Festungsfront Oder-Warthe-Bogen

De Festungsfront Oder-Warthe-Bogen (in de volksmond Ostwall genoemd) was nazi-Duitslands meest geavanceerde gefortificeerde verdedigingslinie in Europa. De verdedigingslinie lag op een afstand van ongeveer 120 kilometer ten oosten van Berlijn en werd tussen 1934 en 1938 gebouwd. De Festungsfront Oder-Warthe-Bogen werd in 1944 uitgebreid, in een poging om de opmars van het Rode Leger een halt toe te roepen. De linie bestond uit ongeveer 106 werken, waarvan de meeste verbonden waren door middel van een ondergronds tunnelstelsel, en liep tussen Nietkowice aan de rivier de Oder in het zuiden en Brzozowiec aan de rivier de Warthe (Pools: Warta) in het noorden. De totale lengte van de ondergrondse gangen wordt geschat op tussen 32 en 35 kilometer. De Festungsfront Oder-Warthe-Bogen zag hevige strijd eind januari en begin februari 1945. Tegenwoordig zijn (ondergrondse) delen van de verdedigingslinie te bezoeken als toeristische attractie.

Duitsland begon reeds in 1927 met de voorbereiding om de verdedigingswerken aan haar oostelijke grens te versterken en ging hiermee in tegen artikel 180 van het Verdrag van Versailles, dat bepaalde dat de verdedigingswerken aan de Duitse zuid- en oostgrenzen in de destijds bestaande toestand mochten blijven bestaan; versterking was dus niet toegestaan. Polen, een belangrijk bondgenoot van Frankrijk, werd toentertijd gezien als potentieel gevaar voor de Duitse nationale veiligheid. De ontwerpfase van wat uiteindelijk de Festungsfront Oder-Warthe-Bogen zou worden, begon in 1932. De Festungsfront moest plek bieden aan twee infanteriedivisies (in totaal circa 35.000 man) en zou ongeveer 600 miljoen Reichsmark gaan kosten. Het bouwproject zou in 1951 afgerond moeten zijn. De eerste fase bestond vooral uit het creëren van waterobstakels. De eerste verdedigingswerken aan de na de Eerste Wereldoorlog getrokken Duitse oostgrens werden in 1933 opgericht. In de jaren 1934-1935 werden 12 lichte bunkers van de zogenoemde Nischlitz-Oder-Linie, bewapend met machinegeweren en antitankgeschut, gebouwd. Ook werd in deze periode een groot aantal stuwen, dammen en ophaalbruggen geconstrueerd. Daarnaast werden tussen 1934 en 1939 zes speciale draaibruggen (Drehbrücken) gebouwd. In 1935 werd de linie versterkt met 13 bunkers voorzien van gepantserde koepels. Adolf Hitler bracht op 30 oktober 1935 voor het eerst een bezoek aan de verdedigingslinie en gaf zijn goedkeuring aan het plan om de verdedigingslinie verder uit te breiden. De Nischlitz-Oder-Linie had op dat moment een lengte van ongeveer 80 kilometer.

In 1936 werd de verdedigingslinie officieel omgedoopt tot ‘Festungsfront Oder-Warthe-Bogen’. Dat jaar begon de bouw van de zware verdedigingswerken, versterkt met waterobstakels. Het plan was om 107 zware bunkers (zogenoemde Panzerwerke) op een lijn van 16 kilometer te bouwen. De geplande bunkers zouden bewapend worden met machinegeweren, automatische granaatwerpers, vlammenwerpers, antitankgeschut en overige artillerie. Ook zouden er afzonderlijke pantserbatterijen gebouwd worden voor langeafstandsgeschut met een kaliber van tussen de 105 en 149,1mm. De zware bunkers werden ingedeeld in 13 zogenaamde ‘Werkgruppen’ en ook bestond het plan om de bunkers te verbinden met een 40 meter diep ondergronds tunnelstelsel. Dit tunnelstelsel zou voorzien worden van kazernes, ziekenhuizen, sanitaire voorzieningen en arsenalen.

