Heinrich Himmler is onlosmakelijk verbonden met de meest duistere kanten van het Derde Rijk. Als leider van de SS en de Duitse politie was hij verantwoordelijk voor de meedogenloze vervolging van Joden, politieke tegenstanders, homoseksuelen en andere bevolkingsgroepen die het naziregime onwelgevallig waren. Zijn machtsmiddelen waren onder meer de concentratiekampen, de Waffen-SS en de Gestapo. Naar schatting 6 miljoen Joden werden onder zijn bevel uitgeroeid. Naast leider van de SS was hij ook Reichskommissar für die Festigung deutschen Volkstums. In die functie was hij de bedenker van een nieuwe racistisch bepaalde bevolkingsindeling van Europa, waarbij niet-Germaanse volkeren in Oost-Europa massaal plaats moesten maken voor Germaanse kolonisten. Op het toppunt van zijn macht was hij tevens minister van Binnenlandse Zaken en bevelhebber van het reserveleger. Dit alles maakte hem tot waarschijnlijk de belangrijkste handlanger van Hitler tijdens de oorlogsjaren. Over hem schreef de Duitse hoogleraar in de geschiedenis van het moderne Duitsland Peter Longerich (1955) een biografie die onlangs in het Nederlands vertaald is.

Aan de hand van brieven en dagboekfragmenten weet Longerich door te dringen tot de jonge jaren van Himmler. De bijna dagelijkse brieven die hij naar huis schreef toen hij als 17-jarige in dienst trad van het Beierse leger tonen een heel andere persoon dan de arrogante SS-leider die hij op latere leeftijd was. De jongeman had heimwee en klaagde over het eten en de huisvesting. Hij raakte buiten zichzelf als hij een paar dagen geen post van thuis ontving. Terwijl hij zich maar moeilijk los kon maken van zijn ouders koesterde hij evenwel de wens om zich aan het front te bewijzen. Hij berouwde het daarom zeer dat toen de oorlog eindigde hij geen dag aan het front gevochten had. Op volwassen leeftijd deed hij zich desondanks voor als de frontsoldaat die hij nooit geweest was. Na de oorlog zocht hij zijn toevlucht in rechtse militaristische bewegingen. Stond hij als twintiger nog pal voor seksuele onthouding (om in de strijd niet afgeleid te worden), op latere leeftijd drong hij er bij zijn mannen op aan om vooral snel te trouwen en voor nageslacht te zorgen. In de militaire mannenwereld, waar hij eens met trots toebehoord had, zag hij nu een homoseksueel gevaar. Ook tegenover de katholieke Kerk toonde hij zich vijandig, terwijl hij in zijn jongere jaren actief katholiek was geweest.

Het beeld dat naar Longerich naar voren brengt is dat van een man die, gekweld door frustraties en zwaktes uit het verleden, op verschillende manieren brak met de persoon die hij eens geweest was. Hij verborg zijn onzekerheden en rekende af met zijn minderwaardigheidscomplexen. Door onderdanig te zijn ten opzichte van zijn meerderen en streng tegen zijn ondergeschikten wist hij het ver te schoppen. Zijn kracht was, zo toont Longerich aan, om ideologie en machtspolitiek op elkaar af te stemmen. Voor Himmler was macht niet zozeer een doel, maar vooral een middel om een utopie van een nieuwe Germaanse wereldorde te creëren. Binnen zijn SS kon hij alvast het goede voorbeeld geven en daarbij beperkte hij zich niet enkel tot de hoofdlijnen. Hij bemoeide zich met de kleinste dingen: van de financiële schulden van zijn SS’ers tot hun huwelijksleven, seksuele contacten en gezondheid. SS’ers die wilden trouwen moesten daarvoor officieel een verzoek indienen, zo wordt door Longerich uitvoerig beschreven. Wanneer de vrouw niet voldeed aan de rasseneisen, niet vruchtbaar was of te oud om nog kinderen te krijgen, was het vaak Himmler persoonlijk die het huwelijk afwees. Hij vond het belangrijk dat de toekomst van de SS als orde gegarandeerd werd door veel “raszuivere” kinderen, die desnoods buitenechtelijk verwekt werden. Speciaal voor “Arische” vrouwen die ongehuwd zwanger geraakt waren van een SS’er zette hij de Lebensborn-klinieken op, waar de vrouwen gesteund werden bij hun zwangerschap, zodat hun kroost op latere leeftijd kon toetreden tot de SS.

