De Holocaust is al bron geweest voor veel boeken en dit zal waarschijnlijk ook zo blijven. Telkens duiken er nieuwe verhalen op die andere aspecten van dit drama uit de geschiedenis belichten. Een van deze verhalen is van Irena Sendler. Deze maatschappelijk werkster wist tijdens de oorlog in Warschau duizenden kinderen te behoeden van deportatie door de Duitsers. Dit boek vertelt het verhaal van deze buiten Polen relatief onbekende heldin. De schrijfster, Tilar Mazzeo, is professor Engels aan Colby College (New York). Ze heeft meerdere boeken op haar naam staan, onder meer over de geschiedenis van het hotel Ritz in Parijs tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Irena Krzyzanowski werd op 15 februari 1910 geboren in Warschau. Haar jeugd bracht ze grotendeels door in het Poolse dorp Otwock waar haar vader arts was. Later verhuisde zij met haar moeder naar Warschau. Na haar huwelijk in 1931 zou zij door het leven gaan als Irena Sendlerowa (afgekort Sendler). Sendler volgde aan de Universiteit van Warschau de studie welzijnswerk en pedagogiek. Vanwege haar activistische houding werd zij drie jaar geschorst, waardoor zij pas in 1939 afstudeerde. Het gedeelte van dit boek dat zich tijdens deze periode afspeelt, geeft een interessant beeld van het studentenleven in Warschau. Aan de ene kant was dit links en vooruitstrevend. Aan de andere kant waren hier ook extreemrechtse elementen actief. Al tijdens haar studie was Sendler zeer begaan met haar medemensen. Zo kwam zij op voor Joodse studenten, toen antisemieten eisten dat deze voortaan in een afgescheiden gedeelte van de collegezaal moesten plaatsnemen.

Tijdens haar studie had ze veel contact met de Joodse dr. Helena Radlinska, een hoogleraar aan de Vrije Universiteit. Rondom deze professor ontstond een groep van sociaal bewogen, vooruitstrevende vrouwelijke studenten, waarvan een aantal eveneens van Joodse afkomst was. Radlinska bezorgde Sendler een baan bij het gemeentelijk maatschappelijk werk in Warschau. Nadat Polen in september 1939 werd aangevallen en veroverd door nazi-Duitsland, ontstonden er al snel verzetsgroepen tegen de overheersing. Irena en haar Joodse vrienden behoorden tot de eerste medestanders. Irena verrichtte onder meer koerierswerk en bracht geld naar voormalige professoren en andere intellectuelen die moesten onderduiken, omdat de Duitsers hen zagen als onderdelen van de Poolse cultuur die zij wilden vernietigen.

Sendler kwam dagelijks in het getto. Vanwege haar werk op de afdeling gezondheidszorg en maatschappelijk werk van de gemeente Warschau beschikte zij over een pas waarmee zij de stadswijk, die door een muur was omringd, mocht betreden. Zo was zij getuige van de alsmaar verslechterende toestand. Op een paar vierkante kilometer verbleven een half miljoen mensen, die slechts de beschikking hadden over een minimaal voedselrantsoen. Ziektes tierden welig. Sendler smokkelde medicijnen en voedsel het getto binnen en onderhield contacten met het Joodse verzet aldaar. De gettobewoners noemden haar al gauw "de vrouw die alles kan". In de winter van 1941-1942 begonnen zij en haar groep Joodse weeskinderen het getto uit te smokkelen. Deze werden voorzien van Poolse papieren en ondergebracht in weeshuizen, waar leden van het verzet werkzaam waren, of in betrouwbare pleeggezinnen. Later dienden ook kloosters als onderduikplek. Irena schreef van elk kind de echte en nieuwe, valse naam op, zodat ze na de oorlog konden worden herenigd met hun familie. Het netwerk bestond uit ongeveer 25 personen buiten en even zoveel binnen het getto. In juli 1942 begonnen de grootschalige deportaties van Joden vanuit het getto van Warschau naar het vernietigingskamp Treblinka. Hierdoor nam het aantal kinderen dat Irena en haar helpsters onder moesten laten duiken sterk toe. Deze maanden vormden ook de opmaat naar de opstand in het getto van Warschau in 1943.

‘Irena’s kinderen’ is een uitstekend boek. Hoewel Irena Sendler is onderscheiden door Yad Vashem, zijn er buiten Polen naar verhouding weinig mensen die haar naam kennen. Ook in eigen land heeft het lang geduurd, voordat Irena Sendler de erkenning kreeg die zij verdient. Met dit boek krijgt zij deze alsnog. De auteur heeft daarbij ook aandacht voor haar minder engelachtige kanten. Zo had ze een turbulent liefdesleven en bracht ze met haar verzetswerk het leven van haar fragiele en zieke moeder in gevaar. Ook schetst Mazzeo de twijfels en dilemma’s waar Sendler voor gesteld werd. Dit doet niets af aan haar heldendaden. Het geeft de hoofdpersoon alleen maar een menselijk gezicht en zorgt ervoor dat je nog meer met haar meeleeft. Sendler is de held van het verhaal, maar Mazzeo geeft ook voldoende aandacht aan de andere personen binnen de verzetsorganisatie. Dit zorgt er wel voor dat gedurende het boek veel namen de revue passeren. Ook omdat de auteur de persoonlijke en tragische verhalen van een aantal van de geredde kinderen aanhaalt. Toch weet de auteur duidelijk te maken wie wie is en wat zijn of haar functie was. Ter verduidelijking is achterin het boek ook een namenlijst opgenomen.

