Godfried Bomans, oorlogsdagboek

Begin 1939 was Godfried Bomans van Amsterdam naar Nijmegen verhuisd om in die stad psychologie en wijsbegeerte te gaan studeren. Op 9 mei 1940 zat hij met Hans Triebels voor het eerst van zijn leven aan een uitgebreide rijsttafel in restaurant ‘Germania’ aan het Keizer Karelplein. Na de maaltijd gingen ze op het buitenterras nog een glas wijn drinken. Ze hoorden geweerschoten en luisterden een tijdje zwijgend. Toen zei Triebels: “De Duitsers” (Werken VII, p. 297).

Die gebeurtenis was te massaal om er iets tegenover te stellen en ze keuvelden nog even door. Met een enorme explosie ging de Sint Annabrug de lucht in. Bomans vertrok en zocht zijn kamer op. Toen het licht was geworden, ging hij weer naar buiten en zag voor het eerst Duitse soldaten. Zij “stonden recht overeind in de voorbijrollende tanks. (..) Ik dacht”, schreef Bomans in 1960, “dit is een historisch ogenblik. De bewustheid hiervan bewijst, dat ik niets voelde. (..) Ik stond naar die onwezenlijk voorbijglijdende colonnes te kijken met de gedachte: ‘Dit is 10 mei 1940; inval der Duitse troepen in Nederland.’”

Bomans had geen gevoelens van verzet of haat, “Hoewel ik later”, vervolgde hij, “toen de druk van de laarzen voelbaar werd, geen gelegenheid verzuimde om hen een hak terug te zetten, was er op het moment zelf alleen… nieuwsgierigheid” (p. 298). Voor haat was het nog te vroeg. Wel was er “een besef van radeloosheid, een totale desoriëntatie. Ik bemerkte dit overal”, schreef Bomans. “Men begreep in de verste verte niet, waar men aan toe was” (p. 299).

De oorlog met de Duitsers was in 5 dagen voorbij, daarna volgde wel vijf jaar bezetting. De Duitse laarzen gingen drukken. Op 25 september 1941 werd de Kultuurkamer opgericht. Dat was een organisatie waarbij kunstenaars en schrijvers zich moesten aansluiten, om hun werk te kunnen blijven doen. Uit protest tegen de Duitse bezetters en de Kultuurkamer – in feite een organisatie voor nazi-propaganda en censuur - weigerden schrijvers massaal lid te worden. Hun boeken mochten niet meer verkocht worden. Voor veel schrijvers was het offer dat zij voor hun daad van verzet brachten, gering. Voor Bomans lag dat totaal anders. Hij had net een bestseller geschreven. In minder dan een jaar tijd, was ‘Erik of het klein insectenboek’ aan zijn tiende druk toe. Bomans ontving 15% van de verkoopwaarde. In de bezettingstijd is er na 1941 geen enkel boek van hem meer verkocht. Deze vorm van verzet kostte Bomans een smak geld.

Begin 1942 werd het onrustig op universiteiten en hogescholen. In collegezalen werden razzia’s gehouden. Vele honderden studenten werden afgevoerd naar kampen. Het universitaire leven kwam in belangrijke mate stil te liggen. In maart 1943 moesten studenten de loyaliteitsverklaring tekenen, om te kunnen blijven studeren. Daarin verklaarde de student dat hij zich aan de wet zou houden én “zich zal onthouden van iedere tegen het Duitse rijk, de Duitse weermacht of de Nederlandse autoriteiten gerichte handeling”. Bijna geen student tekende hiervoor. De universiteiten sloten hun poorten.

Godfried Bomans verliet Nijmegen. Nu hij geen ‘werk’ meer had, liep hij net als andere studenten een groot risico opgepakt te worden, om in Duitsland dwangarbeid te moeten gaan verrichten. Hij kwam bij verzetsman Mari Andriessen in huis, met wie hij al vanaf het begin van de oorlog bevriend was. Volgens het biografische boek over de jonge Bomans van Michel van der Plas dook Bomans onder. Hij bleef enkele weken bij Andriessen. Toen huurde Bomans gewoon een huis aan de Zonnelaan in Haarlem. Daar liet hij later het gezin van Andriessen een poosje onderduiken. Ook enkele Joden verbleven in zijn huis, voor langere tijd. Dat had Bomans de kop kunnen kosten, maar hij haalde, net als zijn gast Hans Lichtenstein, gezond en wel, maar sterk vermagerd, de bevrijding.

Bomans bleef in de bezettingstijd goed op de hoogte door, volgens de Duitsers, veel naar de stem van de vijand te luisteren: de B.B.C.-uitzendingen. Radiobezit was verboden en wie betrapt werd, werd streng gestraft. Zelfs van de avondklok trok hij zich niets aan. Als iedereen verplicht binnen zat, was hij vaak buiten. Journalist Henk Lunshof schreef in het boek ‘Herinneringen aan Godfried Bomans’: “Bijna twee jaar was hij dagelijks een gast in mijn huis”. Doordat Lunshof in de buurt woonde, was dat contact mogelijk. Over de bewegingsvrijheid die Bomans genoot, schreef Lunshof: “De Duitsers hadden een avondklok ingesteld, maar wind en weer trotserend, trok Bomans zich van dit barse bevel niets aan, door steeds met een opgestoken parapluie bewapend - regen of geen regen - mij op te zoeken en, laat, zachtjes heen te gaan”.

In de zomer van 1943 ontmoette Bomans Lunshof voor het eerst in het huis van de beeldhouwer Mari Andriessen. Andriessen werd na de oorlog bekend als maker van het verzetsmonument ‘De Dokwerker’ in Amsterdam. Bij hem ontmoette Bomans ook de muzikant Hans Lichtenstein, die sinds 1930 in ons land woonde. Tot 10 mei 1940 was Lichtenstein dirigent van een Joods operettegezelschap. Dat werd door de Duitsers opgeheven. Later begon de Jodenvervolging én de deportaties naar het oosten. Meestal volgde daarop de dood, door vergassing of uitputting. Lichtenstein had al diverse onderduikadresjes gehad voordat Bomans hem onderdak aanbood. Lichtenstein nam het aanbod aan. Het huis aan de Zonnelaan werd wat vertimmerd zodat er schuilmogelijkheden kwamen. Daarvan moest af en toe gebruik worden gemaakt.

Bomans ging vaak bij Lunshof langs. Lunshof was journalist bij ‘De Telegraaf’ geweest. Toen die krant een sterk anti-Joods hoofdartikel had geplaatst, nam hij uit protest in 1942 ontslag. Hij voerde met Bomans eindeloze gesprekken, vaak over het geloof. In 1944-1945 ontmoetten ze elkaar ook in het bijzijn van Anton van Duinkerken, schrijver en hoogleraar Nederlandse letterkunde, en Piet Bakker, journalist en schrijver van de trilogie "Ciske", voor een hoogst illegale zaak in die tijd: de voorbereidingen van een weekblad dat na de bezetting zou gaan verschijnen. Op 27 oktober 1945 was het zo ver: ‘Elseviers Weekblad’ verscheen voor het eerst, met Lunshof als hoofdredacteur, Bomans als redacteur.

In diezelfde tijd haalde Bomans meer van hetzelfde uit. Hij ontmoette journalist Joop Lücker en professor C.P.M. Romme. Lücker was jounalist geweest bij ‘De Telegraaf’. Uit protest tegen de pro-Duitse koers van die krant nam hij in 1944 ontslag. Professor Romme was eerder minister geweest. Met z’n drieën kwamen ze bijeen om na de bezetting een nieuwe krant van de grond te tillen. Op 8 mei 1945, drie dagen na de bevrijding, kwam de eerste ‘Volkskrant’ uit. Door de enorme schaarste - aan alles was een groot tekort - bestond die krant uit enkele velletjes bedrukt papier.

Op 6 juni 1944 landden de geallieerde legers op de stranden van Normandië. Na zeven weken van felle strijd waren de Amerikaanse en Engelse legers amper 50 kilometer in Frankrijk doorgedrongen. Daarna kraakte het Duitse front en begon een snelle opmars. Parijs werd op 25 augustus bevrijd, Brussel volgde op 3 september. Op die zondag was Radio Oranje in de lucht, vanuit Londen. De toespraak namens koningin Wilhelmina begon met: “Gij weet dat de bevrijding voor de deur staat”. De volgende dag werd Antwerpen bevrijd. ‘s Avonds sprak minister-president Gerbrandy voor Radio Oranje de volgende woorden uit: “De geallieerde legers (hebben) in hun onweerstaanbare opmars de Nederlandse grens overschreden”, terwijl de Nederlandse uitzending van de BBC later meldde: “Breda is bevrijd.” De volgende dag werd dit bericht herhaald.

S. Montag (Henk Hofland) schreef daarover in NRC Handelsblad (9-9-2007):“Op 5 september (1944) gingen de Rotterdammers langs de weg staan om de Bevrijders te begroeten. Op straat werden alvast vreugdedansen uitgevoerd. Dolle Dinsdag was uitgebroken.”

In heel Nederland werd gedacht dat de bevrijding nog slechts een kwestie van dagen was. De opwinding was bijzonder groot. Die dinsdag was ook dol voor Nederlanders die de Duitsers trouw waren gebleven, met name NSB-ers. Zij zochten een goed heenkomen. In de roes van die dagen begon Bomans aan zijn ‘Journaal’. Hieronder staat een selectie van citaten die alle afkomstig zijn van dat dagboek. De typografie en oorspronkelijke spelling zijn zo veel mogelijk gehandhaafd. Dit dagboek is opgenomen in Werken I (p. 684 – p. 718), de eerste van zeven dikke bundels, waarin het werk van Bomans grotendeels is verzameld.

Nu de gebeurtenissen in Europa zoo snel op elkaar volgen dat men in 24 uur meer meemaakt dan vroeger in maanden tijds, zou ik gaarne enkele feiten vastleggen, temeer daar de Geallieerden vandaag de Nederlandsche grens overschreden hebben.

4 September 1944 Een dag van koortsachtige opwinding. Doodstil op straat (in Haarlem, e.k.), hier en daar een paar fluisterende menschen. (...) Vandaag horen wij - bij gerucht - dat Breda gevallen is. Groote vreugde binnenshuis. Wij durven ons niet op straat begeven. Liesbeth Leclercq doet de boodschappen. Onafgebroken luisteren wij naar de radio, tot 2 uur (des nachts) toe.

5 September Breda gevallen (bevrijd, e.k.)! Geen nieuwe berichten. (…) Geruchten van razzia’s op mannen van 20-40 jaar. Des middags niettemin naar Andriessen gegaan. Er waren daar 30 menschen bijeen, die den weg aftuurden, in verwachting van de Engelschen. Menschen op stoeltjes langs de kant van den weg, waiting if something will turn up. (…) Burgemeester Plekker, Neederkorn en Faber hebben de beenen genomen. (…)

Een onbevestigd bericht uit Parijs: een Amerikaanse pantser-eenheid tot aan de Rijn doorgestoten. Leuven en Aelst bevrijd. De Geallieerden voorbij Breda, in richting Rotterdam! Een flesch wijn van mevrouw Mulder, om dit met mijn onderduikers te vieren. Wij zijn binnenkort vrij.

6 September Slapelooze nacht.

De Koningin: zoodra de Regeering weer terug is, zal er een leger worden samengesteld ter bevrijding van Ned. Indië. (...) (Nederlands-Indië was honderden jaren een Nederlandse kolonie. In 1942 werd dat land door de Japanners bezet. De bedoeling was de kolonie te gaan bevrijden, wat niet nodig was omdat Japan in 1945 capituleerde, e.k.)

Alle N.S.B.ers hebben de beenen genomen. Van half 6 tot half 8 Gerard Wijdeveld bezocht. Hem bescherming aangeboden tegen de eerste woede-uitbarsting. Doch hij geloofde nog in een Duitsche overwinning. Zijn vrouw en kinderen had hij den avond tevoren naar Westerbork gebracht, waar het Kamp der joden - op transport naar Duitschland - nu voor de N.S.B.ers is ingericht. (…) Nog steeds fietsenrazzia’s in Haarlem.

7 September Vanochtend geen nieuws en geen groente. Wij ontvangen slechts een halve liter melk per dag. De teleurstelling hierover dat de Amerikanen niet verder gaan dan Breda, is algemeen groot. Ik vermoed:

1) dat zij op versterkingen wachten
2) daarna W.-waarts afbuigen naar Zeeland, om de Schelde voor Antwerpen te veroveren. Dus: Vlissingen.

Gent bevrijd ( 2 uur ‘s middags). Le Havre en Brest gebombardeerd. In de zak tussen Compiègne en Mons bij elkaar 70.000 Duitschers gevangen genomen. (…) Prato in Italië bereikt. Bij Turnu Severin zijn de Russen over de Donau. Nog 10 km van Warschau.

12 uur ‘s nachts: Strijd op Duitsche bodem bijna begonnen. Geen woord over Breda. (…)

Slag om Londen geëindigd, van 8000 bommen bereikten 2500 Londen, eerst 1, nu een derde leven per bom.

8 September Vanochtend geen nieuws. Verder geen groente, geen aardappelen, en geen melk. Eten wat ik gisteren ‘zwart’ kocht: nl. 2 kolen, 2 p. peren, 2 p. tomaten, samen f 5,-. Het misnoegen over de voorbarigheid der B.B.C. algemeen. Nog steeds 7.30 binnen, en daarom gisteren den avond doorgebracht bij Van Waveren, onze buren. (…) Hans denkt: Zaterdag 16 September zijn we vrij.

9 september: Met de tram naar Oegstgeest! Zonder beschoten te worden.

10 September H.L. is nu een half jaar mijn gast. Dit feit wordt herdacht met:
a) een gebakje (echt spul)
b) een flesch wijn! (echt spul)
c) een sigaar !! (echt spul)

Half 8 ‘s avonds: (de Londensche zender voor Weenen) Geallieerde troepen overschrijden den Hollandsche grens. Eindelijk! Het Nederlandse legioen ‘Prinses Irene’ trekt met Prins Bernhard mee. De plaats is: ten Zuiden van Eindhoven.

11 September (…) Trier bereikt!!

7 uur: Le Havre is gecapituleerd (3000 gevangenen, 2000 gesneuveld). Malmedy en Spa veroverd. Blankenbergen veroverd. 1000 bommenwerpers overdag boven de Duitsche olie-installaties. 70 Duitsche vliegtuigen vernietigd.

Woensdag 13 September 12 uur: (…)

Aanbod van 1 mud aardappelen voor f. 40,- afgeslagen. Ga zelf vanmiddag in de Meer rooien. (In April-13.4.45 minstens f. 500,-!) (…)

In het geheel (over alle bezette landen, e.k.) zijn 800.000 Duitschers van de Hoofdmacht afgesneden.

14 September 12 uur: Campulungk door de Russen veroverd. Ned. Grens op 2 nieuwe punten overschreden: a) ten Z. van Maastricht, b) onder Eindhoven. (…)

In Haarlem werden in de hoofdstraten fietsen gevorderd, zoodat de menschen niet verder durfden en hun rijwielen bij vreemden afgaven.

10 uur ‘s avonds: Rede van De Gaulle: onbeschrijfelijk enthousiasme. Amerikanen 2 km van Aken!! 39.000 gevangenen in 12 dagen. (…) 34 namen van de schoften die in Lublin ontelbare joden vermoord hebben, worden genoemd. (…) Ondanks ijverig luisteren hebben wij nog niet één Brabantsch of Limburgsch dorpje als bevrijd hooren noemen, hoewel ze al vanaf 9 Sept. met zekerheid in Nederland zijn. Het ziet er naar uit of wij het laatste land worden (…)

15 September Uitzending van 8 uur n.m.: Maastricht en Eysden veroverd!! Onbeschrijfelijk gejubel op het Vrijthof en in de Zonnelaan. (…) Poolsche troepen bij Zeeuwsch Vlaanderen. (…) Amerikanen landen op Molukken en Philippijnen.

Zondag 17 September Uitzending 6 uur: Om 3 uur zijn in ‘Z. Nederland’ geweldige luchtlandingen verricht. Meer dan 1000 vliegtuigen zetten troepen af. Volgens de Duitschers in de buurt van Nijmegen, Tilburg en Eindhoven.

Maandag 18 September De luchtlandingen boven verwachting goed geslaagd. Geringe verliezen. Auto’s en tanks gingen mee. Several places are liberated.

De Haarlemmer Meer is gesloten sinds eergisteren, zoodat de 50 kilo aardappelen (10ct het kilo, zelf rooien) het laatste is wat ik er vandaan gehaald heb. Wij kunnen ons nu niet meer op straat vertoonen. Jan (ter Gouw, een andere onderduiker e.k.) blijft dan ook weg. (…)

8 uur: 4000 tonnen bommen op Ned. doelen. Valkenswaard bevrijd. De Nachtwacht in Maastricht gevonden.

19 September Het luchtleger, bij Eindhoven geland, heeft contact gekregen met het leger dat uit België naar boven rukt. Luchtlandingsdivisies schijnen Maandag bij Arnhem en Nijmegen te zijn neergelaten.

Donderdag 21 September Zware gevechten in Nijmegen. Geallieerden veroveren de onbeschadigde Waalbrug. Maken contact met het luchtlandingsleger bij Lent.

Vrijdag 22 September Situatie der luchtlandingstroepen bij Arnhem critiek. Arnhem volgens D.N.B. in vlammen. Nijmegen bevrijd.

25 september: (Ik rijd (..)met de fiets naar Leiden heen en terug en kom nagenoeg geen sterveling tegen).

Dinsdag 26 September Aardappelpositie Zonnelaan 17:
50 kilo à 10 ct = f 5,- (Hoofddorp)
35 kilo à 25 ct = f 8,75 (Bennebroek)
35 kilo à 31 ct = f 11,- (aan de deur)
35 kilo à 43 ct = f 15,- (aan de deur)
6 kilo à 9 ct = f 0,54 (in de winkel)

Alberdingk Thijm op bezoek. (Thijm was een belangrijk schrijver, onder het pseudoniem Lodewijk van Deyssel, e.k.)

Nu al 9 dagen het luchtleger bij Oosterbeek zonder verbinding. Positie critiek.

27 september: (Fiets bij Termets moeten achterlaten, daar er overal in de stad geroofd werd.)

28 September Tracht de 5 gouden tientjes van H.L. te verzilveren. Zij stonden op f 260,-. Nu gaf men niet meer dan f 125,-. Tracht nog via anderen weg een hoogere koers te bereiken. Pond druiven à f. 2,- gekocht voor moeder.

Fietsen weer van het dak gehaald. (…) Bracht avond door bij mevrouw Peeters (met Lunshof) en slaagde er in om ca. half elf ongezien thuis te komen

29 September 12 uur ‘s nachts: Geweldige bombardementen op Duitsland.

30 September ‘Im Westen nichts neues.’

1 October Afwachten

2 October Afwachten

3 October Wachten

Woensdag 4 October Geruchten omtrent de verwoesting door de Duitschers van Putten wegens plegen van sabotage, blijven de ronde doen, doch wij hooren geen bevestiging. Gisteren dijken gebombardeerd op Walcheren en het eiland ondergeloopen. De bevolking werd 24 uur tevoren gewaarschuwd. (…) Warschau staakt de strijd. Geallieerden staan 35 km voor Breda.

5 October Putte bereikt. Apeldoorn: hier zijn 10 ‘saboteurs’ die weigerden te spitten, met de bijl in het openbaar terechtgesteld. In Putten (Gld) 105 huizen door de Duitschers verbrand en 700 man naar Duitschland vervoerd.

Vrijdag 6 October Met 1250 bommenwerpers Berlijn, Hamburg, Harburg gebombardeerd. 3 (!) vermist van de 2000 (750 jagers). (..) Wij slagen er niet in een half pond boter voor f. 42,50 te kopen. 4 Duitsche soldaten vorderen de fietsen bij onze twee overbuurmannen. Hans en ik maken het huis schoon, omdat Mari en Nettie (Andriessen) hier willen komen. Vanaf Maandag a.s. geen electriciteit meer.

Zaterdag 7 October Oranjezender 1 uur ‘s middags: Zware gevechten bij Opheusden. In de buurt van Wageningen een bruggenhoofd ( door ‘t Britse 2de leger). Stad Nijmegen onder granaatvuur. Een derde van Walcheren onder water.

11 October Sinds drie dagen geen electriciteit, zoodat wij (behalve geen licht) ook geen radio hebben, en op geruchten zijn aangewezen. Ziehier eenige: Churchill en Eden in Moskou. Geallieerden vanuit de lucht in Breskens geland.

In Haarlem en Heemstede vertoont niemand zich meer op straat, daar velen tusschen 18 en 50 worden opgepakt.

Wij hebben een kwart liter petroleum en 10 kaarsen.

Zondagavond 22 October 12 uur ‘s nachts, bij kaarslicht geschreven. Heelemaal geen gas meer. Vanmiddag hoorden wij dat bij Nijmegen het offensief is ingezet. Deo Gratias. Ook bij Den Bosch een aanval.

Wij hebben ons tot nu toe zonder licht en gas goed gehouden. Alles wordt in een jam-bus gekookt, die diep in de kachel zakt. (…) Het eten van de gaarkeuken is tamelijk slecht, en somtijds niet te eten. Vandaag voor het eerst hebben wij niet de hulp van de buurhond moeten inroepen, daar H. twee borden at.

28 October Dindsagavond 24 Oct. Om ongeveer half 8 zijn Mari (Andriessen), Nettie, en Frits hier gekomen. Wij zijn dus nu met ons vijven. Den volgenden dag kolen, eten etc. met handkar van hun huis (dat misschien onder bewaking staat). De man (Krist) die de overval op Mari’s huis organiseerde, den volgenden dag doodgeschoten. Als represaille hiertegen 10 Haarlemmers (Westergracht) gefusilleerd.

(Toelichting: Andriessen zat in het verzet. Duitse soldaten zijn onder leiding van Krist bij Andriessen binnengevallen. Het verzet schoot Krist de volgende dag dood. Als represaille werden 10 onschuldige burgers door Duitse soldaten doodgeschoten. Andriessen dook na deze gebeurtenis onder in het huis van Bomans. Al op 6 oktober werd hiermee rekening gehouden, e.k.)

Zondag 29 October Bergen op Zoom, Den Bosch, en Tilburg gisteren en eergisteren gevallen.

Maandagochtend 30 October Breda gevallen. Goes gevallen. (Breda werd dus bijna twee maanden later bevrijd dan men op Dolle Dinsdag van officiële zijde gehoord had, e.k.)

Heden 10 November Eergisteren Roosevelt herkozen. (…) Drie dagen terug Middelburg en Veere gevallen, waardoor Schelde vrij. (..) Vandaag Mari, Nettie, en Frits weer vertrokken naar hun huis. (..) Precies een week geleden naar Leiden op en neer geloopen, met Agnes van Kan en Termets.

14 November: Morgen tusschen 9 en 4 uur moet (..) ingeleverd worden: 1. wollen deken f. 25,- (..) 6, winterjas f. 30,- (met een totale waarde van, e.k.) f. 97.50. Wij leveren voor f. 20,- in, en krijgen een briefje met ‘D’. (‘durchsuchen’), ontvingen ook bezoek van een Duitscher, die echter met de prestatie genoegen nam. (H. in de schuilkelder).

8 December Woensdagochtend 6 Dec. Jl. razzia, begonnen om 7 uur. Veel geschiet en lawaai: Anke van Gogh komt ons waarschuwen. Ik blijf over met Mienke Vergeer. Wij krijgen dit briefje in de bus: ‘Bevel. Alle mannen in den leeftijd van 17 tot 40 jaar worden voor den arbeidsinzet opgeroepen.’ Tegen half elf doorzoeken twee Duitschers het huis, doch vonden mij niet. Al mijn bekenden kwamen er goed af, behalve de familie Dekker. De vangst te Haarlem is 1500 man geweest. Niemand waagt zich meer op straat. Wij zitten opgesloten. (…)

Het rantsoen brood 1000 gram (2 pond) per week (vroeger 1800 gram), en aardappelen 1 kilo per week (vroeger 4 kilo). Geen handelaren meer aan de deur, die trouwens ook niet meer te betalen waren (1 mud tarwe f 500,-, 1 mud aardappelen f. 80,-; prijzen die nu al weer hooger zijn). Dank zij Hans’ kookkunst hebben wij het toch nog goed.

Zaterdag 30 December Het zag er de laatste 2 weken somber uit, daar een groote Duitsche aanval bij Malmedy ruim 40 km terrein won. Doch gelukkig lezen wij: ‘… de slag in het Westen is meer stationair geworden…’

2 januari (1945). Fam. Bangert ontmoet.

Dinsdag 16 Januari (…) Vandaag met groot gevaar naar Oegstgeest op en neer.

Woensdag 17 Januari Razzia’s op groote schaal.

Zaterdag 20 Januari Warschau gevallen!!!

Zondag 21 Januari Gisteravond 25-jarig bruiloft bij Van Waveren en vandaag naar Aerdenhout, lezing bij C. Bangert.

22 Januari: (Geslapen in Aerdenhout.)

23 Januari: (Geslapen bij Andriessen.)

Vrijdag 26 Januari (…) De Russen zijn 200 km van Berlijn, van Dresden ca. 160 km. (…)

De hongersnood in ons land is intusschen een bitter feit geworden. Het eenige wat practisch op de bonnen sinds twee maanden te krijgen was is brood, en wel 1000 gram per week. Aardappelen zijn niet meer te koopen, welke prijs men ook biedt. Boter, melk, vleesch, hebben wij in geen maanden gezien. Voeg daarbij dat gewapende patrouilles (van Duitse soldaten, e.k.) per fiets door Haarlem en omstreken trekken en ieder gevangen nemen tusschen de 17 en 40 jaar, dan heeft men een droevig, maar niet overdreven beeld van de situatie. Bij zeer vele menschen zijn bovendien de kolen op, en bij het grootste deel dreigen zij althans op te raken. Allerwege hoort men reeds van stoken alleen tussen 4 en 6 uur. Enkele begenadigden hebben licht van 6 tot half 10, niemand heeft gas. De groote karavanen naar de Wieringermeer (met handkarren door de hooge sneeuw, soms van Rotterdam en Den Haag af) zijn geslonken, omdat ook daar de voorraden zijn opgeraakt. Friesland is wel het beloofde land, maar vrijwel onbereikbaar. Toch trachten nog sommigen tot daar door te dringen.

2 Februari Gaf van mijn laatste erwten een diner (op 31 Jan.) aan twaalf menschen, te weten: Mari en Nettie, Claartje, Hans, Kokkie en Henk. Piet en Miep, Anki, Han en Georgette, Godfried.

2 pannen met erwten, waardoor 2 worsten (Godfried)
36 drie in de pan met bessensap (Kokkie)
flesch wijn (Henk)
flesch cognac (Han)
half pond suiker (Miep)
8 pannekoeken (Claar)
30 drie in de pan (Miep)
50 sigaretten (Han)
2 flesschen melk (Miep)

Het was een ongeloofelijke middag, en wij bleven van 1 uur tot half 6 bijeen.

Vrijdag - Februari Wij hooren zoojuist van Frits, dat de Engelschen en Canadeezen ten Oosten van Nijmegen, na artillerie-vuur van 11 uur tijds, een groote aanval in de richting van Cleve hebben ingezet.

3 Maart Gisteren mijn verjaardag: 12 menschen ten eten: Kees en Tak Bangert, Mari en Nettie Andriessen (…) Henk en Kokkie Lunshof (…). Paul Brand blijft hier tot Woensdag. Ik echter vertrek vanavond naar Aerdenhout om causerie-tje te houden, en blijf daar ongeveer 5 dagen. (…) Ontvang aanbieding van Lücker voor redacteurschap van de Volkskrant.

28 Maart Een wild bericht vanavond, blijkbaar van de Engelsche radio (Duitsche uitzending), dat het D. front over een lengte van 750 km totaal is ingestort - De laatste weken hebben de Geallieerden alle Rijnsteden bezet; vandaag ook Frankfurt a. Main en zelfs Aschaffenburg gevallen. Het schijnt dat D. in tweeën geknipt wordt.

Ik meen nog steeds dat Nederlandsch bevrijding de laatste acte is van dit treurspel. Geruchten dat de razzia’s verminderen. Wij krijgen deze week een half broodje (wit) van Zweden en, naar men zegt, een vierde pond boter.

Ben vast medewerker geworden aan Elseviers uitgeverij en weekblad, tegen goed jaargeld.

Ontving brief uit Amerika, gedateerd 22 Juli 1944. (…)

Enkele prijzen: een mud anthraciet: f. 300,-; mud rogge of tarwe f. 1200.-; mud aardappelen: niet betaalbaar; (…) pond erwten: f. 17,50.

3 April (…) de verwachtingen krijgen de intensiteit van ‘dolle Dinsdag’, waarmee het eerste schriftje aanvangt. Ziehier de berichten van gisteravond: ‘Britten in Gelderland en Overijssel.’ ‘Verwoesting en defaitisme.’ ‘Der Kampf geht weiter!’ Ten tweeden male is de aanval op Nederland ingezet. De dolle Dinsdag bracht een vreeselijke teleurstelling. En nu? Weer hoort men allerwegen: nog een paar dagen en wij zijn vrij. Ik geloof dit niet. (…) ik geloof dat onze bevrijding nog maanden kan duren. Duitschland zal eerder veroverd zijn dan wij.

5 April: Met de families Lunshof, Bangert en De Jong Schouwenburg de vernielde V installatie in het Naaldenveld bekeken. Alles verlaten.

7 en 8 april: Lezingen gegeven bij Schröder en Boerma.

Woensdag 11 april

1) Deventer is genomen (Canadeezen)
2) Duitschers trekken terug op de IJsellinie
3) Amerikanen veroveren Hannover.

Amerikaansch record: 305 D. vliegtuigen (gisteren) vernietigd. Churchill: Engeland verloor sinds September 1939: 685.000 man, waaronder 216.000 doden. Volgens Mari is ook Goszlar gevallen. Weenen is nu in Russische handen!

Vrijdag 13 April

1) Wij hooren zojuist dat Roosevelt dood is (apoplexie)
2) De Russen schijnen aan de Oder een nieuw offensief begonnen te zijn. En avant.

Prijs tarwe momenteel: f 3500,- per mud = f. 50,- per kilo

Enkele feiten uit illegale bron: (…)

Op Texel zijn de Russen in opstand gekomen: 1300 man en 500 man van de ondergrondsche beweging. Bevinden zich echter in een penibele positie in het Noordelijke gedeelte van het eiland.

Zaterdag 14 April Wilde berichten van de postbode:

1) Arnhem gevallen!
2) de Geallieerden zijn al door Leipzig en Dresden heen!!

Zondag 15 April Bliksemsnel volgen de gebeurtenissen elkaar op: zoojuist vernomen dat Assen, en Groningen gevallen zijn. In Apeldoorn en Zwolle wordt hevig gevochten.

Bij Maagdenburg 47.000 gevangenen gemaakt. Von Papen - een der treurigste figuranten in dit treurspel - in het Roergebied gearresteerd. Neem vast Engelsche conversatie-les twee maal in de week. (..) Naar ik verneem zijn van de 12.000.000 buitenlandsche (dwang-)arbeiders er slechts 2.000.000 bevrijd, zoodat in het restant van Duitschland (niet bevrijd gebied, e.k.) zich niet minder dan 10.000.000 vreemde arbeiders bevinden!

Maandag 16 April (…) De postbode, die iemand kent die zelf luistert, (meldt): heel Groningen en Friesland bevrijd.

Was vanmiddag in Santpoort (…) en maakte bombardement mee op het kwartier van generaal Christiansen (General der Flieger). (…) Ontweek op den terugtocht een Duitscher die van verre mijn fiets sommeerde.

Woensdag 18 April Hiermee begin ik mijn 4de schrift, getiteld: Journaal van de laatste oorlogsdagen en de eerste dagen der bevrijding, begonnen op den 4den September van het vorig jaar en still going strong. De bedoeling ervan was de gebeurtenissen vast te leggen die onze bevrijding zouden bewerken en die niet meer dan een week tijds zouden vergen. Wij zijn nu 7 en een halve maand verder en de positie is sterk gelijkend op die van toen: wéér staan de Geallieerden op het punt de groote steden te bevrijden, wéér heeft Londen gezegd dat de bedoeling dezer opmarsch is ‘to liberate Amsterdam and Rotterdam’, en weer is het geloof hieraan algemeen. Als dit echter werkelijk de bedoeling der Canadeezen is, hadden zij hier al moeten zijn.

Vrijdag 20 April De stemming zakt merkbaar, het water echter stijgt. Houdt men ons in Londen voor den gek?

Woensdag 25 April Potsdam gevallen! Ook het Italiaansche front blijft in beweging: Modena, Ferrara, en La Spezia bevrijd! Heel Europa raakt langzamerhand bevrijd, behalve Noord- en Zuid-Holland.

Uiterst merkwaardig: vandaag en gisteren heeft Londen verklaard pakketten met levensmiddelen boven Noord- en Zuid-Holland te zullen uitgooien.

Donderdag 26 April Luisterde gisteravond zelf naar een kleine z.g. ‘kristal-radio’:

1) Amerikanen staan in de buitenwijken van Regensburg en Augsburg (…)
4) Driekwart van Berlijn veroverd! en heel Berlijn ingesloten (…)

Of Hitler werkelijk in Berlijn is, gelijk Goebbels verzekert, betwijfel ik. Dat de Führer zijn getrouwen in de ure des gevaars terzijde staat, is van propagandistische waarde, doch in alle andere opzichten niet zeer doelmatig. Anderzijds past zulk een heroïsche dood wel in het Führer-beeld, en zulk een einde is vooral voor een liefhebber van Wagner niet te versmaden. Ik blijf echter gelooven dat Hitler in Zuid Duitschland het laatste verzet organiseert. (…)

‘De Britsche troepen, die enkele dagen geleden over de Maas de Bommelerwaard binnentrokken, zijn tijdelijk weer op de Zuidelijke Maasoever teruggetrokken.’ Het eenige wat, temidden der daverende gebeurtenissen, van het Nederlandsche front gezegd kan worden.

27 April Heden, Vrijdagmiddag kwart voor 6, werd mijn fiets in Aerdenhout door een Duitscher gevorderd en meegenomen. (Hij) Weigerde twee tientjes, en trok tenslotte zijn revolver. Een zwaar en voorloopig onvervangbaar verlies.

Zaterdag 28 April

1) Gisteravond een plechtige uitzending, ter herdenking van het feit dat bij Thorgau de Russen en de Amerikanen elkander ontmoet hebben.
2) Mussolini gevangen!

(…) Kwart voor 5 ‘s middags: Mij boven scherend, hoor ik door het raam dat Duitschland gecapituleerd heeft. Hans is naar Lunshof gevlogen, ik ga naar Boerma. Beiden hebben radio. Het is niet te gelooven.

Zondag 29 April Gisteravond een groot gezelschap bij Boerma vereenigd. Er werd mateloos geschranst en gedronken, en het speet mij dat de sfeer niet in overeenstemming was met de historische grootheid van het oogenblik. Tot de juiste proporties teruggebracht zijn dit de feiten, gelijk de B.B.C. ze vertelt: Himmler heeft Engeland en Amerika de capitulatie van Duitschland aangeboden. Hierop heeft Downingstreet 10 geantwoord dat hierop, zonder dat deze onvoorwaardelijke overgave ook Moskou is aangeboden, niet kan worden ingegaan.

(…) Zondagochtend 12 uur v.m.: Hooren van Elja Schröder verwarde berichten (…) Wij spoeden ons nu naar betrouwbare bronnen, om deze geruchten aan de feiten te staven.

Zondagmiddag 4 uur: Mussolini gefusilleerd, zijn lijk op de markt van Milaan tentoongesteld, en ook Goering terechtgesteld.

Maandag 30 April

Bezoek van Miep Schröder, die ons iets vertelt over de Engelsche pakketten die gisteren bij Rotterdam, Den Haag, en Leiden zijn neergekomen. Zij schijnen chocola, corned-beaf (in blik) te bevatten, suiker, thee, wat vet, erwten en boonen. (…)

Ik kan niet zonder bezorgdheid denken aan het oogenblik dat Duitschland definitief op den rug ligt, en twee tot de tanden gewapende machten: Engeland en Rusland, vlak tegenover elkaar staan.

‘s middags half 6:

1) Wekelijks schijnen er 1000 menschen in Amsterdam te sterven (vooral door honger, e.k.)
2) Nog immer geruchten dat Hitler dood zou zijn

1 Mei 1945 Het wordt hoe langer hoe waarschijnlijker dat de oorlog, die zich in de richting van een dramatische slot-acte bewoog, zal uitgaan als een nachtkaars. Voor ons beteekent dit: het bespaard blijven van onze menschen en steden, van de Haarlemmer Meer en de IJpolders, en … van actie der ondergrondsche troepen. Hierdoor vermindert hun claim op bevoorrechting bij de aanstaande verdeeling van bestuursfuncties. Deze vermindering acht ik gunstig, daar betoonde dapperheid geen enkele garantie biedt voor de aanwezigheid van regenten-kwaliteiten. (…) Onderhoud met prof. Romme en Lücker over het karakter der nieuwe katholieke groepeering (de Volkskrant, e.k.).

Ik kan niet anders dan nevenstaande documentaire foto [Koningin te Eindhoven] een beetje sip bekijken. Er zit iets mufs in het geheel, iets wat ik dacht dat nu voorgoed voorbij zou zijn. Wij leven in de bruidsdagen van het nieuwe, maar als het nieuwe komt, bemerken we dat het erg oud is. (…)

Onze wonderkachel (à f. 15,-) werkt alleen als er wind is. Bij windstilte wordt de kamer blauw van de rook. Alles is reeds met een laag roet bedekt, en de gordijnen hebben we moeten afnemen. Maar we hebben geen kolen noodig, alleen houtjes van ongeveer 7 cm. Kloverijen.

Woensdag 2 Mei Er zullen dezen ochtend om 9 uur boven Vogelenzang pakketten worden uitgeworpen. Het is nu echter half 10, en wij hooren niets.

N.B.! Om 11 uur kwamen in groepen van ca. 8 ongeveer 50 viermotorige bommenwerpers op geringe hoogte over Vogelenzang en Aerdenhout. Het was een prachtgezicht. Ik stond op het dak van het huis der familie van Hall, een slip vasthoudend van de Amerikaanse vlag, die wij horizontaal hielden, zoodat de Duitschers beneden niets zagen. (…) Wij zwaaiden wat wij konden.

Sprak iemand die een (afgedwaald) pakket gezien heeft: bevat suiker, vet, wat chocolade, sigaretten (!). Verpakking karton, lengte ca. 60 cm. Genoeg voor 24 uur eten, gemeten naar Engelsche maatstaf, dus laten wij zeggen een week spijzeltjes.

Donderdag 3 Mei Vanochtend hoorend dat er weer pakketten zouden uitgegooid worden, ben ik naar het Naaldenveld gegaan. (…) Von Ribbentrop ontslagen, Himmler dood, Italië capituleert, en ook een deel van Oostenrijk. Lubeck (door de Geallieerden) en Rostock (door de Russen) bevrijd.

HITLER HEEFT ZICH ZELF GEDOOD.

(Hamburg heeft zich eveneens overgegeven.)

Dinsdag 1 Mei was er in de Jan van Goyenstraat (en elders) een bulletin aangeplakt dat de oorlog uit was, waardoor de menschen tijdelijk gek van vreugde waren. Het bleek echter de zooveelste keer te zijn dat de ondergrondsche pers - die in handen van ignoranten blijkt te zijn - zich weer vergist heeft.

Vrijdag 4 Mei (…) Attentie: wij hooren gejuich in de verte en het gelui van een klok. Hooren iemand naar de buren schreeuwen dat we ‘vrij’ zijn. Hans hoorde dit en stoorde mij in het schrijven van dit journaal. Vlogen te zamen de straat op. Ontmoetten allerlei opgewonden menschen. In de verte het geweldig gejuich van de stad. Daartusschen geweerschoten van de Duitschers. (…) Het is nu middernacht, en ik schrijf bij mijn twee olie-pitjes. Is het waar? (…) We zullen probeeren te slapen.

(Hier wordt het dagboek onderbroken door Hans Lichtenstein, e.k.)

Zaterdag, 5 Mei 1945, ‘s ochtends 8 uur

Godfried!

Jij slaapt nog, maar straks zal ik je wakker maken, dat je niet te veel van deze heerlijke en belangrijke dag verslaapt. Ik neem de gelegenheid, om je ook aan deze plaats van ganschen harte de danken voor je gastvrijheid, die je mij gedurende zoo lange tijd (14 maanden) verleend hebt. Het was een goede en dappere daad!

Je Hans

5 Mei 1945 VRIJ!

Zaterdag 5 Mei Vanochtend met Hans de stad in. Overal vlaggen. Veel menschen, doch meerendeels rapalje. Op de Groote Markt werden de Duitsche verkeers- en verbodsborden afgerukt en vertrapt. Er werd met voetzoekers gewerkt, waardoor er door patrouilleerende Duitsche soldaten 3 menschen in de Groote Houtstraat werden neergeschoten. Een vreemd contrast: overal vlaggen en zingende menschen, en daartusschen de verbitterd kijkende en tot de tanden gewapende Duitsche weermacht. Des middags werden er meisjes die met Duitschers ‘geloopen’ hadden, kaal geschoren (op het bordes van het stadhuis), en vervolgens rondgedragen. De feestelijkheden onderscheiden zich niet door fijnzinnigheid.

‘s Avonds: Het kan wel zijn dat wij vrij zijn, maar deze toestand vergt toch veel van onze verbeeldingskracht: overal gewapende Duitschers met het geweer in aanslag en verwoed rondkijkend.

Maandag 9 Mei Gisterochtend met Mr Nijssen, de Engelschman, de stad in. (…) Daarna naar Elsa van Hall, van wie ik een fiets kreeg. Een onvergetelijke avond bij Van Marle. Des nachts om 1 uur voor het laatst afgesnauwd door twee gewapende Duitschers. Rolde in bed.”

Naschrift van de auteur

Uit de dagboekaantekeningen van 28 oktober 1944 blijkt Mari Andriessen - de schepper van veel oorlogs- en verzetsmonumenten waaronder 'de Dokwerker' - in het verzet heeft gezeten. Om die reden vielen Duitsers zijn huis binnen, onder leiding van Fake Krist, een Nederlandse politieman. Andriessen bleek onvindbaar. De volgende dag werd Krist door het verzet neergeschoten. Daarop schoten Duitse soldaten 10 man dood als represaille.

Verzet tegen de Duitse bezetter, waaronder ook de Februaristaking, en de gedwongen tewerkstelling van Nederlandse mannen in Duitsland, vormen twee pijlers van het artikel 'Bomans en Mari Andriessen' op de site van het Godfried Bomans Genootschap. Indien belangstelling, klik hier: Godfried Bomans Genootschap