Voor de lezer is het absoluut onmogelijk om te voelen of te ervaren wat Anny Sulzbach, die in Speyer in Duitsland werd geboren, heeft meegemaakt. Deze Joodse vrouw beschrijft haar leven in twee boeken. Het eerste boek, ‘Een Duitse jeugd’, geschreven in 1993, beschrijft de jeugdjaren van Anny en haar ervaringen met haar man en dochtertje tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het tweede boek uit 2001 beschrijft de opbouwperiode in Nederland van na de oorlog. Hierin staan fictieve brieven die zij schrijft aan haar familieleden overzee en aan haar vriendin die zij in de oorlog heeft leren kennen. Beide boeken zijn in het Nederlands vertaald en gebundeld in het boek ‘De lange schaduw van de Holocaust’. Het boek is aangevuld met de herinneringen van haar dochter Evelyn die als klein meisje de oorlog heeft meegemaakt en met een bijdrage van Myriam, kleindochter van Anny en woonachtig in Israël. In maart 2023 is het boek uitgegeven door uitgeverij Verbum en het Nationaal Monument Kamp Vught.

Anny beschrijft een relatief gelukkige kindertijd met niet-Joodse vriendinnetjes in toch roerige tijden. Zij is in 1914 geboren en heeft een vrij gewone jeugd tot 1932. De eerste veranderingen als Joods meisje ervaart zij in dat jaar. Zij ondervindt dan voor het eerst de gevolgen van het nationaalsocialisme en hoort over Adolf Hitler. Nadat Hitler in 1933 de verkiezingen wint merkt zij vaker dat zij anders is dan haar vriendinnen en dat leerkrachten haar anders gaan benaderen. Zo beschrijft Anny het voorbeeld van de diploma-uitreiking op het gymnasium. Op het door haar behaalde diploma staat vermeld ‘geschikt voor een beroep’ en niet dat zij geschikt is voor een van de Duitse universiteiten. Zij mag als Joods meisje namelijk niet studeren aan de universiteit.

In het volste vertrouwen dat deze Joodse familie in Nederland veilig zal zijn, vertrekken zij naar Nederland. De opvang is misschien niet zo hartelijk als ze hadden gehoopt, maar de eerste jaren voelt de familie in Nederland zich relatief veilig. Dit verandert wanneer ook in Nederland de oorlog uitbreekt. Haar ouders, zusje en zwager emigreren naar Argentinië en veel leden van haar schoonfamilie, behalve haar schoonouders, emigreren naar de Verenigde Staten. Waarom is Anny met haar man Jakob en dochter in Nederland gebleven? In een passage schrijft zij over haar schoonouders die in 1939 vanuit Duitsland naar Amsterdam komen en dat er voor hen geen mogelijkheid was om te vertrekken. Misschien wilden Anny en Jakob hen niet alleen in Nederland achterlaten. Helaas kunnen wij het Anny niet meer vragen.

Op 12 maart 1943 wordt het gezin van Anny opgepakt en naar de Hollandse Schouwburg gebracht. Twee weken later wordt het gezin overgebracht naar kamp Vught. Haar beschrijving over haar verblijf in het concentratiekamp Vught is bijzonder. Concentratiekamp Vught was een SS-concentratiekamp waar de vrouwen, mannen en kinderen van elkaar werden gescheiden. Wanneer ik nadenk of lees over de Jodenvervolging gaat het over Sobibor en Auschwitz-Birkenau in Polen of Sachsenhausen in Duitsland. De omstandigheden in de kampen in Polen en Duitsland waren weliswaar veel gruwelijker dan in Nederland, maar niet eerder heb ik over de ervaringen van een Joodse vrouw gelezen die in Vught was ondergebracht. Hoe schokkend is het te lezen dat ook in Nederlandse concentratiekampen mensen onder erbarmelijke omstandigheden werden vastgehouden. Zo werd de echtgenoot van Anny in een werkkamp in Moerdijk ondergebracht waar hij onder vreselijke omstandigheden lichamelijk zwaar werk moest verrichten. Hij zal van de complicaties die hij hier opliep nooit meer helemaal herstellen. Na hun gevangenschap in kamp Vught werd de familie via Westerbork overgebracht naar Bergen-Belsen.

Na de bevrijding is de familie opgevangen in een Brits opvangkamp en uiteindelijk aangesterkt teruggekeerd naar Nederland. Hoe mager de opvang van de Joden na de bevrijding was is bekend. Er was ook geen warm welkom voor het gezin van Anny. Hoe zij en haar gezin (in 1950 wordt zoon Jules geboren) de jaren na de oorlog beleven wordt duidelijk aan de hand van de fictieve brieven die zij schrijft. Deze brieven geven een inkijkje in haar leven en dat van haar familie en vrienden. Het herstel gaat langzaam maar lukt.

Anny’s dochter geeft in een apart hoofdstuk weer hoe zij als klein meisje de oorlog heeft ervaren. Haar ervaringen komen veel overeen met die van haar moeder. Sommige ervaringen weet zij zich te herinneren, soms zijn daar angsten uit ontstaan waar zij nog steeds last van heeft. Ook de kleindochter van Anny beschrijft bepaalde emoties. Is Evelyn nog daadwerkelijk oorlogsslachtoffer, haar dochter Myriam is tweede generatie. Uit haar verhaal blijkt zoals bij vele tweedegeneratie oorlogsslachtoffers dat ook zij als het ware trauma’s heeft geërfd.

Het eerste deel van het boek is oorspronkelijk in het Frans geschreven en nog datzelfde jaar vertaald naar het Duits. Vanuit het Duits is het onlangs naar het Nederlands vertaald. Het boek bevat de herinneringen die de vrouw met haar familie wilde delen. De familie woonde toentertijd in Frankrijk. De drie periodes – voor, tijdens en na de oorlog – zijn elk met een ander gevoel beschreven. Haar kindertijd vol liefde, de oorlogstijd met verdriet, angst en overlevingsdrang. In het laatste deel beschrijft zij met een bepaald optimisme de opbouwfase in Nederland na de oorlog.

Zoals ik al in een eerdere recensie heb aangegeven, vind ik dat alle boeken geschreven door oorlogsslachtoffers over hun oorlogservaringen eigenlijk vijf sterren verdienen. Dit boek heeft mij de ogen geopend over het zware leven in kamp Vught. Daar zijn volgens mij niet veel boeken over geschreven. Hierdoor alleen al is het boek van Anny Sulzbach een belangrijk document dat in de Nederlandse geschiedenis over de Tweede Wereldoorlog en specifiek over kamp Vught een prominente plaats verdient.