Door de toon van het boek en de persoonlijke verhalen die erin zijn opgenomen, komt het boek erg hard aan. Vrijwel vanaf het begin grijpt het je naar de keel. Bepaalde passages, onder meer die verhalen over de ontruiming door de Duitsers van het Joodse weeshuis en de kliniek in het getto, zijn hartverscheurend. Het verhaal is onvoorstelbaar wreed en gewelddadig. Het is echter ook een verhaal van hoop, medemenselijkheid en vriendschap. Het laat zien dat ook in de moeilijkste omstandigheden er altijd personen zijn, die de hoop niet opgeven en opkomen voor hun onderdrukte medemensen. Naast indrukwekkend is het boek ook nog eens met vaart geschreven, waardoor je bijna niet kunt stoppen met lezen. Je wilt steeds weten hoe het verder gaat. Vooral wanneer in 1943 Irena en een aantal andere personen uit haar netwerk worden gearresteerd en de wanhopige bewoners van het Joodse getto in Warschau in opstand komen tegen hun onderdrukkers, wordt de vraag of de hoofdpersonen de oorlog zullen overleven of niet alsmaar nijpender. Een deel van het boek is geschreven in de romanstijl, wat het leesplezier vergroot. Van een aantal dialogen weet de auteur niet zeker of zij precies zo zijn gevoerd. Zij verklaart echter dat zij niets zomaar heeft verzonnen. De dialogen en gedachten zijn altijd gebaseerd op een gedocumenteerde bron, bijvoorbeeld een later geschreven ooggetuigenverslag.

De omstandigheden in het bezette Polen waren niet te vergelijken met die in bijvoorbeeld Nederland. Onder leiding van Hans Frank (leider van het Generalgouvernement) traden de Duitsers onvoorstelbaar wreed op, wat duidelijk naar voren komt in het boek. Dit zorgde er mede voor dat het verzet in Polen grootschaliger en beter georganiseerd was dan in andere door de Duitsers bezette landen. Daar komt nog bij dat er in de Poolse samenleving voor en tijdens de oorlog sterk anti-Joodse sentimenten aanwezig waren. Mazzeo laat dit ook duidelijk zien, onder meer als zij verhaalt over de szmalcowniks, Poolse afpersers en verraders die op Joden joegen voor geldelijk gewin en die veel slachtoffers maakten. Haar boek bevat echter ook talloze voorbeelden van Polen die hun leven in de waagschaal stelden om dat van hun Joodse landgenoten te redden. Deze tegenstelling maakt het verhaal heel confronterend. Het laat zien dat oorlog zowel het beste als het slechtste in mensen naar boven haalt.

Het verhaal van Irena Sendler is in 2009 verfilmd onder de titel ‘The Courageous Heart of Irena Sendler / A Courageous Heart’. Het betreft hier echter een vrij onbekende televisiefilm, die gemengde recensies kreeg. Het verhaal van Irena Sendler heeft alle elementen voor een grote bioscoopfilm. Irena Sendler had dezelfde heldenmoed, organisatorisch talent en opofferingsgezindheid, die aanwezig waren bij Oskar Schindler en Walter Süskind (die in Amsterdam duizenden Joden wist te behoeden van deportatie en wiens verhaal eveneens is verfilmd). In de ondertitel van het boek wordt verwezen naar de Duitse industrieel Oskar Schindler. De vergelijking tussen hem en Sendler dringt zich bij lezen van het boek vaker op. Hierbij moet wel worden opgemerkt dat Schindler in een betere positie verkeerde om verzet te plegen dan Sendler. Schindler had geld en goede connecties met de Duitsers. Sendler had als Poolse (Untermensch) in eerste instantie geen van beide. Later in de oorlog kreeg zij financiële ondersteuning van de Poolse regering in ballingschap.

Tilar Mazzeo’s boek is zeker niet een van de zovelen die er al zijn geschreven over de Holocaust. Natuurlijk is elk verhaal uniek, maar dat van Irena Sendler is dat zeker. Deze vrouw en al degenen die haar hielpen bij het redden van meer dan 2.500 kinderen van een wisse dood, verdienen alle lof. ‘Irena’s kinderen’ vormt een waardig monument voor hen en is een aanrader voor iedereen die geïnteresseerd is in de Tweede Wereldoorlog.