Verzetskruis 1940-1945 (VKN)

Toen in mei 1945 Nederland bevrijd werd, was men, gedurende de bezetting, in Londen er in geslaagd voor Nederland een goed stelsel van civiele en militaire onderscheidingen op te bouwen. Naast de Militaire Willems-Orde kende men de Bronzen Leeuw, het Bronzen Kruis, het Kruis van Verdienste en het Vliegerkruis. Daden van Moed kon men op deze wijze goed belonen. Het ontbrak echter aan een goede onderscheiding om de daden in het verzet te kunnen belonen. In de omringende landen was men hier wel al in geslaagd en ook in Nederland werd naarstig gezocht naar een oplossing. Men kon het er echter niet over eens worden of verzetsdaden konden worden onderscheiden met een bestaande militaire onderscheiding, of dat er een speciale moest worden ontworpen. Zo verstreek de tijd.

Vooral binnen het verzet zelf bestond een stroming die onderscheidingen voor verzetsdaden overbodig vond. Tijdens de oorlog werd immers iedere daad van verzet, gelijkwaardig aan elke andere geacht. Andere landen waren er ondertussen wel toe overgegaan om Nederlander voor hun bijdrage aan het verzet te decoreren. Zo ontvingen Nederlanders onder andere het Britse King’s Medal for Courage in the Cause of Freedom en de Amerikaanse Medal of Freedom. De Nederlandse regering voelde zich mede hierdoor gesterkt in haar streven. Daarnaast was het een persoonlijke wens van Koningin Wilhelmina dat verzetstrijders zouden worden onderscheiden.

Een Ministeriële commissie werd in het leven geroepen om de mogelijkheden te onderzoeken. Deze Raad voor Onderscheiding en Eerbetoon, met prof. Ir. W. Schemerhorn, dr. L.J.M. Beel, J.M. de Booy, mr. E.N. van Kleffens, prof. Dr. P. Lieftinck, mr. J. Meynen en Generaal-majoor mr. H.J. Kruls, besloot allereerst advies in te winnen bij de Grote Adviescommissie der Illegaliteit (GAC). Zoals verwacht werd door dit orgaan een negatief advies uitgebracht. Aan de andere kant, kwam vanuit de hoek van oud leden van de Binnenlandse Strijdkrachten (BS) dat aan het eind van de oorlog was ontstaan vanuit het gewapend verzet, de wens naar voren om wel degelijk verzetsdaden te onderscheiden. Uiteindelijk koos de Nederlandse regering haar eigen weg en op 28 november 1945 werd aan de Rijksmunt een opdracht verstrekt om met een ontwerp te komen. Uiteindelijk werd gekozen voor het Verzetskruis, een ontwerp van L.O. Wenckenbach.

Bij Koninklijk Besluit van 3 mei 1946 werd het Verzetskruis uiteindelijk ingesteld. De formele omschrijving luidt; "Het in Brons uitgevoerde versiersel van het Verzetskruis bestaat uit een vierarmig kruis, rustend op een ster van vlammen en gedekt met een Koninklijke Kroon. Op de voorzijde is in reliëf aangebracht een afbeelding van St. Joris, die den draak verslaat, terwijl op de armen van het kruis de woorden ‘Trouw tot in den dood’ zijn aangebracht. Op de keerzijde van het Kruis zijn in reliëf aangebracht een vlammend zwaard en twee verbroken boeien", aldus artikel 4 van het Koninklijk Besluit. Het lint van de onderscheiding is karmijnrood met twee goudoranje banen. Hoewel het mogelijk is om het Verzetkruis aan nog in levende personen te verstrekken, werd als een soort compromis naar de tegenstanders in het voormalige verzet, de onderscheiding alleen postuum verleend. Hiervan is slechts één keer afgeweken toen de blinde Gerard Tieman op 19 juli 1946 in het Koninklijk Blindeninstituut te Bussum uit handen van koningin Wilhelmina het Verzetkruis ontving.

De allereerste verlening van het Verzetskruis, volgde na het Koninklijk Besluit van 7 mei 1946, en werden op 9 mei uitgedeeld aan de nabestaanden. Deze eerste verlening was zeer zorgvuldig samengesteld. Vanuit alle geledingen en stromingen was een evenredig aantal personen uitgekozen, waarbij zeer strenge criteria werden gehanteerd. De criteria werden zo streng vanwege de rangschikking van het Verzetskruis, direct onder de Militaire Willems-Orde. Het Verzetskruis werd geen louter Nederlandse onderscheiding, al op 24 oktober deelde koningin Wilhelmina de eerste Verzetskruizen uit aan nabestaanden van enkele Belgische verzetslieden voor hun bijdragen aan het Nederlandse verzet.

Een opmerkelijke verlening van het Verzetskruis mag in deze beschrijving niet ontbreken. In 1947 zou in New York een monument onthuld worden ter nagedachtenis aan de miljoenen joden die in de Tweede Wereldoorlog om het leven kwamen. De toenmalige Nederlandse ambassadeur in de Verenigde Staten, mr. E.N. van Kleffens, werd uitgenodigd om zitting te nemen in het aanbevelingscomité van wat toen werd genoemd het "American Memorial to six million martyred Jews and the Heroes of the Warsaw Ghetto Battle". Aan van Kleffens werd gevraagd of hij ter publiciteit kon zorgen voor de verlening van een onderscheiding voor het monument. Zijn bemoeienis leidde uiteindelijk tot het Koninklijk Besluit no4. van 17 oktober 1947, dat luidde dat het Verzetskruis werd verleend aan "De onbekende Joodse soldaat uit het Ghetto te Warschau die gevallen is strijdende voor de vrijheid van alle volken". Hoewel het monument zelf nooit is voltooid, is op de geplande plaats in het New Yorkse Riverside Park een gedenksteen aangebracht met de tekst: "This is the site for the American Memorial to the heroes of the Warsaw Ghetto Battle April-May 1943 and to the six million Jews of Europe martyred in the cause of human liberty".