Jan Brölmann, dwangarbeider in Herzberg

Johannes (Jan) Brölmann^[1] schreef een dagboek tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dit is de originele Nederlandse versie, met een korte introductie door zijn familie toegevoegd voor context.

Jan studeerde aan de Wageningen Universiteit tijdens de Duitse bezetting van Nederland in de Tweede Wereldoorlog (zie ook een artikel uit 2018 over Jan^[2]). Hij vervolgde zijn studie tijdens de oorlog tot begin 1943 toen universitaire studenten werd gevraagd om een Loyaliteitsverklaring aan het Derde Rijk te ondertekenen. Degenen die tekenden, bleven op school. Degenen die weigerden, werden gedwongen naar werkkampen in Duitsland gestuurd. Hij weigerde. Zijn dagboek, dat twee jaar (mei 1943 - mei 1945) omspant, begint op de dag dat hij uit Nederland wordt verscheept en eindigt kort na de bevrijding van Holland en zijn terugkeer.

Het dagboek was met de hand geschreven in een klein zwart notitieboekje. Het schrijven is in het Nederlands en wordt steeds kleiner en verkrampt, waardoor leesbaarheid een uitdaging wordt.

Jan typte het daarom later over, en in 2020 vertaalden familieleden^[3] het naar het Engels en voegden een inleiding en voetnoten toe. De redactie van TracesOfWar.nl breidde de noten uit. De redactie is de familie dankbaar voor het mogen publiceren van dit dagboek.

In het kort: Jan en andere studenten werden voor het eerst verscheept naar Braunschweig, Duitsland, waar de arbeiders onderdelen maakten voor vliegtuigmotoren. Hij werd vervolgens naar Uslar gestuurd waar arbeiders munitiekisten fabriceerden. Uiteindelijk werkte hij in een bomfabriek in Herzberg am Harz. De arbeiders woonden in kampen in de buurt van de fabrieken en konden af en toe naar de kerk in de stad gaan of excursies maken in de omgeving. Echter, werknemers die vertrokken zonder toestemming werden gevangen genomen en gestraft, of zelfs neergeschoten.

14 Mei 1943. 1-2 slapen. 2-3 schuilkelder. In schuilkelder met Fransen gepraat. 3-5 slapen. Opstaan naar trein. Om 6.10 weg naar Braunschweich. Aankomst 7 uur. Wachten tot 12 uur. Met vrachtauto met koffers naar Lager van de vliegtuigmotorenfabriek. Naar Barak 60. Mooi uitzicht. Eten ongeveer 6.30. 400 gr. brood. ‘s-Avonds onderhoud met oude Rus die zijn potje kookte en vier Tsjechen. Sympathieke lieden.  

15 Mei. Naar stad geweest. Twee knollen gehaald en een fles bieten. Warm eten: soep.  

16 Mei. Zondag naar kerk 10 uur. Warm eten: zuurkool, worst en suiker.  

17 Mei. 7.30 aantreden fabriek. Jasje halen. 8.30 in de fabriek. Valt hard, zeer hard deze dag. ‘s-Avonds naar buiten, ver weg van stinkende fabriek. Heimwee naar huis en ‘t al wat verloren was.  

17-22 Mei. Harde week.

23-29 Mei. Nachtdienst valt niet mee. Slapende Pool achter machines. Gezellige praatjes met Franse kerels in de fabriek. Olielucht is verpestend. Begin van puisten op de armen en benen.  

Mei 29. Dagweek.

