Het verhaal van de Britse krijgsgevangenen die in 1944 ontsnapten uit het kamp Oflag 3 in Sagan is alom bekend. Vooral door de film ‘The Great Escape’ uit 1963, die op deze gebeurtenis gebaseerd is. Wat minder bekend is, is dat er meerdere van dergelijke grootschalige, goed voorbereide ontsnappingspogingen hebben plaatsgevonden. In het boek ‘De grote ontsnapping’ beschrijft de Australische historicus Stephen Dando-Collins het verhaal van het krijgsgevangenenkamp Oflag XXI-B in Schubin (tegenwoordig Szubin in Polen) waar vanuit meerdere (pogingen tot) ontsnappingen hebben plaatsgevonden. Dando-Collins (Lauceston, Tasmanië, 1950) is in Australië en daarbuiten een bekend historicus met meer dan twintig boeken op zijn naam over moderne en klassieke geschiedenis. Hij schreef onder meer over Julius Cesar, Cornelius Vanderbilt en Paul Brickhill (tijdens de oorlog een deelnemer aan ‘The Great Escape’ en de latere biograaf van Douglas Bader).

Het boek begin met een ontsnapping uit het kamp in maart 1943 van 36 Amerikaanse en Britse gevangenen. Deze werd minutieus voorbereid. Behalve dat er vijf tunnels werden gegraven, waar meerdere teams per dag aan werkten, waren er ook groepen die zich bezighielden met het maken van kaarten, valse identiteitsbewijzen, burgerkleding, calorierijk voedsel en andere benodigdheden voor de ontsnapping. Ondanks deze maatregelen liep te ontsnapping uit op een mislukking. De veiligheidsmaatregelen in het kamp werden daarop aangescherpt door de Duitsers. Het kamp werd ook hernoemd tot Oflag 64. Voortaan zouden er alleen Amerikaanse militairen worden geïnterneerd. Ook zij gingen zich bezighouden met het beramen van ontsnappingsplannen. Zij deden dit op een minder georganiseerde manier dan de Britten en werkten vaak individueel of in kleine groepen. Voor elk ontsnappingsplan was wel de toestemming nodig van het ontsnappingscomité dat werd geleid door de ‘S-2 officier’ Lieutenant Colonel Jim Alger. Veel plannen passeren gedurende de boek de revue. Sommige eenvoudig, bijvoorbeeld het doorknippen van de omheining. Andere juist erg ingewikkeld, zoals het graven van een tunnel die door zijn complexiteit niet onder deed voor die werd gebruikt bij de grote ontsnapping uit Sagan.

De lezer maakt gedurende het boek kennis met veel personages. Voor het merendeel krijgsgevangenen, zowel officieren als soldaten. Onder hen zijn een aantal opvallende figuren, zoals een voormalig adjudant van Dwight Eisenhower, de schoonzoon van Lieutenant General George Patton, een aantal leden van de OSS (de voorloper van de CIA), de zoon van de beroemde schrijver Ernest Hemingway en een Lieutenant Colonel die met weinig succes van alles probeert om uit Duitse gevangenschap te ontsnappen. Al deze figuren worden kort geïntroduceerd. Veel van hen worden niet uitgediept en de namen en gebeurtenissen volgen elkaar snel op, waardoor het soms moeilijk is te bepalen wie ook alweer wie is en wat zijn bijdrage is aan welk ontsnappingsplan. De hoofdlijn van het verhaal blijft overigens wel duidelijk. Het boek leest bij tijd en wijlen als een spannend jongensboek. Dando-Collins wordt door collega’s weleens vergeleken met Stephen Ambrose. Dit is wel begrijpelijk. De aan de ene kant vlotte en verhalende maar aan de andere kant ook gedetailleerde schrijfstijl van de twee heren komt overeen. Beide auteurs volgen ook een behoorlijk aantal karakters in hun boeken.

Het boek van Dando-Collins bevat een aantal leuke anekdotes. Zo hield een van de vele ontsnappingsplannen in dat zes mannen deden alsof zij dronken waren om vervolgens een opstootje te creëren waarna zij hoopten te worden opgesloten in de isoleercel (door de krijgsgevangenen meestal aangeduid als ‘de cooler’), waaruit zij wilden ontsnappen. Dit leek in eerste instantie niet te werken doordat de Duitse bewakers niet ingrepen, hoe bont de mannen het ook maakten. Toen dit na een aantal uur uiteindelijk wel gebeurde, kotste een van de mannen opzettelijk over een bewaker om te voorkomen dat hij werd gefouilleerd. Een aantal van hen wist daadwerkelijk te ontsnappen uit het kamp, maar zij werden snel weer gearresteerd. De schrijver heeft echter ook zeker oog voor de wreedheid van de oorlog. Zo beschrijft hij het steeds hardvochtiger optreden van de Duitsers tegen de geallieerde krijgsgevangenen. In het kader daarvan noemt hij onder meer het lot van de gevangenen die weer werden opgepakt na ‘The Great Escape’ en de executie in september 1944 in het concentratiekamp Mauthausen van de SOE-agenten die in Nederland waren opgepakt in het kader van het Englandspiel.

Pas in hoofdstuk 7 begint de daadwerkelijke voorbereiding van de ontsnapping waar het boek de titel aan ontleent. Daarbij moet worden opgemerkt dat het hier geen grootschalige, goed geplande operatie betrof. Het ging hier eerder om een keten van opzichzelfstaande vluchtpogingen van individuen en kleine groepjes gevangenen tijdens een transport naar een ander kamp. De Nederlandse titel van het boek is daarom eigenlijk niet helemaal juist gekozen. De grote ontsnapping roept immers associaties op met de eerder genoemde ontsnapping in Sagan. Terwijl de verhalen weinig met elkaar gemeen hebben. De Nederlandse titel is ook om een andere reden niet ideaal. Er zijn namelijk nog een aantal andere boeken die dezelfde of een sterk daarop lijkende titel dragen. De oorspronkelijke Engelstalige versie is getiteld ‘The Big Break’. ‘De grote uitbraak’ was misschien beter geweest als Nederlandstalige titel.

Een deel van de gevangenen uit het kamp in Schubin die niet ontsnapten, werd getransporteerd naar Oflag XIII-B in Hammelburg. Lieutenant General George Patton zou in maart 1945 een doldrieste poging ondernemen om tijdens de Raid op Hammelburg zijn schoonzoon en andere gevangenen uit dit kamp te bevrijden. Deze operatie wordt uitgebreid en meeslepend beschreven door Dando-Collins. Dit is een goede en interessante uitbreiding voor het boek.

Na lezing moet men concluderen dat ‘De grote ontsnapping’ zeker een aanvulling is voor de bestaande literatuur over dit onderwerp. Er is al behoorlijk wat geschreven over het lot van geallieerde krijgsgevangenen tijdens de Tweede Wereldoorlog. De lotgevallen van de geïnterneerden uit het kamp in Schubin zijn echter minder bekend. Dando-Collins heeft een fijne schrijfstijl en hij slaagt erin om zowel een goed onderbouwd algemeen verhaal over de Amerikaanse en Britse krijgsgevangenen als vele persoonlijke verhalen van de mannen aan bod te laten komen. Het boek bevat een aantal aansprekende voorbeelden van moed, doorzettingsvermogen, overlevingsdrang en kameraadschap onder moeilijke omstandigheden. Het is daarom zeker een aanrader.