In het Portugees bestaat het spreekwoord ‘God schrijft recht langs kromme lijnen’. Deze vrij cryptische uitspraak betekent dat achter elke (historische) gebeurtenis een mysterie schuilgaat. De gerenommeerde Hongaars-Britse historicus John Lukacs (°1924) ziet deze kromme lijnen als een metafoor voor zijn eigen historische methode. In zijn nieuwste boek maakt deze expert van de Tweede Wereldoorlog een denkoefening die in de ogen van de meeste historici normaal een doodzonde is. Volgens zijn critici trapt Lukacs immers in de val van onwetenschappelijke vragen zoals bijvoorbeeld: Hoe zou de geschiedenis er uit zien indien Napoleon of Hitler er niet geweest zouden zijn? Zelf verwerpt de auteur nochtans met klem deze speculatieve geschiedschrijving. Hij benadrukt dat hij niet uitgaat van hypothesen, maar van gebeurtenissen die zich afgespeeld hebben en die zich ook anders hadden kunnen afspelen. Maar dat ‘anders’ moet plausibel zijn binnen een raamwerk van mogelijkheden die op historische gebeurtenissen gebaseerd zijn. Lukacs stelt daarom niet de vraag ‘what if’, maar vraagt zich af in welke mate bepaalde historische gebeurtenissen ‘onvermijdelijk’ waren. Concreet … In Langs kromme lijnen zoekt Lukacs een antwoord op zes vragen die hem na jarenlange studie nog steeds intrigeren: Was de Tweede Wereldoorlog onvermijdelijk? Was de deling van Europa onvermijdelijk? Was Hitler onvermijdelijk? Was het maken van de atoombom onvermijdelijk? Was de oorlog van Amerika tegen Duitsland onvermijdelijk? Was de Koude Oorlog onvermijdelijk?

De resultaten van Lukacs’ denkoefening zijn gebald in een boekje van amper 142 bladzijden. Onthullende gegevens over het scharniermoment van de 20ste eeuw zijn er niet in terug te vinden. De grote verdienste van het boek is echter dat gekende feiten in een nieuw daglicht worden geplaatst. Eén van de meest verrassende vaststellingen is Lukacs’ bewering dat Adolf Hitler geen bekrompen of ziekelijke fanaticus was. Hij betwist het paranoďde karakter van de Duitse leider en stelt hem voor als een berekenend politicus die soms pragmatische beslissingen nam die afweken van de zuivere (en uiteraard verwerpelijke) partijideologie. Hij wijst ook de stelling van de hand dat Hitler van bij het begin reeds streefde naar een wereldoorlog: Hitler wou in 1939 wel oorlog (om zijn ideaal van Lebensraum te realiseren), maar hij wou geen wereldoorlog waarin Groot-Brittannië en de Verenigde Staten zouden betrokken worden. Hitlers pragmatisme blijkt onder andere in het ‘mysterie’ van Duinkerken (mei-juni 1940, Operatie Dynamo) waar hij volgens sommigen 300.000 soldaten uit zijn vingers had laten ontglippen. Militaire overwegingen (de angst dat een achtervolging de kracht van de Blitzkrieg zou breken) en politieke berekening (de hoop dat met Groot-Brittannië kon onderhandeld worden over een geopolitieke machtsverdeling na de oorlog) weerhielden hem om de restanten van het geallieerde leger aan het Kanaal te overmeesteren.