3 Juni. Hemelvaart gaat ongemerkt voorbij.  

4 Juni. ‘s-Ochtends thuis gebleven, weinig ziek. ‘s-Middags naar fabriek.  

5 Juni. Naar stad. Boffer: kerk, horloge, eten, bieten, schoenen.

13 Juni. Pinksteren. ‘s-Avonds ter H. Mis en ter H. Communie gegaan in plaats van op Sacramentsdag, (23 Juni).
 
24 Juni. Om 10 uur ‘s-avonds weer naar fabriek.

27 Juni. H. Sacramentsprocessie. In de processie vele buitenlanders. Langs de vier altaren heen.

10 Juli. Ontmoeting met Hans Wortelboer^[13] in de poort van 'n café op weg naar kerk met Piet Hupkens^[14].  

11 Juli. Piet Vringer^[15] na twee en een half jaar weer teruggezien in Braunschweig. 6.50. Gezellige dag. ‘s-Avonds afscheid. 19.50. Fijne spulletjes nam hij voor mij mee. Foto's trouwen Zus^[16], boeken, schoenen, etenswaren. ‘s Avonds naar Sanitator voor zweertje. Niet werken 12, 13, 14 Juli.  

15 Juli. “Im trocken arbeiten”^[17] abteilung 11. Uiterst vermoeid na dien dag. Vieze stofboel.  

16 Juli. Naar hal C. Zelfde machines. Betere lucht. Een Pool en een Rus. Pool maakt indruk van Popeye the Sailorman. Rus is nog geen hoogte van te krijgen. 'n Droefheid en heimwee overkwam mij in dees andere hal. Haast geen werk te doen. Ben hier volkomen overbodig. ‘s-Middags 2 uur naar hal A weer terug om de Pool te vervangen. Olielucht vermoeiend.  

17 Juli. Zaterdagochtend. Thuis uitgeslapen.  

19 Juli. Volgende week. 6 uur ‘s-ochtends naar hal C. Nieuwe hal is beter wat de lucht betreft. Ook uiterst ongezonde toestanden. Oude Russische vrouw in het stof van haar slijpmachine. Tussen de ramen die open zijn zie ik de groene kruinen der dennebomen. M'n hart verruimt weer en verlangt eens weer te mogen rondwandelen in vrijheid, in de heerlijke bossen.  

20 Juli. General appel in Halle F. Slapen op de grond. 12.45-3.00 Russisch gekreet interessant.

21 Juli. Bericht komt binnen, de studenten vertrekken hier. Allerlei geruchten en veronderstellingen.

22 Juli. Donderdagmiddag ongeveer 1.15 naar Halle A. Werkzeugmarken inleveren naar barak. Afscheid van de Pool met de geweldige kaak, van het Rusje en Russin, de voorarbeider en einrichter. Meister Pfeiffer zegt: ik kan naar huis gaan, naar barak, Hoera. Feierabend. Vrijdag vrij. Zaterdag. Gerätebouwerij, vertrekken ongeveer 10.30. Afscheid. Auto kwam koffers halen. Tempergieszerij, duistere gedachten en gevoelens. Naar fabriek om diverse dingetjes af te maken. Hou je taai kerels. Vrijdag. Prachtige pan. Werkschutz zei we moeten tot Zaterdagmiddag werken. Ik ben vlug fabrieksterrein afgegaan. Organisatie! Zondag. Pakken ‘s-avonds diner. Maandag. We zouden om 3 uur weggaan. Naar Volksleben en daar in twee groepen verdeeld. Inmiddels komt weer bericht we gaan Dinsdag weg. Gezellig in barak met achtergeblevenen. Leo Pierez vertrekt ‘s-ochtends naar Essen. Wij blijven met zeven man over. De hele week blijven wij zo'n beetje hier. In de zon liggen, wandelen, wassen, slapen op bed. Ben inmiddels weer in m'n oude bed gaan liggen bij het open raam. Dagen gaan voorbij.  

30 Juli. Vrijdag. Ontvang ‘s-avonds drie aangetekende brieven van thuis, Hoera. Van de 22 Juni. Zaterdagochtend, mooie wandeling door prachtige omgeving tot ongeveer 1.30. ’s-Middags dagboek bijschrijven. Donderdag en Vrijdag naar kerk geweest. Zondag tocht onderbroken door de Gendarmerie van Wenden.

