit droeg mede bij aan zijn uitverkiezing als premier in 1940.

Als oorlogspremier was Churchill zeer geschikt. Daar waren zelfs zijn vele tegenstanders (of althans een deel daarvan) het mee eens. De Tweede Wereldoorlog krijgt dan ook ruime aandacht. In het boek behandelen 12 van de in totaal 34 hoofdstukken deze periode. De manier waarop Churchill Groot-Brittannië in de zomer van 1940 in de oorlog staande wist te houden, ondanks zware militaire tegenslagen en slechte vooruitzichten, is vaker beschreven, maar het blijft indrukwekkend. Het is zonder meer een van zijn grootste prestaties, maar Roberts belicht ook zijn andere sterke punten die hem geschikt maakten als oorlogsleider. Churchill werd en wordt door sommige tijdgenoten en historici een gebrek aan strategisch inzicht verweten. De historicus laat zien dat dit wel meevalt. Hij illustreert dit onder meer aan de hand van een memorandum dat de premier schreef in de zomer van 1941, waarin deze een inschatting gaf van het verloop van de oorlog. Al de voorspellingen die hij toen deed, (terwijl Duitsland op dat moment onoverwinnelijk leek) kwamen uiteindelijk uit.

Soms schiet de auteur wat door in zijn bewondering. Churchill was weliswaar een begenadigd amateurschilder, maar om twee keer vlak achter elkaar over de schilderkunst van zijn hoofdpersoon op te merken dat hij echt een hoog niveau haalde, is wellicht wat dubbelop.

Roberts belicht ook zeker de negatieve kanten van de staatsman. Zo krijgt zijn rol in de invoering van de gouden standaard, waardoor de economische crisis van de jaren 30 verergerde en natuurlijk de aanval op het schiereiland van Galipoli in de Eerste Wereldoorlog en de (minder bekende) aanval op de Dodekanesos in 1943 ruime aandacht. Ook andere inschattingsfouten, zoals het zenden van troepen naar Griekenland in 1940-1941 en het beschrijven van Italië als de zachte onderbuik van Europa, worden voor het voetlicht gebracht. Deze doen echter niet veel af aan zijn status als oorlogsleider. Churchill was een goede, getalenteerde en overtuigende spreker. Hij was een halve eeuw politiek actief. Dat hij in die tijd een aantal fouten maakte, is onvermijdelijk. Zelf verklaarde hij tegenover zijn vrouw: "Ik zou niets gedaan hebben, als ik geen fouten had gemaakt." Churchill beschikte bovendien over de goede eigenschap om te leren uit zijn tegenslagen en verkeerde inschattingen. Roberts concludeert dan ook dat tegenover zijn fouten een veel langere lijst van successen staat die veel meer gewicht in de schaal leggen.

Een heden ten dage veel geuit punt van kritiek is, dat Churchill een hongersnood in Bengalen in 1943-1945 bewust liet voortduren. Uit de beschrijving van Roberts van deze episode volgt duidelijk dat hier absoluut geen sprake was van genocide, zoals veel tegenstanders heden ten dage beweren. Brits India werd vaker getroffen door hongersnoden en voor de oorlog konden de Britse autoriteiten deze vrij goed bestrijden. De oorlogsomstandigheden bemoeilijkten echter het vervoer. De auteur noemt weliswaar niet dat de voedselschaarste mede ontstond doordat de Britten op grote schaal vaartuigen hadden gevorderd in het gebied, omdat ze bang waren dat deze in Japanse handen zouden vallen, maar hij laat zien dat het lot van de Indiase bevolking Churchill zeker niet onberoerd liet. Mede op zijn aandringen vonden er meerdere voedselzendingen plaats vanuit Irak en Australië. De kritiek omtrent deze episode wordt mede gevoed doordat de premier een hulpaanbod van Canada in 1943 afsloeg, omdat er geen scheepscapaciteit beschikbaar was. Daar kan men van vinden wat men wil, maar feit is dat op dat moment strijd werd geleverd op meerdere fronten, waar onder Italië en het verre oosten). Dit en de bevoorrading die de Sovjet-Unie nodig had voor het volhouden van het gevecht op leven en dood met het Derde Rijk, maakten dat de geallieerden inderdaad niet zo maar schepen konden vrij maken voor een langdurige tocht door wateren, waar ook nog eens veel vijandelijke activiteiten waren.

