Nederlandse studenten in een munitiefabriek

Het is 1 november 1943 als een nieuwe groep studenten de trein uit stapt op het station van Herzberg am Harz. Deze studenten waren eerder in Braunschweig en daarna in Uslar tewerkgesteld.^[1] In Herzberg kwam de groep te werken in een munitiefabriek aan de voet van kasteel Herzberg. "Wat huisvesting betreft hebben we het zelfs nog nooit zo goed gehad, een werktijd van 8 uur is een ongekende weelde en wat het vergiftigingsgevaar betreft dit is erg meegevallen."^[2] Om te begrijpen hoe deze studenten precies in Herzberg terecht kwamen en hoe het hen verging, gaan we eerst een aantal maanden terug in de tijd.

Begin 1943 vinden er in Nederland een aantal aanslagen op collaborateurs plaats. In februari zijn dat procureur-generaal Jan Feitsma, generaal Hendrik Seyffardt en secretaris-generaal van Volksvoorlichting en Kunsten Hermannus Reydon. Bij de aanslag op Feitsma raakte zijn zoon en Feitsma zelf zwaargewond, Reydon’s vrouw werd gedood. Reydon zou een half jaar later alsnog overlijden.^[3] Seyffardt raakte ook zwaargewond, maar overleed al de volgende dag. Voor zijn dood gaf hij echter aan dat hij ervan overtuigd was door twee studenten te zijn beschoten.^[4]

Op 6 februari, de dag na de aanslag op Seyffardt, werden razzia's gehouden op de Nederlandse universiteiten en hogescholen. Er werden in Delft, Amsterdam, Utrecht en Wageningen bijna 600 studenten opgepakt en naar Kamp Vught gebracht.^[5] In de maanden die volgden werd een groot aantal van deze studenten weer vrijgelaten. Naar omstandigheden, helemaal in vergelijking met andere gevangenen in Vught, werden ze daar goed behandeld.^[6]

Op 13 maart 1943 volgde een nieuwe stap van de bezetters in het bedwingen van de Nederlandse studenten. Zij moesten een verklaring tekenen om nog toegang te krijgen tot het hoger onderwijs. Deze verklaring werd al snel de loyaliteitsverklaring genoemd. 85% van de 14.600 studenten weigerde deze verklaring te tekenen.^[7] Op 5 mei moesten de studenten die niet hadden getekend zich melden. Velen doken onder, maar ruim 3.000 studenten meldden zich voor tewerkstelling in Duitsland. Zij werden naar Kamp Erika in Ommen gebracht.^[8]

Acht van deze studenten waren Jan Brölmann^[9], Jacob du Buy^[10], Fons Crijns^[11], Willie van den Hoek^[12], Pierre Lardinois^[13], Etienne Puylaert^[14], Willem Vlasveld^[15] en Piet Vorenkamp^[16]. Alle acht studeerden aan de landbouwhogeschool in Wageningen en weigerden de loyaliteitsverklaring te tekenen. Ze werden eerst drie maanden^[17] in Braunschweig tewerkgesteld bij de firma Büssing in een fabriek voor vliegtuigmotoren.^[18] Du Buy heeft volgens het Duitse Arolsen Archives ook nog in een vliegtuigmotorenfabriek in Salzgitter gewerkt.^[19] Later werden ze overgeplaatst naar de Ilse & Co. Möbelfabriken in Uslar waar ze eveneens drie maanden^[20] zaten. Hier werden munitiekistjes in elkaar gezet.^[21] Vanuit Uslar werden ze op 1 november overgeplaatst naar munitiefabriek Kiefer in Herzberg.^[22]

Boven: Johan Bosscher, Jacob du Buy, Antonie van Eerden, Jan van Eerden en Pieter Grimbel du Bois. Onder: Willem Krenning, Pierre Lardinois, Leen van Leeuwen, Etienne Puylaert en Piet Vorenkamp. Bron: Arolsen Archives.