1 Augustus. Bericht we gaan weg. ‘s-Ochtends inleveren alles bij Lagerführer. Koffers reeds buiten. Gaat weer niet door. 

2 Augustus 1943. ‘s-Ochtends ongeveer 11.30 met vrachtauto vol studenten. Loodzware koffer. Prachtige tocht naar Uslar. Onderweg schrik op het hart bij het zien van iedere fabriek. Donkere rookwolken boven Waterstadt. Bij aankomst Uslar eten erwtensoep in kantine, goed. Möbel fabriek.  

3 Augustus. ‘s-Ochtends 5 uur op. Naar fabriek. Eersten dag. We timmeren een kistje met studenten aan soort lopende band. We wisselen elkaar af om het eentonige te vermijden. ‘s-Avonds naar buiten de majestueuze natuur bewonderd. Heimwee naar huis.  

4 Augustus. Werk valt toch niet mee.
 
5 Augustus. Werktijd lang. Erg moe.
 
7 Augustus. K.D.F. problem.^[18] ‘s-Avonds gepraat met Laudy^[19] en brilletje. ‘s-Middags naar kerkhof. “Ici git...” simpele woorden, droeve gedachten. In vreemden bodem rust zacht.
 
8 Augustus. Zondag. Er komen een paar Gerätebouwers o.a. Piet Hupkens, Gerard, Ed Bollen^[20], Boumans^[21]. ’s-Middags kerk 3.30. We vormden ongeveer half van de gelovigen. Pastoor stond onthutst.

12 Augustus. Naar de antieke fotograaf om fabrieksfoto.

15 Augustus. Maria Hemelvaart. Prof. Uit Kassel draagt de H. Mis op.

16 Augustus. Duits oud mannetje komt slijpen bij ons aan de slijpsteen. Net een kleine opa. Hij kijkt af en toe beteuterd over zijn brilletje heen.

17 Augustus. Wim de Wit^[22] terug. Zijn hoofd was kaal geschoren. Ook bericht dat een student uit Delligsen is overleden. Memento mori.^[23] 

18 Augustus. V. Geerd nog niet terug van reis naar Holland. Vader en Moeder vierden vandaag 35 jaar huwelijksfeest. Ik heb een bloemetje op mijn overall gestoken en een veld bouquetje geplukt. Foto thuis.
 
19 Augustus. Bijschrijven op de bank in de heerlijke zonsondergang. Eens zijn we weer thuis.

20 Augustus. ’s-Avonds weinig ziek.
 
21 Augustus. Bedrijfsleider deelt H. van der Vries^[24] in ons bijzijn mede dat diens Moeder “schwer erkrankt” is. Na een rede te hebben afgestoken en veel gepraat mag hij met verlof.

24 Augustus. Naar de dokter voor “arbeitsunfähig” verklaring. Wachten van 7 uur-12 uur. Daarna ’s-Middags weer terug. Verdere dagen in bed, naar apotheek, en stad, lezen etc. Fransche boer bij de dokter. Bij dokter alle nationaliteiten. Hollanders, Fransen, Russen, Duitsers.  

27 Augustus. Naar dokter voor “arbeitsfähig”. Op de stoep van de deur een paar zieken Russische krijgsgevangenen moedeloos voor zich uit te staren. Bijschrijven verslag. 25 Aug. Ontmoeting Russische officier die ingenieur is in landmeten, agronoom. Hij houdt het abord schoon. De volgende week worden we voortaan door een “arbeidskameraad” gewekt. Vrijdag een geweldig geschreeuw om 5 uur. We moeten opstaan. Maar “die verdammte Holländer” blijven rustig liggen.

4 September. Mooie tocht gemaakt via Dinkelhausen de bergen in op zoek naar Verfall Kirche. Niet te vinden. Eten in de regen in het bosch. Dinkelhausen is gelijk een boerenerf.

5 September. Verslag bijschrijven. Vader viert heden zijn verjaardag. Ik denk die dag veel aan huis. ‘s-Ochtends 9 uur naar station. Misschien komt Piet Vringer. Niet te zien. ‘s-Middags staat hij voor mij bij de kantine in zijn schortje. Hij was met de fiets gekomen. Heerlijk gewandeld, foto's gemaakt en danig gelachen. ‘s-Avonds ongeveer 7 uur vertrekt hij weer. Tot weerziens. Goede reis.
 
