Nederlands Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger (KNIL)

Vanaf de formatie in 1814 van het Koninkrijk der Nederlanden heeft het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger (KNIL) in Nederlands-Indië voor de militaire aanwezigheid van het koninkrijk gezorgd. Tot aan haar opheffing in 1950 probeerde dit leger de Nederlandse heerschappij over het gebied wat later Indonesië werd, indien nodig met geweld en onderdrukking, te handhaven. Uiteindelijk werd met de overdracht van de soevereiniteit van Nederlands-Indië aan Indonesië het KNIL overbodig en in 1950 opgeheven.

KNIL patrouille voor de Tweede Wereldoorlog Bron: NIMH 2155_022739

Het Nederlands-Indisch Leger werd op 14 september 1814 geformeerd. Tot die tijd was er voor de kolonie geen regulier leger. Nadat in 1596 voor het eerst vier Hollandse koopvaardijschepen de eilanden, welke later bekend zouden worden als de Indische Archipel, bereikten, werd langzaam maar zeker de Nederlandse invloed in het gebied vergroot. Tussen 1594 en 1602 deden diverse Nederlandse voorcompagnieën handel met volkeren in het gebied. Deze bedrijven werden in 1602 samengevoegd tot de Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC), die namens de Republiek der Verenigde Nederlanden de opdracht kreeg handel te drijven met en in de Indische Archipel en indien noodzakelijk hiervoor ook strijd te voeren. Naast strijd met diverse volkeren en staatjes in de Archipel moest hiervoor ook strijd worden gevoerd met Portugese en Engelse handelsmaatschappijen. Al die tijd bemoeide de Republiek der Verenigde Nederlanden, zelf zich nagenoeg niet met de handel en niet met de daarvoor te voeren strijd in de archipel.

VOC verovert het eiland Mannar op de Portugezen, 1658 Bron: Collectie Koninklijke Bibliotheek

Vanaf de 18e eeuw liep de invloed en de kracht van de VOC terug en kregen de Britten steeds meer de overhand in het gebied. Ook de Fransen breidden hun invloed in de omgeving langzaam maar zeker uit. Toen in 1795 de Bataafse Republiek werd gevestigd, werd op 24 december 1795 besloten de VOC op te heffen wat op 31 december 1799 formeel plaatsvond. Alle verantwoordelijkheden, schulden en verplichtingen van de VOC gingen op dat moment over naar de Bataafse Republiek. Na de Franse verovering van de Nederlanden kwam de Indische Archipel onder Nederlands-Frans bestuur te staan. De meeste gebieden werden al snel door de Engelsen veroverd. Bij de instelling van het Koninkrijk der Nederlanden vanaf 1814, werd de Indische Archipel formeel weer onder Nederlands bestuur gebracht.

Al direct bij de vestiging van het Koninkrijk der Nederlanden werd besloten dat voor de Indische archipel een speciaal leger zou worden opgericht, het Nederlands-Indisch Leger. Ter voorbereiding werd in Nederland de Indiaansche Brigade of ook wel de Indische Brigade opgericht. Vanwege de nieuwe dreiging die van de ontsnapte Napoleon kwam, werd deze brigade eerst ingezet in Europe tegen het Franse leger. Het bevel over de brigade werd in handen gelegd van luitenant-generaal Carl Heinrich Wilhelm Anthing, die nog niet lang hiervoor uit het Franse leger ontslag had genomen. De brigade diende bij het 2e Nederlandse Legerkorps, onder commando van Prins Frederik. Nog tijdens de campagne tegen Napoleon werd de Indische Brigade teruggeroepen van het front ter voorbereiding van de uitzending naar Nederlands-Indië. In Nederlands-Indië zou de brigade de basis gaan vormen van het op te richten en uit te bouwen Nederlands-Indisch Leger.