Op die eerste november kwamen 58 studenten aan in Herzberg. Ze werden direct geïnstalleerd in de barakken van de munitiefabriek. Er waren in totaal zes barakken op het kamp, met meerdere kamers voor de dwangarbeiders. Tien studenten werden op één kamer gehuisvest.^[23] Het kamp lag ten noorden van Schloss Herzberg. Dit kasteel was in de 11de eeuw gebouwd en na een brand in de 16de eeuw herbouwd als een renaissance vakwerkkasteel.^[24] Een van de studenten schreef over de huisvesting: "Onze huisvesting hier is ongeveer hetzelfde als die in Braunschweig, we wonen weer in barakken met tien man per kamer. Dit geeft toch meer gezelligheid dan met zestig man op een groote zaal, hoewel hiervan veel te niet gedaan wordt door het feit dat er op een kamer soms mensen van drie verschillende ploegen wonen en je dus steeds stil moet zijn omdat er mensen liggen te slapen."^[25]

De leefomstandigheden waren in Herzberg relatief goed. Er werd in drie ploegen van acht uur gewerkt, waar op andere fabrieken veel langere dagen gemaakt moesten worden.^[26] Wel diende er soms overgewerkt te worden: "Ieder moet (gelukkig niet dikwijls) wel eens overwerken van 's-morgens zeven tot 's-avonds tien, meestal dan bommen sjouwen."^[27] Een van de studenten gaf aan dat van de acht uur die men in de fabriek was er soms maar zes uur gewerkt werd. Je kon dan stiekem in een afgelegen hoekje een beetje bij slapen.^[28] Gerard Schampers^[29] was als student in Dassel tewerkgesteld en bezocht een aantal kennissen in Herzberg. Hij schreef eind november een brief naar huis: "In Herzberg heb ik nog enkele andere Tilburgse studenten gesproken die ik kende. Die werken op 'n munitiefabriek. Sommigen hebben slecht werk, heel ongezond. Rest heeft 't heel goed. Eten enz. is er prima. Ze werken er 8 uur per dag."^[30]

Deze gunstige arbeidstijden gaf de studenten wat tijd om aan hun studie te denken. Eén van hen schreef aan de hogeschool in Delft: "Zou U desondanks toch studiemateriaal willen opsturen, dan wilde ik graag, dat materiaal hebben, waardoor ik mijn H.B.S. stof, vooral op het gebied van wis-, natuur- en scheikunde weer wat op kon halen, want dit laatste is hard nodig. Ook iets op het gebied van de beginselen van integraal- en differentiaalrekenen zou ik dan zeer gaarne ontvangen."^[31]

Herzberg am Harz. Bron: Collectie Verzetsmuseum Amsterdam.

Ook was er tijd voor andere ontspanning: "Als het goed weer is en we hebben eens vrij, maken we hier wel eens lange wandelingen in de mooie omgeving."^[32] Herzberg am Harz ligt aan de zuidwestkant van het Harzgebergte, een middelgebergte midden in Duitsland met een paar bergen die net boven de 1.000 meter uit komen. Eind 1943 maakten Fons, Pierre en Etienne een flinke wandeling door de bergen. Etienne schreef daar over: "De sneeuw ligt op de toppen wel een paar centimeter. Ontzettend veel sporen van herten hebben we gezien […] Prachtige vergezichten af en toe. […] Alles bij elkaar zijn we een 3½ uur weggeweest en 't was een onvergetelijke tocht."^[33] Daarnaast was er ook tijd om af en toe iets te lezen: "Ik heb hier een groot aantal boeken gelezen en gelukkig hebben we in het kamp veel goede boeken, zodat je niet de hele tijd detective romannetjes hoeft te lezen."^[34]

De werkomstandigheden waren echter minder prettig. Een munitiefabriek leverde de nodige gevaren op, ondanks dat het vergiftigingsgevaar volgens één van de studenten wel meeviel. Vooraf werden de studenten gecontroleerd op bloedarmoede en astma, had je daar last van dan werd je op bepaalde afdelingen niet toegelaten. In de gieterij van springstoffen hingen dampen die niet helemaal goed voor je waren. Kreeg je blauwe uitslag rond je lippen en ogen, dan werd je naar de ziekenzaal verplaatst tot je bloedwaardes weer op normaal niveau zaten. Om dit alles te voorkomen wisselde men regelmatig van werkplek in de fabriek.^[35] Fons Crijns was een van de studenten die ziek werd, hij kreeg rode haren, geel oogwit en blauwe lippen en nagels.^[36]

De vergiftiging zou vooral veroorzaakt worden door dinitrobenzeen, een nogal giftige stofje dat gebruikt wordt bij het maken van explosieven. Het is een bijproduct van het maken van TNT. Dinitrobenzeen kan exploderen als het aan hoge temperaturen wordt blootgesteld.^[37] Al dacht een van de studenten daar anders over: "Overigens is het werk op deze fabriek niet gevaarlijk, explosie gevaar bestaat er practisch niet."^[38] Dit leek echter meer een geruststelling voor het thuisfront, explosief was het niet meteen, maar giftig zeker. De eerste zin uit het informatieboekje dat de werknemers van de fabriek kregen luidde: "Dinitrobenzol en zijn mengsels zijn in vaste, vloeibare en gasvormige toestand, ook in de vorm van stof of vlokken, vergiftig en mogen daarom niet in de mond of op wonden gebracht worden. Zeer makkelijk ontstaan zware vergiftigingen."^[39]

