Bijna iedereen kent de namen als Oskar Schindler en Raoul Wallenberg als het gaat om het redden van Joden in de Tweede Wereldoorlog. Maar er waren velen ‘Schindlers’ en ‘Wallenbergs’, en een aantal van hen kwam zelfs uit een veel minder bekende hoek. Daarover gaat het boek ‘Himmlers geheime deal – opmerkelijke reddingsoperaties in de laatste jaren van de Tweede Wereldoorlog’ geschreven door de Canadese journalist Max Wallace. Het is jammer dat bij de vertaling niet de oorspronkelijke titel ‘In the name of humanity’ is aangehouden, want de huidige Nederlandse titel suggereert meer dan het boek kan waarmaken en doet afbreuk aan de werkelijke inhoud: de reddingsoperaties die opgezet waren door orthodoxe Joden in Zwitserland en die uiteindelijk heel Europa zouden omvatten.

Het idee voor dit boek ontstond toen Wallace interviews maakte voor de Shoah Visual History Foundation – in 1994 in het leven geroepen door filmregisseur Steven Spielberg om de getuigenissen over de Jodenvervolging te bewaren voor latere generaties. Door deze interviews kwam Wallace, zoals hij zelf schrijft: ‘…op een historisch spoor waardoor de geschiedenis van de Holocaust nu, vijftien jaar later, wel eens herschreven zou kunnen worden.’ Een boude uitspraak, er zijn immers al heel veel publicaties over de Holocaust verschenen, daaraan kan toch niets nieuws meer toegevoegd worden, zou je denken. Doch het tegendeel blijkt. Een vrij onbekend verhaal kwam naar voren tijdens deze interviews. Over een groep orthodoxe Joden die vanuit Zwitserland reddingsoperaties uitvoerden om zoveel mogelijk Joden van de vernietiging te redden. De leiding van deze groep lag in handen van het echtpaar Recha en Isaac Sternbuch en dan van Recha in het bijzonder. Deze inzet van orthodoxe Joden in de Holocaust is lange tijd onderbelicht gebleven, omdat deze Joden door buitenstaanders vaak beschouwd worden als aparte mensen, zo is Wallaces ervaring, sprekend vanuit zijn eigen Joodse achtergrond.

Recha Sternbuch was in Polen geboren (1905) als Recha Rottenberg en was dochter van de rabbijn en chassidische geleerde Mordechai Rottenberg. Hij was een sterk voorstander van het in stand houden van het orthodoxe Jodendom en werd in die kringen zeer gerespecteerd. In 1928 trouwde Recha met Isaac Sternbuch ¬– eveneens afkomstig uit een orthodox gezin – en ze verkreeg daardoor de Zwitserse nationaliteit. Als orthodoxe Jodin voelde Recha zich een vreemdeling in Sankt Gallen, waar het echtpaar zich gevestigd had. Maar dat weerhield haar niet om haar huis gastvrij open te stellen voor iedereen en van dat initiatief werd al snel dankbaar gebruik gemaakt. Na de machtsovername van Adolf Hitler kwam er een vluchtelingenstroom op gang. Duitse communisten en sociaaldemocraten en Joden probeerden te vluchten naar het ‘neutrale’ Zwitserland. Communisten waren echter niet welkom, Joden daarentegen mochten vooralsnog de grens over, maar werden beschouwd als buitenlanders. Het huis van de Sternbuchs werd als snel bekend als opvanghuis waar vele Joden onderdak vonden. Door de flink toenemende stroom vluchtelingen scherpten de Zwitserse autoriteiten hun maatregelen flink aan. Zwitserland wilde zichzelf blijven zien als doorgangsland en niet als land van vestiging en de geëmigreerde Joden kregen o.a. het verbod om een beroep uit te oefenen. Na de Anschluss met Oostenrijk in 1938 werden de regels opnieuw aangepast. Uit angst voor een nog grotere stroom Joodse vluchtelingen werd besloten over te gaan tot uitzetting. Joden die de Zwitserse grens passeerden, werden teruggestuurd naar landen van herkomst als nazi-Duitsland en het geannexeerde Oostenrijk.