7 September. Andere plaats aan de band. Gele band kerel.  

8 September. Moeder jarig.
 
9 September. ‘s-Ochtens bericht, Italië heeft unbedingt gekapituleerd. Stemming onder ons. ‘s-Avonds bijschrijven in bed in half duister. Wij komen weerom.
 
12 September. ‘s-Avonds keet geschopt in bed. Mighorst^[25] maanziek. In de wasbak er mee. Ho, ho, ho.  

13 September. Den helen dag mot met de “gele band”. Rasch in een dito stemming. ‘s-Avonds wandelen en schrijven naar huis in mooie zonsondergang en maansopkomst. Zoals deze zware dag voorbij ging, zo ook zal deze zware ballingschap voorbij gaan en als beloning een heerlijk wederzien geven. Wij komen weerom. Jan. Prachtige majestueuze wandeling naar huis in een bewolkte sterren en maannacht.

15 September. ‘s-Ochtens vijf voor zes de deur wordt gesloten. Weer hopeloos mot met de gele band. Hij zegt ik moet naar de directeur. De slijpstenen worden met verf bespoten. Stof en stink rommel. ‘s-Avonds wandelen. Overal op de velden wordt druk gerooid. Terug oud vrouwtje en oude man voortsjokkend achter zware kar vol met zelf gerooide aardappelen.
 
16 September. Weer mot met de gele band. ‘s Avonds pakketje halen over de velden. Gesprek met oud besje van 73 jaar reeds 30 jaar weduwe die heel alleen aardappels gerooid had. “Und habe Schmerze in Magen”. Pakketje buiten uitgepakt. Met klosje in mooi dubbel spiegeltje onder genot van appel.
 
17 September. Gerucht we gaan misschien naar suikerfabriek voor drie maanden. Wij of de Russinnen.
 
18 Sept. Zaterdagmiddag. Wandelen op zoek naar Willie van den Hoek^[26] en Van Helden^[27], die aan het rooien waren. Gevonden. Indrukken niet fraai. Kleine aap met vierspan. Zaterdag/Zondag. Hopeloos naar de W.C. lopen. Zondags de hele dag in bed gebleven. Helaas niet naar de kerk.
 
20-21 September. Maar weer aan het werk gegaan, hoewel nog steeds darmcatarre.
 
22 September. Zware dag met holle maag, krampen en spuiten. Gedachten hoe thuis verzorgd te worden. Verdere week zo zo werken. Steeds nog last van darmcatarre.

24 September. De controlleur is er niet. Zeker aardappels rooien. Tjonge, een heel wat vrijere dag. De ramen kunnen gelukkig eens open. Dat wil die ouwe kerel nooit hebben. Inmiddels vertrokken begin deze week (20 Sept.) een stel Russinnen. Wij kijken door de ramen, ongeveer 2 uur, zwaar bepakt, huilend en kussen ze voor het laatst hun vriendinnen waar ze afscheid van moeten nemen.

25 September. ‘s-Ochtends gesprek met Rus uit Siberië waar het wel 75° C vroor.

3 October. Zondag. Zit hier in de herfstzon in het gras en denk met droeve gedachten aan huis. De zon is nog warm. Prachtige wolken alom. In de verte slechts het geluid van de pomp. Maar wij komen weer terug. 1 October Van Melle^[28] bezeert zijn vinger aan de slijpmachine. Zondagmiddag . Even kerkhof op voor de H. Mis van 3.30. Gedachten man en vrouw naast elkander. Alles gaat voorbij. Ook mijn leven. Gedenk dit, O Jan.

10 October. Zondag. Afgelopen Vrijdag een van de zwaarste van mijn leven. Zaterdag verkwikking gezocht in de natuur met Ko Mulder^[29]. Naar het meertje toe. Onderweg: hazelworm, drinkbekken voor herten ontdekt, steengroeve, uitzicht jachttoren. Op steigertje avondbrood gegeten in dampen en nevels en opkomende maan. Geruchten liepen deze week: we mogen 15 November naar huis. Al eerder werd dit van verschillende zijden betoogd. Zondagavond, Duitsche geestelijke die ‘s-middags de H. Mis bij ons had opgedragen naar station gebracht met Blonk^[30], Sassen^[31] en Kool^[32]. Typische reactie der mensen. Lachende spottende jeugd. Grijzende ouderdom. Wij komen weerom. Ho, goeie praat, he.  