Pierre Lardinois schreef naar aanleiding van zijn verjaardag: "Het leven gaat hier verder. Vechtend met jezelf en de omstandigheden. […] De 13de augustus word ik twintig. Waar zit ik op mijn éénentwintigste? Wat ben ik dan? Arbeider, soldaat of student? Of nog iets anders? Waarvoor moet ik dan werken of misschien vechten? Dwaze, onzinnige rot-wereld."^[40]

In maart 1944 ontsnapten er drie studenten uit de fabriek. Op dezelfde dag verdwenen ook twee studenten uit de Pleissner fabriek even verderop in het stadje. Reden voor een bezoek van de Gestapo aan het kamp. "Bij elke groep buitenlanders zijn namelijk een paar man aangewezen als gijzelaar, en als er nu weer iemand vlucht, dan moeten de gijzelaars op de reeds bekende manier daarvoor boeten (in een verhouding van één op één). Bij onze groep zijn drie man als gijzelaar aangewezen en wel één student uit Amsterdam, één uit Utrecht en één uit Rotterdam." Verder werd de bewegingsvrijheid van de studenten ingeperkt, ze moesten nu elke dag om 18:00 uur terug in het kamp zijn. Het vluchten werd hiermee meteen de das omgedaan omdat niemand de dood van een vriend op zijn geweten wilde hebben. "Het zal wel na de oorlog worden, eer de mensen, die nu nog hier zijn, Holland weer zullen zien. Illegaal weggaan is uitgesloten door deze laatste maatregel en om legaal weg te komen zal, nu van de 58 man er al 13 weg zijn, ook niet meevallen."^[41]

Pierre Lardinois was een van de studenten die een vluchtpoging deed, al is onduidelijk of hij tot de hierboven genoemde groep van drie behoorde. Het speelde wel in dezelfde periode, op 23 maart 1944. Hij had met een groep een vluchtplan beraamd door gewoon op de trein naar huis te stappen. Ze misten echter de trein op het naastgelegen station, en keerden met hangende pootjes terug in het kamp voordat ze überhaupt gemist werden.^[42] Willie van den Hoek kon op een gegeven moment ook ontsnappen. Hij wist tot aan Aken te komen maar werd gearresteerd en teruggestuurd naar Herzberg.^[43]

Sinterklaas en andere feestdagen werden ook in den vreemde niet overgeslagen. In 1943 werd er een feestmaal georganiseerd met haan, pudding met ananas en de nodige sigaretten. In 1944 waren er gedichten en cadeautjes: "Het is een onverdeeld succes geworden. Tranen hebben we ons vaak gelachen."^[44]

Op 29 januari 1945^[45] werden 30 studenten overgeplaatst, waaronder Fons Crijns, Pierre Lardinois^[46] en Pieter Grimbel du Bois^[47]. Ze werden verder naar het oosten gestuurd, de Elbe over, naar Glöwen. Hier werden ze in het Friedrichswalderbos ingezet voor de firma Meissner. Ze moesten daar niet ontplofte geallieerde bommen open zagen om de inhoud te kunnen hergebruiken voor Duitse munitie. Fons en Pierre wisten uiteindelijk op 10 mei 1945 weer voet op Nederlandse bodem te zetten.^[48]

In Herzberg am Harz was ook een krijgsgevangenenkamp ingericht waar onder andere zo'n 200 Nederlandse soldaten tewerkgesteld werden in een houtfabriek. De Nederlanders verbleven aan de Bahnhofstrasse 30 in een gebouw bij de fabriek, ten zuiden van het kasteel. Ze werden ingezet voor het laden en lossen van spoorwagons, het hakken van bomen en het bewerken van hout. Er werden munitiekistjes geproduceerd voor de munitiefabriek.^[49]

In de nacht van 3 op 4 april 1945 brak er brand uit in de munitiefabriek. De lokale brandweer werd opgeroepen om te gaan blussen.^[50] Ook een aantal Nederlandse krijgsgevangenen werd vanuit de houtfabriek opgetrommeld om te helpen met blussen. Soldaat Teunis Lagewaard^[51] was getuige: "Wij werden gewekt en bevolen met de brandspuit te helpen blussen. […] Ongeveer één uur daarna volgde er een ontploffing."^[52] Het was om 06:12 uur dat de fabriek ontplofte. Walter Hoppmann was één van de brandweerlieden uit Herzberg die werd ingezet. De explosie was zo groot dat zijn horloge op dat moment stil bleef staan. Hij werd zelf samen met een collega door de schokgolf de blusvijver in geworpen.^[53] De gevolgen voor het kasteel waren ook groot, alle dakpannen lagen van het dak en er zat geen ruit meer in de sponningen. Door gebrek aan bouwmaterialen zou het jaren duren voordat alles hersteld was.^[54]