Tot 1830 werd dit leger onder directe leiding gebracht van het Nederlandse Leger en vanuit Nederland aangestuurd. Tussen 1820 en 1830 werd gewerkt aan de ontwikkeling van een zelfstandig leger. Deze zelfstandigheid werd op 4 december 1830 vastgelegd bij Besluit nummer 1 van de Gouverneur-Generaal. Dit werd bekrachtigd bij Koninklijk Besluit nr 93 en 94 op 10 maart 1832. Vanaf dat moment kon formeel gesproken worden over een Koninklijk Nederlands-Indisch Leger (KNIL).^[1]

De Formatie 1830 van dit leger was gebaseerd op de strijdkrachten zoals die na de Java oorlog van 1825-1830 waren ontstaan. Deze bestond op dat moment uit 603 Europese officieren, 37 Inheemse officieren, 5.699 Europese onderofficieren en minderen en 7.206 Inheemse onderofficieren en minderen. Door gebruik te maken van schutterijen en inheemse eenheden kon een strijdmacht van 640 officieren en 21.486 minderen op de been worden gebracht.

Ter uitbreiding van de strijdkrachten werd de Formatie 1840 opgesteld. Hiermee werd bereikt dat rond 1850 een troepensterkte van 27.000 manschappen was opgebouwd. Onder invloed van bezuinigingen en opstanden werden diverse nieuwe formaties opgesteld die dan weer in een vermindering, dan wel in een vermeerdering van de manschappen resulteerden. De meest bekende van die formaties waren de Formatie 1854 en de Formatie 1882. Tegen die tijd bestond het KNIL in aanleg uit een reeks bataljons. Ieder van die veldbataljons bestond uit Europese, Ambonese, Afrikaanse en Inlandse militairen. De Afrikanen waren voornamelijk afkomstig uit Guinea. Deze kolonie was afgestaan aan het Verenigd Koninkrijk maar Nederland mocht daar volgens contracten wel militairen werven tot deze contracten afliepen. Een bataljon telde zo één of twee Nederlandse compagnieën, één of twee Ambonese dan wel Inlandse compagnieën en één Afrikaanse compagnie. Het feit dat de Ambonese compagnieën apart werden vermeld geeft aan dat hier veel KNIL militairen werden geworven. Het KNIL kende hierdoor vele verschillende talen en geloven waarbij de Nederlandse officieren moesten zorgdragen voor een zo groot mogelijke eenheid tussen al deze diversiteit. De meeste officieren waren van Europese afkomst. Pas in de 20e eeuw werden alle onderdelen, rangen en wapenen in principe opengesteld voor alle groeperingen. Toch bleven de hogere rangen veelal voorbehouden aan Nederlandse officieren.^[2]

Naast paarden werden bij het KNIL ook olifanten gebruikt. De stal te Tangse met rechts voor de olifant brigade commandant Van der Pol, Tangse, 1921 Bron: NIMH 2155_022350

In 1907 werd besloten om in oorlogstijd over te gaan tot de vorming van gemengde brigades. Een brigade bestond in dit geval uit vier bataljons infanterie, een half eskadron cavalerie, een afdeling artillerie en twee secties genie. Bij de Formatie 1915 werd hier nog een mitrailleur compagnie gevoegd. Een volgende formatie werd de Formatie 1922. Deze was ingegeven door de instelling van de dienstplicht voor Europeanen en de invoering van divisies en regimenten bij het KNIL. Door noodzakelijke bezuinigingen werd deze echter vervangen door de Formatie 1925. Hierbij werd het KNIL teruggebracht tot 1.274 officieren en 31.988 manschappen. Rond 1929 was de werkelijke kracht 1.136 officieren, 6.886 Europese onderofficieren en Europese manschappen en 30.296 niet Europese onderofficieren en manschappen.^[3]

Het KNIL had formeel een tweeledige taak. Allereerst moest het zorgdragen voor de handhaving van het Nederlands gezag in de Archipel tegen onrust of verzet binnen de grenzen, verzekering van rust en orde. Het tweede deel van de taakstelling behelsde de vervulling van de plicht als lid van de volkengemeenschap tegenover andere volkeren. De eerste taak werd als de hoofdtaak opgevat en de tweede taak werd gezien als het handhaven van een strikte neutraliteit in conflicten tussen andere mogendheden. Tussen 1911 en 1936 telde het KNIL een kleine 35.000 militairen op een bevolking van meer dan 50 miljoen.^[4]