Ook het beeld van de nazistische hardliner moet volgens Lukacs gerelativeerd worden. Zo was Hitler vanaf 1944 op de hoogte van de informele contacten van belangrijke nazi’s met de oprukkende geallieerde legers (de bedoeling was om voor Duitsland een voordelige vrede uit de brand te slepen). Even moeilijk te duiden is zijn precieze houding tegenover de Judenfrage op een ogenblik dat de vernietigingskampen op volle toeren draaiden. Adolf Hitler bleef immers in het openbaar op de vlakte over zijn rol in de industriële massamoord op de Joden . Historici gaan er dan stilzwijgend van uit dat ofwel de bronnen hierover vernietigd zijn, ofwel dat Hitler zich bewust niet wou compromitteren met deze misdaad. In elk geval strookt de afwezigheid van bewijzen niet met ons traditioneel beeld van de fanaticus die uit was op de uitroeiing van de Joden. Lukacs vraagt zich af of Hitler eigenlijk wel interesse had, toen de massale uitroeiing eenmaal aan de gang was. De schaarse bronnen die hierover bestaan, wijzen eerder op diens ongemak om de gruwel onder ogen te zien. Zo is bekend dat hij de statistieken, die Heinrich Himmler hem in 1943 liet zien over de vorderingen van de massavernietiging, niet eens wou bekijken. Ook zijn goedkeuring om voor sommige Joodse bevolkingsgroepen (vb. Hongarije, 1944) uitzonderingsmaatregelen te treffen, valt moeilijk te plaatsen. Dat deze voordelen gepaard gingen met royale financiële tegemoetkomingen door de Joden, wijst enkel maar op Hitlers doortrapt en berekenend karakter: ‘Hitler was complex. Het populaire beeld van zijn karakter en zijn leven is dat van een bekrompen fanaticus, maar dit is onjuist, onzorgvuldig en onvolledig. Hij was meer haatdragend dan bekrompen: twee verschillende karaktertrekken (…). Hem als gek of zelfs psychotisch te bestempelen bevrijdt hem van de verantwoordelijkheid voor wat hij heeft gedaan, bevolen en gezegd’.

Even interessant zijn de hoofdstukken over de verdeling van de wereld in invloedssferen na 1945. Lukacs poneert terecht dat niet de Conferentie van Jalta het begin van de Koude Oorlog vormt. Tijdens deze beroemde bijeenkomst op de Krim werd voor Europa in feite enkel bevestigd wat tijdens vroegere conferenties reeds was afgesproken, namelijk de verdeling van in een Brits-Amerikaanse en een Sovjet-Russische invloedssfeer. De bijeenkomst van Joseph V. Stalin en Winston Churchill in 1944 in Moskou was in dit verband hallucinant: op een papiertje werd door de twee leiders in een oogwenk en bijna argeloos de invloedssfeer op de Balkan geregeld. ‘Jalta’ was vooral belangrijk omwille van de ‘Verklaring van het bevrijde Europa’ die er werd afgekondigd. Naar aanleiding van de kwestie-Polen kwam al zeer snel tot uiting dat de westerse geallieerden en de Sovjet-Unie een totaal verschillende visie hadden over hoe een democratie er moest uitzien.

Het antwoord op de vraag of de Koude Oorlog onvermijdelijk was is zowel ja als neen. Volgens Lukacs gaat het hier eigenlijk om de vraag of Stalins territoriale expansiedrift in 1945 onverzadigbaar was of niet. Het antwoord is ja, omdat Stalin desnoods inderdaad met een militair optreden zijn eigen land en de ingelijfde gebieden wou vrijwaren. Het antwoord is ook neen omdat er geen aanwijzingen zijn dat het Rode Leger ooit van plan was om richting West-Europa op te rukken. Stalin geloofde immers niet in de sterkte van het internationale communisme na de oorlog en had nooit de ambitie om West-Europa in te lijven. Dat de Koude Oorlog na 1945 de internationale politiek heeft bezwaard, is volgens Lukacs in grote mate toe te schrijven aan de Verenigde Staten. Het land reageerde in de figuur van president Franklin Roosevelt tijdens de oorlog immers veel te toegeeflijk en uiteindelijk ook veel te laat op Stalins annexatieplannen. Wanneer uiteindelijk de Koude Oorlog vanaf 1947 dan in alle hevigheid woedde, deed de VS aan overacting door tegenover het Oostblok een (nodeloze) gigantische militair-technische overmacht op de been te brengen. Op die manier werd de bewapeningswedloop tijdens de jaren 1950-60 nodeloos gestimuleerd.

De lezer moet in Langs kromme lijnen zeker geen kant-en-klare antwoorden verwachten. Ook mag hij zich er niet aan storen dat Lukacs in de zes bijdragen bepaalde gedachten (overbodig) herhaalt of dat hij soms nodeloos afdwaalt van de kernvraag. Toch is de lectuur van het boek een must voor iedereen die geďnteresseerd is in de grote historische ontwikkelingen van de 20ste eeuw. Een ware verrijking zijn de scherpe analyses van een erudiet historicus die na tientallen jaren onderzoekswerk over de Tweede Wereldoorlog nog steeds moet vaststellen dat zijn cruciale vragen niet altijd even eenduidig zijn te beantwoorden.