In de fabriek werden granaten en Tellermijnen gemaakt. De laatste was een antitankmijn met ruim vijf kilo TNT. Naar schatting gingen er tussen de 10.000 en 12.000 mijnen de lucht in.^[55] Door de ontploffing raakte ook een tiental Nederlandse krijgsgevangenen, die moesten helpen bij het blussen, gewond. Een daarvan, soldaat Lodewijk Peperkamp^[56], raakte zo zwaargewond dat hij een week later op 11 april 1945 aan zijn verwonding overleed. Op diezelfde dag wisten de Amerikanen Herzberg te bevrijden.^[57] De oorzaak van de explosie is nooit definitief vastgesteld. Een actie van de geallieerden werd uitgesloten omdat er die ochtend geen vliegtuigen werden waargenomen. Een fout in het productieproces lijkt dan de meest voor de hand liggende oorzaak.^[58] Er vielen uiteindelijk 29 doden ten gevolge van de explosie, waaronder dwangarbeiders en Duitse brandweermannen.^[59] Onder de studenten lijken geen slachtoffers gevallen te zijn.

Lodewijk Peperkamp. Bron: Oorlogsgravenstichting.

In 2019 gaf de toenmalige eigenaar van het terrein waar de munitiefabriek had gestaan aan dat er weldegelijk een bombardement van laagvliegende Amerikaanse bommenwerpers had plaatsgevonden. Volgens hem was van een ongeluk geen sprake.^[60] Jan Brölmann was ervan overtuigd dat hij die ochtend jachtbommenwerpers had over horen komen^[61] en moest na de explosie helpen met het bergen van de slachtoffers.^[62]

De gieterij na de explosie. Volgens de US Air Force een gebombardeerde munitiefabriek in Herzberg. Bron: US Air Force 3A21605.

Eind 1945 schreef een zekere Blöm een vergelijking tussen kerst in Herzberg in 1944 en thuis in 1945. "Ditmaal komt er grote vreugde in ons, wanneer wij denken aan wat voorbij is; maar ook droefheid om wat verloren is gegaan. […] Het schijnt vreemd, dat men weemoedig wordt, wanneer wij teruggaan in gedachten naar het leven in Duitsland: barakkenleven, fabriekssleur, gesar, tegenwerking, zoveel mijnen, zoveel bommen, koolsoep, tabaks- en broodrantsoenen. Wij zijn allen dankbaar, dat dit voorbij is. […] Wij zijn weer thuis, maar wanneer de weemoed in ons hart komt en wij tegen alle redelijkheid in toch nog met vreugde aan Herzberg denken, en de glansvolle gedachte aan een werkelijk mooie Kerstviering bij ons opkomt, laten wij dan één stap verder gaan. Blijft niet staan bij een weemoedig gedenken, maar maakt ook in de Kerstmis van dit jaar iets merkbaar van het werkelijke Kerstfeest. […] Ik ken degenen, die dit lezen. Ik weet, wie goedkeuren, afkeuren, hun schouders ophalen of erom lachen. […] Geniet van de dagen van Kerstmis."^[63]

Van een aantal studenten hebben we kunnen vaststellen dat ze in Herzberg am Harz in de munitiefabriek gewerkt hebben. Mocht u meer informatie over hen of andere studenten hebben, dan vernemen wij dat graag.

• Wim Baetens, 1921-2013.^[64]
• Govert Bloemendaal, 1922-1997.^[65]
• Nicolaas Blonk, 1917-1995.^[66]
• Johan Bosscher, 1919-2008.^[67]
• Jan Brölmann, 1920-2022.^[68]
• Jacob du Buy, 1920-2002.^[69]
• Fons Crijns, 1920-2011.^[70]
• Antonie van Eerden, 1917-0000.^[71]
• Jan van Eerden, 1924-0000.^[72]
• Pieter Grimbel du Bois, 1925-2009.^[73]
• Willie van den Hoek, 1921-2005.^[74]
• Teunis Hidding, 1924-2007.^[75]
• Jan Holthoon, 1923-0000.^[76]
• Jan Hylkema, 1919-0000.^[77]
• Jos de Koning, 1920-0000.^[78]
• Willem Krenning, 1921-0000.^[79]
• Pierre Lardinois, 1924-1987.^[80]
• Leen van Leeuwen, 1922-1957.^[81]
• Etienne Puylaert, 1922-1997.^[82]
• Hans von Sassen, 1915-2004.^[83]
• Jan Wolter Sieben, 1920-0000.^[84]
• Carsten Thöne, 1920-2015.^[85]
• Jan Tiecken, 1920-2007.^[86]
• Karl Heinrich Vixseboxse, 1920-0000.^[87]
• Willem Vlasveld, 1920-2013.^[88]
• Piet Vorenkamp, 1921-2001.^[89]
• Jan Tjibbes Wassink, 1920-1989.^[90]