Deze houding dreef Recha ertoe om via een informeel netwerk van orthodoxe Joden door heel Europa reddingsoperaties op te zetten voor de bedreigde Joden. Ze wilde de Joodse vluchtelingen helpen Zwitserland binnen te komen en vervolgens was het plan om ze door te sturen naar een veiliger bestemming. Ze had zichzelf geen eenvoudige opdracht gesteld, want hoewel ze hulp kreeg van de protestantse politiechef Hauptmann Paul Grüninger, ondervond ze ook fikse tegenwerking van Heinrich Rothmund, de Zwitserse politiechef van de Fremdenpolizei. Een arrestatie bleef dan ook niet uit. Toch zette ze door, niet wetend dat dit slechts het begin was van de grote reddingsoperaties die weldra noodzakelijk zouden zijn.

In 1941 vernam Recha dat na het bombardement op Pearl Harbor Joodse geleerden vastzaten in Shanghai, dat bezet was door de Japanners. Dat nieuws resulteerde in 1942 tot de oprichting van de HIJEFS (acroniem van het Duitse Hilfsverein für Jüdische Flüchtlinge in Shanghai). In datzelfde jaar lekten ook de gruwelijke berichten uit welk lot de Joden in Europa te wachten stond die niet konden vluchten. Het nieuws over de massavernietiging door de nazi’s bereikte inmiddels ook de andere kant van de oceaan, de Verenigde Staten, en werd nog eens bevestigd door een telegram van Isaac Sternbuch. De reactie en de opstelling van de Verenigde Staten tegenover de Europese Jodenpolitiek wordt ruim belicht in dit boek. In Amerika heerste tegenstrijdigheid over mogelijke steun aan de vervolgde Joden. Tegenstanders zagen de Tweede Wereldoorlog steeds meer afgeschilderd worden als de ‘Joodse oorlog’ en in hun optiek kon het niet zo zijn dat Amerika zich in de oorlog mengde namens de Joden. Waar Will Rogers Jr., lid van het Congres, opriep tot hulp en transport van de Joden uit Europa, klonk het felle weerwoord van voormalig vliegenier en thans politiek activist Charles Lindbergh en zijn aanhang. De isolationistische beweging wilde de Verenigde Staten zo lang mogelijk buiten de oorlog houden. En terwijl er stemmen opgingen, o.a. van de functionaris van het ministerie van Buitenlandse Zaken R. Borden Reams, om geen Joden op te nemen, organiseerden de Joodse leiders onder leiding van de prominente rabbijn Stephen Wise een mars door Washington om op te roepen tot redding van de Europese Joden.

Ondertussen werd Recha Sternbuch hoofd van de vernieuwde Hilfsverein die zich nu ging concentreren op het redden van alle Europese Joden, want het ging al lang niet meer alleen om Duitse en Oostenrijkse Joden. Behalve Franse, Belgische en Nederlandse Joden, moesten ook Hongaarse Joden gered worden, waar massadeportaties thans ook begonnen waren. Aanvankelijk werden de Hongaarse Joden tot op zekere hoogte met rust gelaten in het land dat met harde hand werd geleid door admiraal Miklós Horthy. Totdat Hitler in 1944 het land binnenviel en de Jodenvervolging ook in dit land een feit werd. Na de aansluiting bij de Asmogendheden in 1940 streden de Hongaarse troepen weliswaar zij aan zij met de Duitsers en had het antisemitisme ook daar een stevige voet aan de grond gekregen, doch massale Jodentransporten naar de vernietigingskampen hadden nog niet plaats gevonden. Voor die reddingspogingen werden onderhandelingen opgezet met SS-Obersturmbahnführer Adolf Eichmann. Ze leidden tot het Blut für Ware – voorstel: een miljoen Joden zouden verkocht worden in ruil voor tienduizend vrachtwagen, want het Duitse leger zat te springen om militaire voertuigen. Hoewel Joodse instanties als het Jewish Agency gaarne een overeenkomst wilden aangaan om Joodse levens te redden, kon er natuurlijk geen sprake van zijn dat men een bijdrage zou leveren aan de oorlogsinspanningen door middel van de levering van voertuigen. In de plaats daarvan bood men geld aan in de vorm van een maandelijkse betaling van 10.000 Zwitserse frank. De uitkomst van de onderhandelingen leverde de vrijheid op van 1684 Hongaarse Joden. Circa 18.000 Joden werden overgebracht naar het Oostenrijkse werkkamp Strasshof. Zij ontsnapten aan de gaskamers van Auschwitz.