Tussen 1936 en 1938 werd er intensief gebouwd aan de verdedigingslinie. Het centrale gedeelte werd verbonden door een tunnelstelsel en voorzien van de geplande ‘Werkgruppen’. Ook werd hier een tankversperring van het type Höckerlinie aangelegd. In de noordelijke en zuidelijke sectoren werden vooral waterobstakels gecreëerd. Ook werden hier de Werkgruppe "Ludendorff", "Roon", "Moltke" en "Lietzmann" gebouwd. Een groot deel van de ‘Panzerwerke’ bestond uit standaard "B" en "B-1" werken. De ruggengraat van de verdedigingslinie werd gevormd door 83 van dit soort zware bunkers. De ‘Werkgruppe "Ludendorff" was voorzien van experimentele 37mm antitank-kazematten.

In mei 1938 werd op bevel van Adolf Hitler de bouw van de Festungsfront Oder-Warthe-Bogen stopgezet omdat hij ontevreden was over de voortgang daarvan. Bovendien was hij ervan overtuigd dat pantserdivisies meer geschikt waren om Polen op de knieën te krijgen dan bunkers. Vanaf oktober 1935 had hij herhaaldelijk een bezoek aan de verdedigingslinie gebracht. De laatste werkzaamheden aan de Festungsfront Oder-Warthe-Bogen werden in de zomer van 1938 beëindigd. De bouw van de Festungsfront Oder-Warthe-Bogen zou, zoals gezegd, volgens het oorspronkelijke plan pas in 1951 voltooid zijn en wat er in 1938 ‘voltooid’ werd was dus een schim van wat er uiteindelijk gestaan zou moeten hebben. Hoewel de verdedigingslinie voorzien was van (voor die tijd) moderne wapens zoals automatische granaatwerpers en vlammenwerpers, miste het in het algemeen vuurkracht in de vorm van antitankgeschut en langeafstand-artillerie. Toch was er tussen 1934 en 1938 een krachtige en voor de tijd zeer moderne verdedigingslinie neergezet, die in staat was om een eventuele invasie vanuit Polen het hoofd te bieden. Tussen 1934 en 1938 waren 106 bunkers en 87 waterkrachtinstallaties gebouwd. Daarnaast werden er in die periode 21 gecombineerde tunnelnetwerken met een totale lengte van ongeveer 35 kilometer (30% ten opzichte van het oorspronkelijke plan) gebouwd.

De Festungsfront Oder-Warthe-Bogen werd in de eerste fase van de Tweede Wereldoorlog tot de Duitse invasie in de Sovjet-Unie (in juni 1941) bemand. Vanaf 1942 werd de verdedigingslinie op kleine schaal ontmanteld om hergebruikt te worden aan de Atlantikwall in West-Europa. Tussen 1943 en 1944 werd het ondergrondse gangenstelsel in de centrale sector gebruikt als vestiging van de Daimler-Benz Motoren G.m.b.H., waar voornamelijk Focke-Wulf vliegtuigmotoren geassembleerd werden.

Gezien de steeds verslechterende situatie aan het Oostfront gaf het Duitse opperbevel in 1944 opdracht om verschillende verdedigingslinies in Polen aan te leggen. Er was echter tijd noch geld beschikbaar om een permanente verdediging op te bouwen. Daarom werd er gekozen voor veldversterkingen, aangevuld met reeds bestaande fortificaties en natuurlijke barrières. Van de bestaande verdedigingslinies werd ook de Festungsfront Oder-Warthe-Bogen aangewezen als kandidaat om uitgebreid te worden en het werd ingedeeld in de Wehrkreis III (Brandenburg). De Festungsfront Oder-Warthe-Bogen werd door de Wehrmacht omgedoopt tot "D-Stellung" en de eerste verdedigingswerken werden midden 1944 gebouwd. In dat jaar werden veldversterkingen, circa 200-300 lichte bunkers van het type Ringstand 58c "Tobruk", nieuwe bruggen en meer tankversperringen aan de linie toegevoegd. Ook werd aandacht besteed aan het gebrek aan antitankgeschut en werd er daarom besloten om een aantal kazematten, bewapend met Tsjechische 47mm geschut, te bouwen. Ook zou de Festungsfront Oder-Warthe-Bogen voorzien zijn van zogenoemde ‘Pantherturmen’, maar hier is geen concreet bewijs voor. Op 2 oktober 1944 bepaalde het Oberkommando des Heeres (OKH) dat 4300 manschappen de Festungsfront Oder-Warthe-Bogen moesten bemannen.