Churchill wordt vaak afgeschilderd als een matig politicus met een drankprobleem, die het (toevallig) ten aanzien van Adolf Hitler bij het rechte eind had, maar veel vaker de mist in ging. Roberts nuanceert dit beeld echter. Ook als het gaat om zijn drankgebruik. Churchill dronk weliswaar veel champagne en andere sterke drank, maar hij was zelden werkelijk dronken. De Brit waarschuwde niet alleen voor Hitler in de jaren 30, maar ook voor het militaristische Duitsland in 1914. Ook voorzag hij in een vroeg stadium het gevaar van de Sovjet-Unie, getuige onder meer zijn beroemde IJzeren gordijn-rede op 5 maart 1946. Hij was niet alleen geschikt als oorlogspremier. In zijn rol als minister van Financiën slaagde hij er in om de schulden van de Eerste Wereldoorlog af te betalen. Ook was hij de vader van veel sociale wetgeving. Het premierschap van Churchill van 1951 tot 1955 wordt in het boek getypeerd als een gouden periode voor het Britse rijk, wat het, mede als men in ogenschouw neemt wat daarna kwam, feitelijk ook was.

Een biografie van Churchill zou niet compleet zijn zonder een analyse van zijn welsprekendheid. Aan de hand van een niet-gepubliceerd artikel, laat Roberts zien dat de politicus in spe in 1903 al nadacht over waaraan een goede toespraak moest voldoen. Deze maatstaven paste hij later ook toe. Het gaat dan onder meer om het gebruiken van eenvoudige woorden van een of twee lettergrepen. Of het beschrijven van zaken door meerdere bijvoeglijke naamwoorden achter elkaar te gebruiken. Veel toespraken komen aan bod, waar onder zijn beroemde inauguratierede van 13 mei 1940, zie Regeringsverklaring Churchill (13-05-1940). Opvallend is overigens dat de leden van het Britse Lagerhuis weinig onder de indruk waren van deze speech, die tegenwoordig alom wordt gezien als een van Churchills hoogstandjes.

De politicus beschikte over een spitsvondig gevoel voor humor en zat nooit om een weerwoord verlegen. In maart 1959 maakte Churchill een cruise aan boord van het jacht van de puissant rijke en omstreden Griekse reder Aristoteles Onassis. Toen zijn aangetrouwde nicht Daisy Fellowes opmerkte dat het toch zonde was dat zo’n groots man zijn laatste jaren doorbracht met Onassis en Wendy Reves (een voormalig model), repliceerde Churchill: "Daisy, Wendy is drie dingen die jij nooit meer zult zijn: jong, mooi en aardig."

Het boek is niet foutloos. Zo verklaart Roberts dat operatie Barbarossa (De Duitse invasie van de Sovjet-Unie) puur en alleen moest worden uitgesteld wegens de Duitse aanval op Joegoslavië en Griekenland. De algemene lezing tegenwoordig is echter dat de invasie vanwege de weersomstandigheden en problemen met transport en logistiek niet eerder kon plaatsvinden dan juni 1941. De Balkancampagne maakte hierin weinig verschil. Zaken als deze, die men overigens vaker tegenkomt in publicaties, doen echter weinig af aan de kwaliteit van de biografie.

Vaak wordt in een recensie gezegd dat een boek prettig leesbaar is, maar bij ‘Churchill’ is dat daadwerkelijk zo. Het boek verveelt geen moment en nodigt uit (ondanks de forse omvang) om in een keer uitgelezen te worden. Door de mix van beschrijvingen van de grote gebeurtenissen van die tijd, maar ook persoonlijke beslommeringen en dat gelardeerd met veel citaten van en over de Britse politicus en oorlogspremier biedt het boek een zeer prettig geheel.

Het heeft alle elementen waar een goede biografie aan moet voldoen. Degene die nu kritiek op Winston Churchill uiten, zouden er goed aan doen om de studie van Andrew Roberts te lezen. Dan zouden zij een completer beeld hebben van het lange en rijke (politieke) leven van deze Brit. Churchill had onmiskenbaar zijn fouten, maar het blijft een indrukwekkende figuur. Het zal altijd de vraag blijven hoe de geschiedenis zou zijn gelopen als hij in mei 1940 geen premier was geworden. Het is goed denkbaar dat de Tweede Wereldoorlog dan een ander (negatiever) einde had gekend.