6e eskadron cavalerie KNIL, Bandoeng, 1930 Bron: NIMH 2155_022201

Aanvankelijk werd de inzet van het KNIL vooral op Java geconcentreerd en moest de Koninklijke Marine de buitengewesten controleren. Naarmate de dreiging in het gebied van met name Japan groter werd, werd besloten de invloedsfeer van het KNIL uit te breiden. Tevens werd hierbij besloten het luchtwapen verder uit te breiden door de instelling van het ML-KNIL, de Militaire Luchtvaart KNIL. Hiertoe werden moderner vliegtuigen aangeschaft en werd het aantal vliegvelden in de archipel uitgebreid. Ook werd besloten tot de aanschaf van tanks en modern luchtafweergeschut. Toen Nederland zelf door de Duitse Wehrmacht onder de voet werd gelopen in mei 1940, bestond het KNIL uit 1.345 officieren en 37.583 onderofficieren en manschappen. Daarnaast had men de beschikking over 1.783 reserveofficieren, 13.263 militieleden, 17.596 leden van de Landstorm en diverse inheemse korpsen.^[5]

De val van Nederland zorgde echter wel voor de nodige problemen. Met name de opleiding en toezending van Europese officieren vanuit de Nederlandse opleidingen stopte en er moesten alternatieve wegen gevonden worden voor de levering van wapens, uitrusting en dergelijke.^[6]

In 1942 werd het opperbevel van het KNIL tevens de bevelhebber van ABDA-Command, oftewel Commander-in-chief American-British-Dutch-Australian (ABDA) Land Forces. Tot hij in krijgsgevangenschap raakte was dit Luitenant-generaal Hein ter Poorten. Op 8 maart 1942 capituleerde het KNIL aan de Japanners op het vliegveld van Kalidjati. Na een reorganisatie werd in 1943 een Opperbevelhebber Nederlandse Strijdkrachten Pacific benoemd. Dit werd Luitenant-generaal Ludolph Hendrik van Oyen. Vanuit Australië werd het KNIL in stand gehouden en voor zover mogelijk uitgebreid. Tijdens de 'bevrijding' van Nederlands-Indië/Indonesië werden kleine eenheden van het KNIL ingezet in samenwerking met voornamelijk Australische eenheden. Hierdoor kon een kleine aanwezigheid in de Indische Archipel na de overgave van de Japanners worden verzekerd.^[7]

KNIL Lt-Kol Dr. Brandon, AIF Brigade-General D.A. Whitehead die leiding gaf aan de geallieerde operaties op Tarakan in 1945, en waarnemend commandant KNIL Lt-Gen van Oyen, Tarakan, 1945 Bron: NIMH 2155_019866

Na de Tweede Wereldoorlog probeerde Nederland wederom het gezag over Nederlands-Indië/Indonesië te vestigen wat leidde tot een tweetal Politionele Oorlogen en een Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog. Mede onder druk van de Verenigde Staten en de Verenigde Naties werd Nederland gedwongen de onafhankelijkheid van Indonesië met uitzondering van Nederlands-Nieuw Guinea te erkennen. Een oorlog met Indonesië over Nederlands-Nieuw Guinea moest uiteindelijk eveneens onder internationale druk worden opgegeven. Gedurende al deze strijd speelde het KNIL een aanzienlijke en soms ook twijfelachtige rol. Op 26 juli 1950 werd het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger ontbonden. Gedurende haar bestaan heeft de landcomponent van het KNIL een aantal eenheden gekend waarbij de uitbouw begon met bataljons, overliep naar brigades, militaire departementen en divisies. In de hogere regionen werd het KNIL georganiseerd in territoriale commando's en troepencommando's en kende één leger, het zogenaamde Java Leger (zie Overzicht KNIL eenheden). Gedurende haar bestaan heeft het KNIL met geweld en onderdrukking getracht de Nederlandse heerschappij over de Indische Archipel te vestigen en handhaven. Hierbij werd bij tijd en wijle niet geschuwd om misdadig optreden toe te passen.

De eerste, Carl Heinrich Wilhelm Anthing, en de laatste, Dirk Cornelis Buurman van Vreeden, bevelhebber van het KNIL Bron: Nationaal Archief

Noten

1. Geerdink-Schaftenaar, 2005, pag. 22
2. Broos, 2019, pag. 13
3. Broos, 2019, pag. 13
4. Broos, 2019, pag. 10
5. Broos, 2019, pag. 15
6. Broos, 2019, pag. 15
7. Pettibone, 2014, pag. 208