Om 8:30 uur, op 14 januari 1945, lanceerde het 1e Wit-Russische Front vanuit haar bruggenhoofden Magnuszew en Pulawy een offensief tegen de Duitse 9.Armee. Een grootschalige artilleriebarrage was hieraan voorafgegaan. Het Sovjet 33e en 69e Leger boekten die dag maar liefst 30 kilometer terreinwinst, terwijl het 5e Schokleger en het 8e Garde-leger bij Magnuszew door de Duitse frontlinie braken. Het 1e en 2e Garde-tankleger waren belast met de isolatie en vernietiging van de laatste Duitse verzetshaarden aan de voormalige frontlinie. Op 25 januari werd de 66.000 man sterke Festung Posen omsingeld door het 8e Garde-leger, terwijl de rest van het 1e Wit-Russische Front die dag 80 kilometer richting Berlijn oprukte.

In de nacht van 20 op 21 januari 1945 werd in Wehrkreis III (Brandenburg) het codewoord "Gneisenau" gegeven. Twee Duitse reserve-divisies uit Potsdam (Division 463) en Frankfurt/Oder (Division 433), en meer dan 30 Volkssturm-bataljons werden direct naar het Oostfront gestuurd. De Volkssturm-troepen bemanden de fortificaties van de Festungsfront Oder-Warthe-Bogen, terwijl de twee reserve-divisies zich twee kilometer verder naar het oosten ingroeven. Op 22 januari werd de 90-man sterke Volkssturm-kompanie "Sternberg" gevormd. De ruggengraat van deze eenheid werd gevormd door 17 Wehrmacht-veteranen, met als bunkercommandant een Oberfeldwebel. De situatie in veel van de bunkers was embarmelijk, zo wordt door de Duitse veteraan Eberhard Bernd beschreven:

"De ventilatie-en verwarmingssysteem waren buiten werking. Dat maakte de bunker qua gevoel net een ijskelder. In de keukenruimte bevond zich een elektrisch fornuis, maar de voedselvoorraad was leeg. De maaltijden werden met paard en wagen naar de afzonderlijke bunkers gebracht. Op 28 januari (1945) werden er ‘Dauerbrote’ ingeslagen. Elk brood was bedoeld voor twee personen, die hier zes dagen van moesten leven. In de pompkamer waren een handpomp voor sanitair warm water en een elektrische pomp voor drinkwater aanwezig. De stroom viel door overbelasting en gevechtshandelingen (de kabels waren niet beschermd) echter al snel uit.Voor de twee noodgeneratoren was 600 liter diesel in plaats van benzine geleverd. Het telefoonsysteem in Abschmittsbunker 715 functioneerde alleen met stroom. Een radio-systeem bleef onuitgepakt in dozen. In plaats van uniformen werden dozen vol armbanden met als opschrift ‘Volkssturm’ aangeleverd."

Kortom, de Duitse verdedigers van de bunkers zaten vaak in een ijskoude omgeving (het was immers winter buiten), zonder stroom, schone (en warme) kleding, drinkwater en met een ernstig tekort aan voedsel. Op 21 januari 1945 hadden Sovjet-verkenners al reeds contact gemaakt met Panzerwerk 717.

Op 25 januari 1945 arriveerde de zwaar gehavende 9.Armee bij de Festungsfront. Het moreel onder de Duitse manschappen was op dat moment erg laag. Een dag eerder was dit leger nog samengevoegd met de restanten van de eveneens onfortuinlijke 2.Armee (Heeresgruppe Mitte) onder de naam Heeresgruppe "Weichsel". Reichsführer-SS Heinrich Himmler werd aangesteld als bevelhebber van deze Duitse legergroep. Himmler kreeg tevens het bevel over de 11.Armee. Wehrkreise II en XXI werden gemobiliseerd en omgedoopt tot Generalkommandos I en XXI. De V.SS-Freiwilligen-Gebirsgskorps onder SS-Obergruppenführer Friedrich Wilhelm Krüger kreeg de verdediging van het centrale en zuidelijke deel van de Festungsfront voor haar rekening.

De troepensterkte in de Festungsfront op 25 januari 1945 kan worden geschat op 12.000 tot 16.000 manschappen (inclusief Volkssturm-bataljons). Samen met de reserve-eenheden (waaronder de Panzergrenadier-Division "Kurmark" en de 25.Panzergrenadier-Division) bedroeg de totale troepensterkte ongeveer tussen de 40.000 en 50.000 manschappen.