Noten

1. Brief anoniem, 23-12-1943, Archief TU Delft, 1002.1.3.9. Verslagen Professor Kluyver, 3710 Geographische verspreiding; Brieven van studenten in Duitsland; Lijsten van studenten in Duitsland.
2. Brief anoniem, 19-12-1943, Archief TU Delft, 1002.1.3.9. Verslagen Professor Kluyver, 3710 Geographische verspreiding; Brieven van studenten in Duitsland; Lijsten van studenten in Duitsland.
3. Dokter H.J., Een onbelicht verleden, pagina 26.
4. Dokter H.J., Een onbelicht verleden, pagina 26.
   TracesOfWar.nl - Hendrik Seyffardt.
5. Kemperman, J., Oorlog in de collegebanken, pagina 142.
   Sinke, O., Loyaliteit in verdrukking, pagina 117.
6. Kemperman, J., Oorlog in de collegebanken, pagina 145.
7. Kemperman, J., Oorlog in de collegebanken, pagina 160-162.
   Dokter H.J., Een onbelicht verleden, pagina 30.
   Sinke, O., Loyaliteit in verdrukking, pagina 135.
8. Leeuw, A.J. van der, De universiteiten en hogeschoolen, in Onderdrukking en verzet, deel 3, pagina 331.
9. Johannes (Jan) Bernardus Balthasar Brölmann (Hilversum, 20-11-1920 – 05-06-2022).
   Bootsma, P., Pierre Lardinois, pagina 45.
10. Jacob du Buy (Batavia, Nederlands-Indië, 09-10-1920 – Zwolle, 17-01-2002).
11. Alphonsus (Fons) H. Crijns (Brunssum, 04-03-1920 – Tilburg, 25-12-2011).
    Wageningen Students’ Lives under Nazi Occupation, 08-05-2012.
12. Willibrordus (Willie) van den Hoek (Eygelshoven, 07-11-1921 – Den Bosch, 28-12-2005).
    Bootsma, P., Pierre Lardinois, pagina 45.
13. Pierre Joseph Lardinois (Noorbeek, 13-08-1924 – Ansterdan, 16-07-1987).
    Bootsma, P., Pierre Lardinois, pagina 48.
14. Etienne Henri Benignus Puylaert (Zuiddorpe, 27-12-1922 – Terneuzen, 17-10-1997).
15. Willem Pieter Nanning Vlasveld (Schoterland, 10-08-1920 – Ede, 19-11-2013).
    Bootsma, P., Pierre Lardinois, pagina 58.
16. Piet Vorenkamp (Hengelo, 02-12-1921 - 29-01-2001).
    Collectie Verzetsmuseum Amsterdam, 18038 Archief van Jacob du Buy, Herzbergiade.
    Landbouwhogeschool te Wageningen, 1940-1950, Deel II.
17. Brief anoniem, 15-11-1943, Archief TU Delft, 1002.1.3.9. Verslagen Professor Kluyver, 3710 Geographische verspreiding; Brieven van studenten in Duitsland; Lijsten van studenten in Duitsland.
18. Arolsen Archives, DE ITS 2.1.2.1 NI 007 11 DIV ZM 04.
19. Arolsen Archives, 10000524.
20. Brief anoniem, 15-11-1943, Archief TU Delft, 1002.1.3.9. Verslagen Professor Kluyver, 3710 Geographische verspreiding; Brieven van studenten in Duitsland; Lijsten van studenten in Duitsland.
21. Wageningen University - Hij tekende niet – Wageningse student belandde in Duits werkkamp.
    Bootsma, P., Pierre Lardinois, pagina 45.
22. Collectie Verzetsmuseum Amsterdam, 18038 Archief van Jacob du Buy.
23. Brief anoniem, 23-12-1943, Archief TU Delft, 1002.1.3.9. Verslagen Professor Kluyver, 3710 Geographische verspreiding; Brieven van studenten in Duitsland; Lijsten van studenten in Duitsland.
    Bootsma, P., Pierre Lardinois, pagina 49.
24. Mvnb.de - Museum Schloss Herzberg am Harz.
25. Brief anoniem, 18-12-1943, Archief TU Delft, 1002.1.3.9. Verslagen Professor Kluyver, 3710 Geographische verspreiding; Brieven van studenten in Duitsland; Lijsten van studenten in Duitsland.