13 October. Gisteren 12 Oct. naar de beneden afdeling van V 23 naar V 22. Machine bij raam. Is wel aardig werk, ‘s-Middags grotendeels Willie van den Hoek geholpen met deksels. 13 Oct. weer ander werk. Moet hengsels aan deksels zetten. Gaat wel. Er heerst hier in V 22 een intense stofboel. De slijpmachines spuiten het practisch de fabriek in. Hier stempel ik no. 11 het nummer waarmede ik mijn klaar zijnde deksels moet nummeren, om 12.45 13 Oct. 1943. Gestempeld in de fabriek om 2.25,13 Oct, 1943.  

14 October. Vandaag ‘s-ochtends om ongeveer 11 uur naar de tandarts. Brr. Op een klein bovenkamertje oefent hij zijn practijk uit. De boormachine moet hij zelf trappen. Wat een steek van een pijn. ‘s-Avonds overwerken met Ter Kuile^[33] naar Kiso^[34]. Toch nog goeie erwtensoep, en pap. Ho.

17 October. Zondag. 15 Oct. met “voetbalhoofd” samen gewerkt deksels maken. We moeten overwerken tot 10 minuten voor zeven. 16 Oct. Zaterdag, gisteren weer mooie wandeling door de bossen in herfsttinten overgoten gemaakt naar twee meertjes, en Florsterei. Kamertje met venster. Franzosenstrasse is niet te vinden. Terug in donker naar huis. Deze week reeds vrij koud. Tegen en onder nulpunt. Rijp op de velden. Zondagmiddag ongeveer 1.30 buiten in de zon op het heuveltje achter Kiso. Aanschouw majestueuze bossen in hun schitterende herfstkleuren. Zo net slaat de klok 1.30. Wij komen weerom. (Schaduw van mij hand op dezen zondagmiddag toen ik schreef.) ‘s-Avonds. Ik schouw in den prachtigen avondgloed, buiten achter Kiso. Heerlijk weer. Warme zoele wind. Geruchten 15 Nov. nemen vastere vormen aan. Deze dag was een blijde voor mijn ziel.

19 October. Tussen de middag. Vanochtend vroeg vertrok Krenning^[35] met extra verlof. Er komen in de afdeling drie Russinnetjes bij ter vervanging van De Grijs^[36], Mighorst en Krenning. Ongeveer 11 uur weer naar de Zahnartz, Angst voor pijn. Gelukkig viel reuze mee. Dit was de eerste zenuw die uit mijn tanden werd verwijderd.

20 October. De Grijs vertrekt ongeveer 7 uur naar Holland met verlof. Afgekeurd voor zijn maag.

22 October. Heerlijk zacht, helder weer, af en toe een regenbuitje. Net even tusschen de middag gewandeld tot achter Kiso. Wonderprachtige natuur in herfsttinten. O, God, wat is dit schoon, te schoon om door ons zondige menschen te worden aanschouwd.

23 October. Bevind me in “Russ” in de fabriek V 22. Gisteravond luchtalarm. Voor de eerste keer sinds den oorlog. Lichtkogels. Naar kelder. In kelder Russen, Russinnen, Fransen, Hollanders. Naar buiten geslopen, achter de balken en tonnen. Zware voetstappen der Duitschers. Wat voelde ik me nietig in die avond. Zit nu voor mijn werkbank in de fabriek. Even niets te doen. Wacht op Willie van den Hoek. “Wij komen weerom”.
 
24 October. Vandaag weer Zondag. De week ging uiterst snel voorbij. Gistermiddag naar wrakken der vliegtuigen gewandeld, Droeve indruk. Zes van de acht Engelsche jongens waren omgekomen.^[37] Rust zacht in vreemden bodem. ‘s-Avonds terug gewandeld in 'n schitterende, heerlijke, weldadige zonsondergang.
 