De net gearriveerde Duitse troepen in de Festungsfront wisten dat er maar een paar dagen waren om bij te komen, om vervolgens weer de wapens op te nemen tegen het alom gevreesde Rode Leger. In de avond van 29 januari 1945 werden de eerste Sovjet-voorhoedes gesignaleerd en werd er zo snel als men kon alarm geslagen. De belangrijkste wegen werden afgesloten met tankversperringen en velen staken hun laatste sigaret op.

De 44e Garde-tankbrigade brak diezelfde avond nog door de voorste Duitse linies, die overigens niet zonder slag of stoot werden prijsgegeven. Zo werd de commandant van het Sovjet 3e Tankbataljon die avond gedood door een goed geplaatst schot met een Panzerfaust. Na de Duitse voorste linies doorbroken te hebben, rukte het 44e Garde-tankbrigade verder op richting de Truppenübungsplatz Wandern en bereikte binnen een korte tijd de gemeente Waslow. De 45e Garde-tankbrigade probeerde ten noorden van het dorp Nipter (Nietoerek) door te breken, maar slaagde hier niet in. Twee uur later probeerde deze brigade dezelfde route van de 44e Garde-tankbrigade te volgen, maar kwam in eigen anti-tankvuur terecht. Een soortgelijke situatie wachtte ook voor de twee andere brigades van het Sovjet 11e Tank-korps bij Kainst (Keszyca). De Duitse Division Nr.433 (die haar eenheden had gecentreerd rond en in Werkgruppe "Schill") speelde een belangrijke rol in het tegenhouden van deze Sovjet-eenheden. Kolonel-generaal Mikhail Katukov, bevelhebber van het 1e garde-tankleger was hierdoor genoodzaakt om een speciale schok-eenheid te vormen uit tank- en gemotoriseerde infanterie-eenheden. Hij moest en zou een volledige doorbraak forceren. Hij hergroepeerde zijn troepenmacht in de zuidelijke sector van de Festungsfront en wist ten zuidoosten, westen en noordwesten van de Werkgruppe "York" en "Gneisenau" door te breken.

Diezelfde dag, 29 januari 1945, werd de bevelvoerende commandant van Stellvertretende Generalkommando XXI. Armeekorps, General der Artillerie Walter Petzel, op bevel van Himmler vervangen door stafchef Oberst im Generalstabsdienst Wolfgang Hassenstein. Op 31 januari 1945 pleegde Hassenstein vlakbij het dorpje Koritten (Koryta) zelfmoord. Hij zou erachter zijn gekomen dat Himmler hem om onbekende redenen wilde laten executeren.

In de vroege ochtend van 30 januari wierp het 4e Garde-jagerskorps van Vasili Tsjoejkov’s 8e Garde-leger zich in de strijd. Na een korte en gerichte artilleriebarrage op de pantserkoepels van de bunkers, rukte de 35e Garde-jagersdivisie op en zette binnen het bereik van de Festungsfront een bruggenhoofd op. Zware gevechten braken uit rond de voormalige Hauptvormarschstraße van Kalau (een deelgemeente van Mezeritz/Miedzyrzecz) naar Hochwalde en in het gebied ten zuiden van Hochwalde, bij Liebenau/Lubnów. Hier stond de Werkgruppe "Scharnhorst".

Ook werd er zwaar gevochten om Werkgruppe "Ludendorff". Om 9:00 uur op 30 januari naderden 14 Sovjettanks vanuit de richting van Kalau het Panzerwerk 712. De tanks stopten op ongeveer 150 meter van de bunker, aan de rand van een anti-tankgracht. Na drie afzonderlijke salvo’s gingen de tanks over op een spervuur. Tijdens deze beschieting viel een machinegeweer- en mortiertoren van de bunker gedeeltelijk uit. Daarnaast raakte een Duitse soldaat licht gewond. Na een barrage van een uur trokken de tanks zich terug. De twee machinegeweren van de bunker reageerden direct en wisten zeven Sovjetsoldaten dood te schieten. Kort daarna vervolgden de tanks hun barrage. Pas na 15:00 uur vertrokken de tanks. Geen van de granaten was door de dikke bepantsering gedrongen en de bunker was nog steeds volledig operationeel. Het beleg van de Werkgruppe "Ludendorff" zou uiteindelijk twee weken duren.