26. Brief anoniem, 15-11-1943, Archief TU Delft, 1002.1.3.9. Verslagen Professor Kluyver, 3710 Geographische verspreiding; Brieven van studenten in Duitsland; Lijsten van studenten in Duitsland.
27. Brief anoniem, 18-12-1943, Archief TU Delft, 1002.1.3.9. Verslagen Professor Kluyver, 3710 Geographische verspreiding; Brieven van studenten in Duitsland; Lijsten van studenten in Duitsland.
28. Brief anoniem, 19-12-1943, Archief TU Delft, 1002.1.3.9. Verslagen Professor Kluyver, 3710 Geographische verspreiding; Brieven van studenten in Duitsland; Lijsten van studenten in Duitsland.
29. Gerardus (Gerard) Johannes Antonius Schampers (Helmond, 21-02-1922 – Uden, 26-02-2006).
30. Brief Gerard Schampers, 29-11-1943.
31. Brief anoniem, 23-12-1943, Archief TU Delft, 1002.1.3.9. Verslagen Professor Kluyver, 3710 Geographische verspreiding; Brieven van studenten in Duitsland; Lijsten van studenten in Duitsland.
32. Brief anoniem, 18-12-1943, Archief TU Delft, 1002.1.3.9. Verslagen Professor Kluyver, 3710 Geographische verspreiding; Brieven van studenten in Duitsland; Lijsten van studenten in Duitsland.
33. Bootsma, P., Pierre Lardinois, pagina 50-51.
34. Brief anoniem, 29-03-1944, Archief TU Delft, 1002.1.3.9. Verslagen Professor Kluyver, 3710 Geographische verspreiding; Brieven van studenten in Duitsland; Lijsten van studenten in Duitsland.
35. Brief anoniem, 18-12-1943, Archief TU Delft, 1002.1.3.9. Verslagen Professor Kluyver, 3710 Geographische verspreiding; Brieven van studenten in Duitsland; Lijsten van studenten in Duitsland.
36. Bootsma, P., Pierre Lardinois, pagina 49.
37. Delaware Health and Social Services - 1,3-DINITROBENZENE (1,3-DNB) and 1,3,5-TRINITROBENZENE (1,3,5-TNB).
38. Brief anoniem, 19-12-1943, Archief TU Delft, 1002.1.3.9. Verslagen Professor Kluyver, 3710 Geographische verspreiding; Brieven van studenten in Duitsland; Lijsten van studenten in Duitsland.
39. Collectie Verzetsmuseum Amsterdam, 18038 Archief van Jacob du Buy, Vakvereniging der chemische industrie, 1941.
40. Bootsma, P., Pierre Lardinois, pagina 50.
41. Brief anoniem, 29-03-1944, Archief TU Delft, 1002.1.3.9. Verslagen Professor Kluyver, 3710 Geographische verspreiding; Brieven van studenten in Duitsland; Lijsten van studenten in Duitsland.
42. Bootsma, P., Pierre Lardinois, pagina 51-52.
43. Bootsma, P., Pierre Lardinois, pagina 60.
44. Bootsma, P., Pierre Lardinois, pagina 50-52.
45. Bootsma, P., Pierre Lardinois, pagina 54.
46. Bootsma, P., Pierre Lardinois, pagina 58.
47. Kontrollkarte Pieter Grimbel du Bois.
48. Wageningen Students’ Lives under Nazi Occupation, 08-05-2012.
    Bootsma, P., Pierre Lardinois, pagina 59.
49. Krijgsgevangen.nl - Arb.kdo Herzberg F. Homann 5001.
    Dagboek Herman Kroonenberg, bewerking door Eric van der Most.
50. Karstwanderweg Südharz - Am 4. April 1945 explodierte in Herzberg der NS-Rüstungsbetrieb "Kiefer".
51. Teunis Lagewaard (Rotterdam, 20-03-1916 – 11-01-2013).
52. Krijgsgevangen.nl - Arb.kdo Herzberg F. Homann 5001.
53. Karstwanderweg Südharz - Am 4. April 1945 explodierte in Herzberg der NS-Rüstungsbetrieb "Kiefer".
54. Karstwanderweg Südharz - Schloss Herzberg: geologisch exponiert, baulich exemplarisch, historisch reich an kaum bekannten Details.