25 October. ‘s-Ochtens ongeveer tien over negen, Kiso heeft tegen ongeveer 13 zieken een rede gehouden. Als het niet beter wordt, gaan er een paar naar de mijnen.
 
26 October. Sta hier bij onder de linden. School met kinderen. Mijn hart gaat weer open. Desavonds. Vandaag ongeveer 10.30 naar de tandarts. Daarna even gewandeld naar Hindenburgh Platz. Spelende kinderen voor de school. Ik zie de lindenboomen die de meesten van hun bladeren reeds verloren hebben. Terug denken aan lang vervlogen jaren. Na 9.15 wijst de meister mij een andere plaats. Ik presteerde klaarblijkelijk te weinig. Nu gaatjes boren met Russinnetje. ‘s-Middags 4.30 weer hopeloos met de kleine meister. Hij douwt me naar mijn arbeitsplatz, wil me 'n kist naar 't hoofd gooien, plus het raam uit smijten. Mij deert niets. ‘s-Avonds 5 uur Feierabend. Enkele mensen gaan naar de film in de Duitsche kantine. Mij niet gezien. ‘s-Avonds naar de kapper en bijschrijven.
 
27 October. Visser^[38] slingert via slijpsteen per ongeluk een kist naar Corver^[39] z'n hoofd. Liep nog goed af. Bericht van Kiso. We krijgen verlof. 2 man in de 8 dagen, als het aantal zieken beneden bepaald percentage is. Eten vandaag was minder. Maar eenmaal aardappels, aanvankelijk zoveel wij wilden. Toen twee maal. Nu 1 maal. ‘s-Avonds ongeveer 10 voor 5 kwam meester kijken. Magenschmerzen meneer. Werk is toch nog vermoeiend. Hele dag staan. Mijn tand doet nog steeds pijn. Wat zal er uit worden.

28 October. Vandaag is Trees jarig. Mighorst vertrekt voorgoed met verlof. Afgekeurd voor eczeem. Visser looft 30 sigaretten uit, bij Feierabend. ‘s-Avonds 9 uur even naar buiten. Frisse lucht scheppen. Op de bank rusten. Zeer moede van deze dag. Vooral in de benen.

29 October. Visser heeft om kwart voor vier mot met meister en Duitschers. Krijgt bijna een kist naar z'n hoofd.

30 October. We moeten deze Zaterdag middag overwerken. Om spoedbestelling van de Wehrmacht. Het is juist mooi weer buiten. ‘s-Avonds deelt Jan Dijkhuis^[40] ons mede, dat hij op gronden die hij met ons deelt, het een aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid is, dat wij volgende week weggaan. Waarnaar is ons onbekend. Waarschijnlijk omdat wij als saboteurs beschouwd werden, door het groot aantal zieken. Krenning had de maat doen overlopen. We wachten in spanning af wat ons staat te wachten. Dit is onze derde verhuizing. Zwerven maar jongens, zwerf maar.