Bij Pieske (Pieski), dat net achter de Werkgruppe "Schill" lag, kwam het tot een confrontatie tussen de Sovjet 40e Garde-panzerbrigade en de Jagdpanzerkompanie 15551, onder leiding van Oberleutnant Lützow. De Sovjet-brigade verloor in deze tankslag ongeveer 18 tanks. Over de Duitse verliezen is niets bekend. Kort daarna beval Generalleutnant Vollrath Lübbe de Division 433 (die op dat moment omsingeld dreigde te worden) terug te trekken, maar de twee daaraan verbonden Volkssturm-bataljons weigerden dit bevel op te volgen en bleven in de Werkgruppe Schill verschanst. Die Volkssturm-soldaten zouden uiteindelijk krijgsgevangen gemaakt worden en (op twee gewonden na) allemaal ter plekke geëxecuteerd worden.

In de noordelijke sector van de Festungsfront hadden de Duitse verdedigers grote moeite met het tegenhouden van Sovjettroepen. De communicatie tussen de verschillende Duitse eenheden was slecht. Daarnaast waren de Duitse verdedigers niet vertrouwd met het slagveld en werd het zicht vanuit de bunkers die dag erg gehinderd door het slechte weer. De Kampfgruppe "Langkeit" kwam te laat om nog iets in te brengen in de strijd. Op 30 januari 1945 bereikte deze Kampfgruppe het stadje Sternberg in der Neumark (Torzym), maar moest de volgende dag al onder grote druk van het Rode Leger terugtrekken richting Frankfurt/Oder.

Na de val van de Festungsfront Oder-Warthe-Bogen op 1 februari 1945, begon de slag om het achterland. De Panzergrenadier Division "Kurmark" (of Kampfgruppe "Kurmark") werd rond die tijd vanuit Reppen (Rzepin) over de Reichsstraße 167 naar Sternberg in der Neumark (Torzym) gestuurd. Dit stadje, waar zich het hoofdkwartier van het V.SS-Freiwilligen-Gebirsgskorps bevond, werd op dat moment veroverd door Sovjettroepen. Hierdoor had Kampfgruppe "Kurmark" geen tijd om zich voor te bereiden en lanceerde men meteen een tegenaanval. De Duitse troepen wisten de stad binnen te dringen, waardoor het stafpersoneel van het V.SS-Freiwilligen-Gebirsgskorps Sternberg ongeschonden kon verlaten. Daarnaast wist de Kampfgruppe "Kurmark" de Reichsstraße 167 voor een lange tijd open te houden, waardoor de meeste soldaten en burgers die in de stad vastzaten, naar Frankfurt/Oder konden vluchten. Uiteindelijk trok ook de Kampfgruppe "Kurmark" zich terug richter de Oder.

Op dat moment werd Kunersdorf (Kunowice) bereikt door Sovjettanks, waardoor de Kampfgruppe "Kurmark" in het bosgebied Reppen afgesneden werd. Een eerste Duitse tegenaanval mocht niet baten, dus werd er in de vroege ochtend van 2 februari luchtsteun gevraagd. De tweede Duitse tegenaanval vond rond zonsopgang plaats en werd ondersteund door Stuka’s van een ‘Panzerjäger Staffel’ onder leiding van Oberst Rudel von Westen. De Sovjets werden volledig overrompeld door het verrassingselement uit de lucht. De Sturmgeschütze en Panzerjäger van de Kampfgruppe slaagden erin om een doorbraak te forceren. Een Sovjet-tegenaanval in de flank, bestaande uit ongeveer 6 tanks, werd door een StuG-bataljon onder leiding van Feldwebel Adam Riedmüller afgeslagen. Die dag was de Kampfgruppe verantwoordelijk voor het vernietigen van maar liefst 21 vijandelijke tanks. Tussen 2 en 4 februari werd er hard gevochten om Kunersdorf.

Op 3 februari 1945 maakte de 9.Armee namens het V.SS-Freiwilligen-Gebirsgskorps melding van het volgende:

"In het gebied ten oosten van Frankfurt/Oder, tegen Küstrin en ten noordwestelijk daarvan, heeft de vijand in regimentsterkte de nog in aanbouw zijnde reserve-linie Aurith - Reppen - Drossen – Sonnenburg doorbroken."

