De Holocaust is één van de grootste tragediën uit de moderne geschiedenis. Ongeveer 6 miljoen Joden werden vermoord, omdat ze volgens de nationaalsocialistische ideologie behoorden tot een minderwaardig ras. Het waren ‘Untermenschen’ en voor hen was geen plaats in het Derde Rijk. Na afloop van de Tweede Wereldoorlog, toen de misdaden van de nazi’s tegen de Joden geopenbaard werden, rees de vraag hoe dit allemaal zo ver heeft kunnen komen. Waarom hebben niet-vervolgde burgers niet ingegrepen om hun Joodse medeburgers te beschermen en waarom lieten de Joden zich als makke lammeren afvoeren naar de slachtbank? Waarom was er niet meer verzet?

Toch zijn er gedurende de Tweede Wereldoorlog veel Joden en niet-Joden in opstand gekomen tegen Hitlers vernietigingsprogramma. Bekende voorbeelden van Joods verzet zijn de opstanden in vernietigingskamp Sobibor en het getto van Warschau. Er waren ook veel niet-Joodse burgers die hun Joodse medemens met gevaar voor eigen leven hielpen door hen bijvoorbeeld in hun huis te laten onderduiken. Een bekend voorbeeld is natuurlijk het verhaal van Oskar Schindler die tussen de 1.000 en 1.200 Joden heeft gered. Minder bekend is de geschiedenis van de Joodse broers Bielski.

“Verloren Stad” vertelt het verhaal van deze broers, Toevja, Asaël en Zoes Bielski, die in de bossen van Wit Rusland 1.200 Joden uit de handen van de Duitsers hielden. Bovendien bracht hun partizanengroep ernstige verliezen toe aan Duitse zijde. In samenwerking met Sovjetpartizanen doodden ze bijna 400 Duitsers en brachten ze de bezetter bovendien grote materiële en infrastructurele schade toe. Journalist Peter Duffy beschreef dit boek aan de hand van documenten, foto’s en gesprekken met overlevenden.

De uitroeiing van de Joden in Wit Rusland begon in december 1941, wanneer er op 5 en 8 december in totaal 11.500 Joden uit de omgeving Novogroedok door SS-Einsatzgruppen werden omgebracht. Onder de slachtoffers bevonden zich de ouders en enkele familieleden van de gebroeders Bielski. Veel Joden verbleven in die tijd in getto’s in de steden. Om het noodlot voor te zijn probeerden sommigen te vluchten naar het platteland waar ze zich veilig waanden. Ook de broers Bielski zochten een veilig heenkomen op het platteland, maar ze waren op wraak belust en niet van plan om daar onder te duiken en dan het einde van de bezetting af te wachten. Ze kwamen terecht in de bossen bij hun geboorteplaats Stankevitsj waar ze hulp kregen van de niet-Joodse Wit-Russiche boer Konstantin Koslovski. Hij zou de broers en andere Joden gedurende hun onderduikperiode meermaals van grote dienst zijn.

Andere Joden vonden al snel aansluiting bij de broers. De oudste broer, Toevja, erkende dat ze enkel konden overleven als ze zich zouden verenigen in een groep. Meerdere mensen zijn tenslotte beter in staat zich te verweren, voedsel te bemachtigen en verzetsacties uit te voeren. Het belangrijkste doel van de Joodse verzetsgroep die op deze manier ontstond was het redden van Joden. “Ik red liever één Joodse vrouw dan dat ik tien nazi-soldaten dood”, aldus Toevja. In juni 1942 telde de groep nog maar twintig leden, maar die herfst waren dat er al meer dan honderd, waaronder ook vrouwen, kinderen en bejaarden. De volwassen mannen beschermden de zwakkeren, organiseerden ontsnappingen uit het getto, bemachtigden voedsel en pleegden aanslagen op collaborateurs, Duitsers en de lokale politie.

De Bielski-groep groeide uit tot een partizanenbeweging: “de Maarschalk Zjoekov Eenheid”. Ze werkten samen met andere partizanengroepen. Tezamen brachten ze de Duitsers zoveel schade toe dat die in juli 1943 een tegenaanval begonnen, “Operatie Hermann” genoemd. Die operatie had als doel om het gebied waar de gebroeders Bielski verbleven uit te kammen volgens de verschroeide aarde tactiek. Russische dorpjes werden vernietigd, burgers werden vermoord en het bos werd bestookt door mortiergranaten. De Bielski-groep was inmiddels verkast naar de Naliboki Poestsja, een veel groter en moeilijk doordringbaar bos. Ze werkten intussen nog nauwer samen met Russische partizanen en hun groep werd omgedoopt in het “Ordzjonikidze detachement”. Nog altijd ontsnapten Joden uit de getto’s en vonden ze aansluiting of bescherming bij de broers. In juli 1943 bestond de groep uit meer dan 800 mensen. Als gevolg van operatie Hermann moest er opnieuw een veiligere plaats gezocht worden. Na enige omzwervingen kwamen ze terecht op een eilandje diep in het moeras van de Naliboki Poestsja. Dit was hun uiteindelijke toevluchtsoord waar een heuse verborgen stad ontstond.

Terwijl de getto’s ontruimd werden en de laatste bewoners afgevoerd werden naar de vernietigingskampen leefden de ‘bosjoden’ in een soort droomwereld waar rust en vrede heerste. In de verborgen stad was een bakkerij, een badhuis, een leerlooierij, een stadsplein en een smidse. Er waren schoenmakers, kleermakers, kappers, horlogemakers, timmerlieden, hoedenmakers en er was zelfs een theatergezelschap. Toch lagen er gevaren op de loer: partizanenjagers van de SS en andere Duitse legereenheden waren voortdurend op jacht naar onderduikers en men moest oppassen niet verraden te worden door de plaatselijke bevolking. Ook intern waren er spanningen en werd er getracht om de macht van de gebroeders Bielski over te nemen. Die regeerden met harde hand over hun groep en schroomden niet om verraders, opstandelingen en ongehoorzame groepsleden te executeren; uiteindelijk konden zij tenslotte een gevaar vormen voor het voortbestaan van de hele groep. Door hun strenge, gewelddadige beleid, heldenmoed en vindingrijkheid werden 1.200 Joden door de gebroeders Bielski gered. Daarbij werden ze geholpen door Russische partizanen en Wit-Russische boeren.

“Verborgen stad” is een objectief, goed onderbouwd verhaal, maar leest evenwel als een spannend avonturenboek. Spanning wordt echter afgewisseld met gewelddadigheid en de gruwelijkheden die de geschiedenis van de Holocaust kenmerken, zodat we voortdurend met onze neus op de werkelijkheid gedrukt worden. Het verhaal zal voor veel lezers een heel andere kijk geven op de Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog dan gebruikelijk. Vaak wordt nog gedacht dat de Joden hun lot passief ondergingen, maar dit is één van de voorbeelden van dapper Joods verzet. Hoe dat in zijn werk ging en welke risico’s de Joden daarbij namen, komt duidelijk naar voren in dit boek. De foto’s, het voorwoord en het overzichtskaartje brengen extra duidelijkheid, net als de bronnenlijst die nuttige informatie bevat voor diegene die nader onderzoek wil doen naar het verhaal de gebroeders Bielski.

“Verborgen stad” is een meeslepende beschrijving van een indrukwekkend verhaal van hetzelfde kaliber als “Schindler’s List” en “The Pianist”. In 2008 wordt een verfilming van de geschiedenis van de gebroeders Bielski verwacht met als titel “Defiance”.