55. Karstwanderweg Südharz - Am 4. April 1945 explodierte in Herzberg der NS-Rüstungsbetrieb "Kiefer".
56. Lodewijk Jan Peperkamp (Utrecht, 26-09-1909 – Herzberg am Harz, 11-04-1945).
57. Krijgsgevangen.nl - Arb.kdo Herzberg F. Homann 5001.
58. Karstwanderweg Südharz - Am 4. April 1945 explodierte in Herzberg der NS-Rüstungsbetrieb "Kiefer".
59. Krijgsgevangen.nl - Arb.kdo Herzberg F. Homann 5001.
    Karstwanderweg Südharz - Am 4. April 1945 explodierte in Herzberg der NS-Rüstungsbetrieb "Kiefer".
60. Harz Kurier, 27-07-2019.
61. Bootsma, P., Pierre Lardinois, pagina 54.
62. Florida Catholic - Centenarian’s faith was lifeline during Nazi invasion.
63. Collectie Verzetsmuseum Amsterdam, 18038 Archief van Jacob du Buy, Een vergelijking, 1945.
64. Franciscus Petrus Baetens (Rotterdam, 20-03-1921 – Leidschendam-Voorburg, 30-01-2013).
    Bootsma, P., Pierre Lardinois, pagina 58.
    Collectie Verzetsmuseum Amsterdam, 18038 Archief van Jacob du Buy, Herzbergiade.
    Arolsen Archives, 10000357 08.
65. Govert Bloemendaal (Vlaardingen, 20-08-1922 – Delft, 15-01-1997).
    Collectie Verzetsmuseum Amsterdam, 18038 Archief van Jacob du Buy, Herzbergiade.
    Arolsen Archives, 10000357 08.
66. Nicolaas Hendricus Marie Blonk (Veur, 10-11-1917 – Vught, 27-12-1995).
    Collectie Verzetsmuseum Amsterdam, 18038 Archief van Jacob du Buy, Een vergelijking, 1945.
    Arolsen Archives, 10000357 08.
67. Johan Philips Arents Bosscher (Princenhage, 19-07-1919 – Muizen-Mechelen, België, 24-11-2008).
    Collectie Verzetsmuseum Amsterdam, 18038 Archief van Jacob du Buy.
    Bootsma, P., Pierre Lardinois, pagina 56.
    Collectie Verzetsmuseum Amsterdam, 18038 Archief van Jacob du Buy, Herzbergiade.
    Arolsen Archives, 10000357 08.
68. Johannes (Jan) Bernardus Balthasar Brölmann (Hilversum, 20-11-1920 – 05-06-2022).
    Bootsma, P., Pierre Lardinois, pagina 54.
    Arolsen Archives, 10000357 08.
69. Jacob du Buy (Batavia, Nederlands-Indië, 09-10-1920 – Zwolle, 17-01-2002).
    Collectie Verzetsmuseum Amsterdam, 18038 Archief van Jacob du Buy.
    Arolsen Archives, 10000357 08.
70. Alphonsus (Fons) H. Crijns (Brunssum, 04-03-1920 – Tilburg, 25-12-2011).
    Wageningen University - Hij tekende niet – Wageningse student belandde in Duits werkkamp.
    Wageningen Students’ Lives under Nazi Occupation, 08-05-2012.
    Collectie Verzetsmuseum Amsterdam, 18038 Archief van Jacob du Buy, Herzbergiade.
    Arolsen Archives, 10000357 08.
71. Antonie Hendrikus van Eerden (Goor, 15-05-1917).
    Collectie Verzetsmuseum Amsterdam, 18038 Archief van Jacob du Buy, Herzbergiade.
    Arolsen Archives, 10000357 08.
72. Jan van Eerden (Rijssen, 15-01-1924).
    Collectie Verzetsmuseum Amsterdam, 18038 Archief van Jacob du Buy, Herzbergiade.
    Arolsen Archives, 10000357 08.
73. Pieter Grimbel du Bois (Bussum, 15-04-1925 – Eindhoven, 18-11-2009).
    Collectie Verzetsmuseum Amsterdam, 18038 Archief van Jacob du Buy, Herzbergiade.
    Arolsen Archives, 10000357 08.
74. Willibrordus (Willie) van den Hoek (Eygelshoven, 07-11-1921 – Den Bosch, 28-12-2005).
    Wageningen Students’ Lives under Nazi Occupation, 08-05-2012.
    Bootsma, P., Pierre Lardinois, pagina 45 & 60.
    Arolsen Archives, 10000357 08.