Op 4 februari, om 2:00 uur, verlieten de laatste elementen van de Kampfgruppe "Kurmark" het slagveld rond Kunersdorf. Tijdens deze gevechten werden in totaal 73 tanks, 27 anti-tankkanonnen, meerdere zware machinegeweren, 24 pantserwagens en één Katjoesja-rakettenwerper door de Duitsers uitgeschakeld.

De restanten van de Division Nr.433 en Nr.463 werden achter de Oder omgevormd tot de Division "Raegener".

De werkelijke slag om de Festungsfront Oder-Warthe-Bogen duurde van 29 januari tot en met 1 februari 1945, dus vier dagen. Daarna werd er tussen 1 en 4 februari hard gevochten om het ‘achterland’ en de reserve-linie, een gebied dat van Sternberg (Torzym) tot Kunersforf (Kunowice) reikte. De Kampfgruppe "Kurmark" heeft hier een groot aandeel in gehad.

Maarschalk Mikhail Katukov beschreef de slag om de Festungsfront Oder-Warthe-Bogen in zijn gepubliceerde oorlogsdagboek als een "lichte slag zonder veel verliezen". Het is nu bekend dat de slag bloediger is geweest dan eerst verondersteld werd. Na de snelle doorbraak van de voorhoede van het Rode Leger ontstonden er veel hardnekkige (mobiele) verzetshaarden, waar in sommige gevallen het Rode Leger zijn tanden op brak (al dan wel van korte duur). De bunkers van de Festungsfront waren sterk en in het algemeen bestand tegen de zwaarste granaten en bommen. Zo capituleerde de Werkgruppe "Ludendorff" pas na twee weken. Ook was het Rode Leger verwikkeld in een zware strijd bij Kunersdorf, waar het relatief grote verliezen leed. Toch is het dure project achter de Festungsfront Oder-Warthe-Bogen een mislukking te noemen. De gefortificeerde regio werd snel doorbroken en had daarna al snel zijn kracht verloren, ondanks het feit dat een aantal bunkers enkele dagen daarna nog in handen van het Duitse leger was.

In de strijd om de Festungsfront sneuvelde volgens Sovjet-bronnen naar schatting 2500 Sovjetsoldaten- en officieren. Dit aantal zal in werkelijkheid hoger liggen. Velen van hen werden bij het plaatsje Meseritz (Miedzyrzecz) in massagraven begraven. Gegevens over de Duitse verliezen zijn niet bekend. In de Russische staatsarchieven worden meldingen gedaan van oorlogsmisdaden begaan door het Rode Leger tijdens de slag.

Na de oorlog zijn veel bunkers van de Festungsfront Oder-Warthe-Bogen door Sovjet-sappeurs (en later Poolse) opgeblazen. Er zijn tegenwoordig dus nog maar weinig intacte bunkers van deze verdedigingslinie over. De bunkers die wel ongeschonden bleven zijn zeker de moeite waard om te bezoeken. Bij het Poolse gehucht Pniewo staat de grotendeels intacte Werkgruppe "Scharnhorst" en een klein oorlogsmuseum. Wie dit museum bezoekt betaalt tevens voor een kaartje voor de ondergrondse rondleiding. Deze rondleiding van ongeveer een uur begint bij het volledig gerestaureerde Panzerwerk 717 en eindigt bij Panzerwerk 716. De kilometers lange ondergrondse gewelven die niet voor rondleidingen gebruikt worden, zijn het hele jaar in gebruik als vleermuizenreservaat, het grootste van Europa.

Een klein monument bij het museum herdenkt de bezoeker aan de Sovjetsoldaten die bij het doorbreken van deze verdedigingslinie sneuvelden. Net buiten het stadje Miedzyrzecz is een oorlogsbegraafplaats waar 2,074 Sovjetsoldaten- en officieren in massagraven begraven liggen. Ongeveer 40 kilometer naar het westen is een andere oorlogsbegraafplaats met de graven van 1073 Sovjetsoldaten- en officieren. Een groot deel van die soldaten sneuvelde tijdens de zware gevechten om Kunersdorf, tussen 1 en 4 februari 1945. De Duitse soldaten die tijdens de verdediging van de Festungsfront sneuvelden zijn voor het grootste gedeelte op de Duitse oorlogsbegraafplaats Neumark (bij Szczecin) begraven. Hier zijn momenteel 9600 oorlogsgraven. Uiteindelijk zullen hier 32.500 graven bijeengebracht worden.