De eis ‘vrachtwagens voor Joden’ was ook de inzet van de onderhandelingen met Himmler Hier komt de ‘geheime deal’ naar voren, waaraan de Nederlandse titel van dit boek refereert. Het betreft de overeenkomst waaraan Reichsführer der SS Heinrich Himmler, samen met SS-Brigadeführer en Generalmajor der Polizei Walter Schellenberg en Himmlers masseur Felix Kersten – vanwege zijn positieve invloed op de Reichsführer –, werkte om op het laatste moment zijn vernietigingsproject te beëindigen. Op zich is het bestaan van deze deal niet nieuw. Het is al geruime tijd bekend dat Himmler aan het eind van de oorlog onderhandelingen voerde met de geallieerden in de hoop nog te redden wat er te redden viel. Het contact van Schellenberg met de geallieerden is eveneens algemeen bekend. Nieuw is wel Wallaces ontdekking dat de Sternbuchs en de oud-bondspresident van Zwitserland (1925-1934) Jean-Marie Musy eigenlijk gezien kunnen worden als de verantwoordelijken voor de aanzet van die deal. Hij geeft toe in zijn boek dat het te ver voert om te veronderstellen dat de Sternbuchs en Musy in samenwerking met anderen hebben meegeholpen om een eind te maken aan het stelselmatig vernietigen van de Joden, maar hun rol in het geheel valt beslist niet te onderschatten. De Sternbuchs werkten achter de schermen aan de onderhandelingen; Musy voerde de gesprekken in eerste instantie met Schellenberg en dankzij diens bemiddeling vervolgens met Himmler. Musy was een fel anticommunist en daarom sympathisant van de nazi-ideologie, doch volledig onderschrijven zou hij dat gedachtegoed nooit. Velen zagen hem dan ook als de man die Himmlers vertrouwen kon winnen. Opmerkelijk zijn de latere woorden van Musy over deze ontmoeting: ‘Uit zijn toon bleek dat hij [Himmler] genoeg had van dat hele Joodse vraagstuk en dat ze hen [de Joden] allemaal mochten hebben’.

In de tweede helft van 1944 werden bevelen afgekondigd om de deportaties vanuit Hongarije te stoppen. Eerst door Horthy, niet veel later gevolgd door Himmler. Wat daarvoor de achterliggende reden was, daarover tast ook Wallace in het duister. In het geval van Horthy speelde mogelijk de druk vanuit het Vaticaan een rol, maar ook de invloed van Amerika valt niet uit te sluiten, aldus Wallace. In het geval van de Reichsführer ging het om een reeks van gebeurtenissen die begon met het redden van 1200 rabbijnen die op transport naar een vernietigingskamp in Polen waren. In ruil voor hun vrijheid werden door de Joodse reddingscomités tractoren aangekocht en geleverd aan Hongaarse boeren ten behoeve van de Duitse voedseltekorten. Deze tractordeal zou tenslotte ook het stoppen van de uitroeiing in Auschwitz omvatten. In het argument dat door veel historici gehanteerd wordt, namelijk dat de vernietiging gestopt werd dankzij de bevrijding door de geallieerden, kan Wallace zich maar moeizaam vinden. Er zijn immers genoeg aanwijzingen dat de vernietiging van Joden al zes maanden eerder gestopt was. De auteur raakt hiermee een intrigerende kwestie aan: er waren nog overlevenden in de leeggehaalde kampen, terwijl juist alle sporen uitgewist moesten worden. Een teken dat er onderhandelingen gaande waren. Een andere aanwijzing volgens de auteur is het moment dat Himmler de Hongaarse dodenmarsen verbood, bijna op hetzelfde moment als zijn beslissing om de uitroeiing te laten stoppen. Maar deze omvangrijke studie laat toch ook vraagtekens staan. Max Wallace kan evenmin volledig uitsluitsel geven over Himmlers motivatie om een deal aan te gaan. Het blijft gissen naar antwoorden op belangrijke vragen. Ondanks het verkeerde been waarop de lezer door de titel gezet wordt, biedt ‘Himmlers geheime deal’ interessante inzichten die zeker verdienen gelezen te worden.