De Nederlandse militair attaché Gijsbertus (Bert) Sas waarschuwde diverse malen voor een Duitse invasie van de lage landen, maar zijn voorspellingen werden in de wind geslagen. In ‘Code Danzig’ boekstaaft de Nederlandse fiscaal jurist Erik Swaving Dijkstra dit uitzonderlijke verhaal.

Het boek begint in 1948 met een zitting van de parlementaire enquêtecommissie die onderzoek doet naar het Nederlandse regeringsbeleid in de Tweede Wereldoorlog. Sas wordt door de voorzitter van de commissie onderworpen aan een streng, haast vijandig verhoor. Via flashbacks herbeleeft hij de aanloop naar de oorlog in de periode 1939 tot mei 1940. Deze jaren bracht hij door als militair attaché in Berlijn. De Nederlandse regering achtte Sas zeer geschikt voor deze functie. Door zijn studie aan de Duitse Kriegsakademie was hij goed bekend met de Duitse taal en cultuur. Bovendien beschikte hij over meerdere vrienden in Duitse militaire kringen. Een daarvan was de officier van de Abwehr Oberst Hans Oster. De Abwehr was de Duitse militaire inlichtingendienst, die onder leiding stond van Admiral Wilhelm Canaris. Oster had een aversie tegen het Naziregime, die versterkt werd naargelang de excessen, die plaatsvonden onder toezicht van de staat, toenamen. Dit bracht hem er toe om geheime informatie te delen met militair vertegenwoordigers van andere landen. Hij hoopte dat zij zich daardoor beter zouden kunnen voorbereiden op een Duitse invasie en uiteindelijk het regime van Hitler konden stoppen.

Het boek is geschreven in de romanvorm. Dit betekent dat de auteur dialogen en gedachten heeft opgeschreven, waarvan je niet met zekerheid kunt zeggen dat deze daadwerkelijk hebben plaatsgevonden. Dat kan voor historische werken een manco zijn, maar dat hoeft niet. Swaving Dijkstra kon voor dit werk putten uit verschillende bronnen en voor zover dit beoordeeld kan worden, schetst hij een reëel beeld van het karakter en persoonlijkheid van Sas. Daarbij geldt wel dat de bronverantwoording achterin het boek wellicht wat uitgebreider had gekund. De dialogen vormen een sterk element van ‘Code Danzig’. De auteur heeft oog voor detail. Zo gebruiken de personages woorden die typisch zijn voor de jaren ‘30, zoals "ultimo" en "wufte".

Mede doordat in de romanvorm is geschreven, worden de frustraties waarmee Sas te kampen heeft goed invoelbaar gemaakt. Hem wordt zelfs op een gegeven moment te verstaan gegeven wat terughoudender te zijn met zijn waarschuwingen, omdat ze sleets worden. Sas’ geloofwaardigheid wordt ook op de proef gesteld doordat de Duitse invasie, waarvan hij telkens de datum doorgeeft, verschillende keren op het laatste moment wordt uitgesteld. Zijn eigen karakter zit hem soms ook wat in de weg. Eenmaal lopen de frustraties bij hem zo hoog op dat hij tracht een onaangekondigd bezoek te brengen aan Koningin Wilhelmina om haar persoonlijk te overtuigen. Deze opzet mislukt. Hij komt niet eens bij haar in de buurt en de actie valt zeer slecht in de hogere bestuurlijke en militaire kringen. Wanneer de Nederlandse opperbevelhebber, generaal Izaac Reijnders, wordt vervangen door Henri Winkelman, vat Sas nieuwe moed. Zou deze generaal wel open staan voor zijn steeds alarmerende berichten?

Het boek biedt een interessante inkijk in het Berlijn van 1939 in het algemeen en de diplomatieke kringen in het bijzonder. De hoedanigheid van zijn functie brengt ook met zich mee dat Sas aanwezig is bij een aantal besprekingen op het militair hoofdkwartier in Den Haag. Op deze wijze krijgt hij en de lezer met hem, een beeld van de gebrekkige voorbereiding van het Nederlandse leger. Dat kampt bijvoorbeeld met een nijpend munitietekort en een niet al te beste organisatie. Het boek begint wat langzaam, maar het tempo wordt steeds verder opgevoerd. Zeker de beschrijving van de laatste dagen voorafgaand aan 10 mei 1940, de datum van Fall Gelb, zijn bijzonder spannend weergegeven. De atmosfeer wordt steeds beklemmender en als lezer waan je je haast op het Nederlands gezantschap. Ondanks dat je weet hoe het uiteindelijk afliep met de Duitse inval, weet Swaving Dijkstra de spanning maximaal op te bouwen tot de uiteindelijke climax.

Het verhaal van Sas en zijn contacten met Hans Oster is niet geheel onbekend. Zoals reeds aangehaald deed de parlementaire enquêtecommissie er al onderzoek naar. De Jong schreef er over in zijn standaardwerk en in 2004 verscheen het boek ‘De gemiste kans’ dat ook ingaat op de pogingen van Hans Oster en Bert Sas om de omliggende landen te alarmeren voor het Duitse gevaar. Het blijft een interessante en ook bizarre geschiedenis dat de Nederlandse autoriteiten perfect op de hoogte werden gehouden van de Duitse aanvalsplannen en wat zij (niet) deden met deze informatie. Swaving Dijkstra heeft met 'Code Danzig’ een spannend boek afgeleverd, dat uitnodigt om in een ruk te worden uitgelezen. Deze relatief onbekende episode uit de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog verdient meer aandacht. Deze spannende en lezenswaardige roman draagt daar hopelijk aan bij.