31 October. Zondag morgen in bed. De prille herfstzon schijnt door de ramen naar binnen. Russinnen traden ‘s-ochtends aan. Stemming op dezen ochtend in bedden. Erg opgewonden en nogal fel, hatelijk en geestig eenerzijds. Hoe lang nog hier. Ik denk voortdurend hoe zal ik alles toch kunnen mee slepen. Vandaag is het grote Christus Koning feest. Jammer dat wij er helaas zo weinig van merken. Maar dat alles komt weer, omdat, na gehard te zijn, des te meer in op te gaan Na een prachtige Zondagmorgen wandeling zit ik hier weer op de bank, bij mijn geliefkoosde plekje. Het zonnetje schijnt heerlijk op deze laatste October dag. De bergen in de verte zijn nog in 'n zee van nevels gehuld. De bomen, de elzen waartussen deze bank, zijn nagenoeg kaal. Op de grond liggen in het gras haar dorre met gaatjes gevreten blaren. Op den grond ritselt het af en toe. Verder doodstil. Het windje doet aangenaam aan. Ik denk terug aan de maanden, die zo snel voorbij gingen. Toen ik hier op diezelfde bank zat, het bladerdek nog in haar vollen pracht boven mijn hoofd koepelde. Wat zal de toekomst ons brengen. Voor mij acht ik nog zelfs de mogelijkheid dat wij hier toch blijven. Twee eksters vliegen zo net voorbij en schreeuwen. Een koe blaat. Majestueuze, ondoorgrondelijke; O; wonderlijke natuur. Hoe ontzagwekkend is Uw pracht. Hoe heerlijk is Uw mantel. “Wij komen weerom”. Dit is mijn lijfspreuk. Zij zal als belooning verwezenlijkt worden. ‘s-Avonds 9.30 druk gepak, in ontzettende rommel. Vanmiddag in de H. Mis bedankte de Prof. ons Hollanders voor ons zingen en goeden voorbeeld. Buiten vertelde de Sudeten-Duitscher ons dat we morgen al getransporteerd worden. Waarheen is hem onbekend. Boluijt^[41] komt ‘s-avonds binnen en vertelt dat wij naar Lautberg gaan, naar een ertsmijn. Niks spatzieren. Alles Gestapo, veel bum, bum. Zaterdag en zondag werken. Ik schrik een weinig. Maar toch weet niemand nog zeker, waar we heengaan. ‘s-Avonds 8.30 even naar buiten, achter Kiso, gebeden in de sterrenacht voor een goede toekomst. Mijn God in Uwe handen ligt ons levens lot. Help ons, O, sta ons bij. Verlaat ons niet wanneer wij naar Uw help zullen smachten. Ik ga nu te ruste. O, laatste nacht doe mij rusten.

1 November 1943. Allerheiligen. Laat ons verheugen in den Heer, zo begint de introïtus. Ik heb even de Mis gebeden. Welk een dag. ‘s-Ochtens houdt Tekkie een kleine rede. We gaan hier weg als reden de arbeidsinzet. Inleveren van de dekens. Verder inpakken. Enorme rommel. Ontzagwekkende bagage. Er wordt ons medegedeeld dat we ‘s-middags om 2.30 vertrekken naar Herzberg am Harz naar een munitiefabriek. Bij dit horen ging er een schok door mij. Mijn God, Gij zult ons bijstaan. Help ons op dit zo schone Allerheiligenfeest opdat toch alles weer terecht mag komen. Ongeveer 8 uur nog even door de afdelingen gelopen en afscheid genomen van verschillende Russische vrienden. Moge zij ook spoedig in hun vaderland terug keren. Maar wij komen weerom, gewis en zeker. Ik zit hier in de wachtkamer bij de tandarts. Om 8.30 hebben wij gezamenlijk met Jan Dijkhuis enige gebeden verricht ter ere van het Allerheiligen feest. Welk een vreemde gedachten doorkruisen mij, wanneer men niet weet waar of men terecht komt. Help ons Heer, o, help ons. Zo net verliet een Russin, schreiend van tandpijn, het vertrek. O God waartoe dit lijden, vroeg ik mij soms. Maar ik weet, Gij zijt toch een goede God. Ik zit hier op de koffers in het Lager en houd de wacht. Buiten op de straat. Thans zit ik hier bij station naast Ouk Visser in heerlijke zon. Prachtig weer. Indruk van de werkschutz bij het weggaan. Uitdelen geld en tellen. Aanschouw hier voor het laatst het prachtige landschap. In de verte ploegt een boer rustig voort. O God, waarheen zult gij ons voeren. Leid alles ten beste, Vertrokken 1.30 van fabriek. Auto met koffers komt zo net aan. Met Baetens^[42] lui er op liggend. Zingen van ons voor het station. Drie uur vertrek, 4 uur in Northeim in die Frein. Prachtig zonsondergang. O, alle heiligen sta mij op Uw dit heilig feest bij. 5.30 te Herzberg. