Wanneer er een oorlogsfilm wordt gemaakt, ontstaat altijd het nodige tumult. Zeker als het een Nederlandse film betreft, die ook nog eens geregisseerd wordt door Hollywoodganger Paul Verhoeven.
Al voor de première werd de film verkocht aan tal van landen: Verhoeven is big business.

“Zwartboek ” vertelt het verhaal van de Joodse zangeres Rachel Stein. Aanvankelijk ondergedoken op een boerderij, lijkt ze in het najaar van 1944 via de Biesbosch te kunnen ontvluchten naar bevrijd België. Bij de vluchtpoging komt haar familie om het leven, evenals tal van andere rijke Joden. Rachel komt tot de conclusie dat ze niets meer te verliezen heeft en onder de schuilnaam Ellis de Vries wil ze proberen de zoon van een verzetsleider helpen te bevrijden. Daartoe gaat ze een relatie aan met een Duitse officier. Haar relatie met de officier krijgt een vreemde wending als hij er achter komt dat ze Joods is. Intussen beseft Rachel steeds meer dat haar vluchtpoging is verraden door een Nederlandse V-man. Met de zoektocht naar deze verrader krijgt het leven van Rachel weer een doel.

“Zwartboek” is ‘inspired by true events’, wat wil zeggen dat Verhoeven en co-scenarist Gerard Soeteman zich hebben laten inspireren door gebeurtenissen die tijdens de Tweede Wereldoorlog in Nederland hebben plaatsgevonden. Feitelijk snoert het meteen de mond van de critici die roepen dat de film historisch niet juist is. Dat hoeft ook niet, de film is fictie en is geen exacte weergave van de werkelijkheid, maar maakt dankbaar gebruik van de historische setting.

Soeteman en Verhoeven hebben uitgebreid onderzoek gedaan om het verhaal dat zij wilden vertellen juist weer te geven. De doorbraak in het schrijfproces kwam, naar hun zeggen, op het moment dat ze besloten de Joodse vrouw Rachel Steiner de sleutelfiguur te laten zijn.
Het onderzoek dat de schrijvers hebben gedaan, laat zich goed terug zien in de film. Eén van de meest opvallende verwijzingen naar de historische context van het verhaal komt als de verzetsman Akkermans zich voorstelt als iemand uit de directe omgeving van ‘de prins’. Associaties met Christiaan Lindemans, alias King Kong, liggen voor de hand. Zeker als later in het verhaal blijkt dat Akkermans verantwoordelijk is voor het verraad en de dood van grote aantallen Joden. Lindemans verkeerde in het najaar van 1944 in de directe omgeving van prins Bernhard en werd jarenlang verantwoordelijk gehouden voor het verraden van Operatie Market Garden aan de Duitsers. Hij werkte als spion en door hem zijn honderden mensen gearresteerd en omgebracht. Het is een van de vele verwijzingen naar een feitelijke geschiedenis.

“Zwartboek” is geen film over heldhaftigheden van het Nederlandse verzet. “Zwartboek” is een film over verraad. Binnen dit thema speelt het verhaal zich af van de Joodse vrouw Rachel Stein die niets meer te verliezen heeft na de brute moord op haar familie. In eerste instantie is haar enige doel het voorkomen van meerdere slachtoffers. Maar al snel wordt ze heen en weer geslingerd tussen wraak en liefde. Opvallend is dat de liefde tussen de Joodse Rachel en de Duitse officier Müntze niet of nauwelijks wordt uitgediept door Verhoeven. Een bewust keuze blijkt. Duidelijk wordt dat het Verhoeven gaat om de duistere kant van de menselijke ziel. Tegelijk maakt dat het ogenschijnlijk lastig om een oordeel te vellen over “Zwartboek”. Verhoeven lijkt met de film gevangen tussen zijn Hollywoodverleden en zijn hernieuwde band met de Europese cinema.
“Zwartboek” is een film die hij niet in Amerika had kunnen maken. En ook niet had moeten maken. Films als deze horen gemaakt te worden in Europa, waar de wortels van de Tweede Wereldoorlog dieper in de cultuur zijn ingekapseld.
Deze worsteling laat zich in “Zwartboek” ook terug zien in de plot, of beter in de diverse plotwendingen. Het maakt het de kijker niet makkelijk. Verhoeven laat ook veel zien. Van gekonkel tussen Duitsers onderling en latente Jodenhaat binnen het verzet tot naoorlogse excessen jegens landverraders. Misschien wil Verhoeven wel te veel laten zien. Wellicht gaat hij er vanuit dat hij niet nog eens de kans krijgt om een dergelijk verhaal te vertellen. Dat daarbij het plot bijna een eigen leven gaat leiden is vervelend. Het is het belangrijkste gebrek aan “Zwartboek”.

Maar het streelt Verhoeven dat hij de donkere kanten laat zien. Hij geeft de kijker geen illusie. Confronterend, oftewel Verhoeven ten voeten uit.
Ondanks zijn tekortkomingen is “Zwartboek” een hoogtepunt in het genre van de (Nederlandse) oorlogsfilm. Het laat een oorlogsverleden zien zonder franje. Het maakt “Zwartboek” vooral ook een intrigerende film. Het is een film met echte mensen, zonder de gekunstelde personages van “Soldaat van Oranje”.