Opvallend zijn de vele excentrieke ideeën en projecten van Himmler, die door Longerich beschreven worden. Zo schrijft hij over Himmlers gedetailleerde plan om commandanten die zich niet voldoende bekommerden om de verzorging van hun mannen voor bepaalde tijd onder te brengen in een “huis van de slechte verzorging”, waar ze aan den lijve zouden ervaren hoe het was om voor lange tijd slecht eten voorgeschoteld te krijgen. Ook schrijft Longerich over het onderzoek dat Himmler in Tibet liet doen naar Germaanse oervolkeren en hoe hij door middel van symbolen, feesten en rituelen vorm gaf aan de cultus van de SS. Zo schonk hij met Kerstmis – dat hij wilde omvormen tot Julfest – de zogenoemde Julleuchter, een lantaarn voorzien van symbolen die aan de Germaanse tijd moesten herinneren. Huwelijken moesten van hem afgesloten worden door het zingen van het SS-Trouwlied en bij de doopceremonie diende op het altaar een hakenkruisvlag te liggen, waarop een foto van Hitler moest staan. Stond hij afwijzend ten opzichte van het christelijke geloof, het islamitische geloof kon hem meer bekoren. Ten opzichte van de religieuze gewoontes van moslims – die in dienst van de Waffen-SS vochten in de Kroatische divisie “Handschar” – was hij opmerkelijk tolerant. Hij gaf het bevel dat de voedselvoorschriften van de moslimsoldaten gerespecteerd dienden te worden en verbood dat er grapjes gemaakt werden over de mohammedanen. Hij gaf toestemming om imams toe te voegen aan de divisie en had zelfs het plan om een instituut voor de politieke en religieuze scholing van imams op te richten in Duitsland. Uiteindelijk waren standpunten van Himmler ten opzichte van de islam pragmatisch: hij kon de Kroatische vrijwilligers goed gebruiken en beschouwde hun geloof als “een voor soldaten praktische en sympathieke religie”.

Naast het leven en de historische invloed van Himmler gaat Longerich ook uitgebreid in op de algemene geschiedenis van de SS. Hij biedt daarvan een degelijk overzicht, maar geeft geen nieuwe informatie ten opzichte van bijvoorbeeld Heinz Höhne’s “het Zwarte Korps onder de Doodskop” uit 1967. Twee brede thema’s die uitvoerig aan bod komen zijn de Holocaust en de Germaanse kolonisatieprojecten. Beide onderwerpen zijn helaas weinig meeslepend beschreven: de vele persoons- en plaatsnamen, cijfers en jaartallen beklijven slechts moeizaam. Met name over de Holocaust is bovendien al zoveel geschreven dat Longerich erg in herhaling valt ten opzichte van andere boeken, zoals bijvoorbeeld Richard Breitmans “Heinrich Himmler, de architect van de Holocaust” uit 1992. Weliswaar kunnen deze onderwerpen in een biografie over Himmler niet onbesproken blijven, maar het boek was leesbaarder geweest als Longerich zich meer had gericht op de hoofdpersoon en minder op de brede historische onderwerpen. Afgezien daarvan, bevat het boek een heleboel interessante inzichten in de persoon Himmler en zijn invloed op de geschiedenis van het nationaalsocialisme. De uitvoerige noten- en bronnenlijst, de compleetheid van de levensbeschrijving en de zorgvuldigheid van de conclusies die getrokken worden maken van dit boek een grondig wetenschappelijk standaardwerk over een fascinerende, maar tegelijkertijd afschuwwekkende figuur.