75. Teunis Hendrik Hidding (Onstwedde, 19-10-1924 – Berkelland, 27-12-2007).
    Collectie Verzetsmuseum Amsterdam, 18038 Archief van Jacob du Buy, Herzbergiade.
    Arolsen Archives, 10000357 08.
76. Jan Roelof Evert Holthoon (Voorburg, 01-08-1923).
    Collectie Verzetsmuseum Amsterdam, 18038 Archief van Jacob du Buy, Herzbergiade.
    Arolsen Archives, 10000357 08.
77. Johannes Hylkema (02-10-1919).
    Collectie Verzetsmuseum Amsterdam, 18038 Archief van Jacob du Buy.
    Collectie Verzetsmuseum Amsterdam, 18038 Archief van Jacob du Buy, Herzbergiade.
    Arolsen Archives, 10000357 08.
78. Johannes de Koning (28-11-1920).
    Collectie Verzetsmuseum Amsterdam, 18038 Archief van Jacob du Buy.
    Collectie Verzetsmuseum Amsterdam, 18038 Archief van Jacob du Buy, Herzbergiade.
    Arolsen Archives, 10000357 08.
79. Willem Krenning (Solo, Nederlands-Indië, 10-03-1921).
    Collectie Verzetsmuseum Amsterdam, 18038 Archief van Jacob du Buy, Herzbergiade.
    Arolsen Archives, 10000357 08.
80. Pierre Joseph Lardinois (Noorbeek, 13-08-1924 – Amsterdam, 16-07-1987).
    Harz Kurier, 27-07-2019.
    Bootsma, P., Pierre Lardinois, pagina 48.
    Collectie Verzetsmuseum Amsterdam, 18038 Archief van Jacob du Buy, Herzbergiade.
    Arolsen Archives, 10000357 08.
81. Leendert Martinus van Leeuwen (Den Haag, 13-06-1922 – Den Haag, 15-06-1957).
    Collectie Verzetsmuseum Amsterdam, 18038 Archief van Jacob du Buy, Herzbergiade.
    Arolsen Archives, 10000357 08.
82. Wageningen University - Hij tekende niet – Wageningse student belandde in Duits werkkamp.
    Wageningen Students’ Lives under Nazi Occupation, 08-05-2012.
    Arolsen Archives, 10000357 08.
83. Hans Wolfgang von Sassen (München, 17-04-1915 – Wenen, 19-02-2004).
    Bootsma, P., Pierre Lardinois, pagina 52-53.
    Arolsen Archives, 10000357 08.
84. Jan Wolter Sieben (Hengelo, 16-05-1920).
    Collectie Verzetsmuseum Amsterdam, 18038 Archief van Jacob du Buy, Herzbergiade.
    Arolsen Archives, 10000357 08.
85. Carsten Wilhelm Thöne (Almelo, 17-04-1920 – Middelburg, 01-10-2015).
    Collectie Verzetsmuseum Amsterdam, 18038 Archief van Jacob du Buy, Herzbergiade.
    Arolsen Archives, 10000357 08.
86. Jan Tiecken (Eibergen, 11-02-1920 – Groningen, 24-12-2007).
    Collectie Verzetsmuseum Amsterdam, 18038 Archief van Jacob du Buy, Herzbergiade.
    Arolsen Archives, 10000357 08.
87. Karl Heinrich Vixseboxse (Almelo, 24-05-1920).
    Collectie Verzetsmuseum Amsterdam, 18038 Archief van Jacob du Buy, Herzbergiade.
    Arolsen Archives, 10000357 08.
88. Willem Pieter Nanning Vlasveld (Schoterland, 10-08-1920 – Ede, 19-11-2013).
    Bootsma, P., Pierre Lardinois, pagina 58.
    22ste Jaarboek van de Landbouwhoogeschool te Wageningen, 1940.
    Arolsen Archives, 10000357 08.
89. Piet Vorenkamp (Hengelo, 02-12-1921 - 29-01-2001).
    Collectie Verzetsmuseum Amsterdam, 18038 Archief van Jacob du Buy, Herzbergiade.
    Landbouwhogeschool te Wageningen, 1940-1950, Deel II.
    Arolsen Archives, 10000357 08.
90. Jan Tjibbes Wassink (Hengelo, 24-07-1920 – Jisp, 11-06-1989).
    Collectie Verzetsmuseum Amsterdam, 18038 Archief van Jacob du Buy, Herzbergiade.
    Arolsen Archives, 10000357 08.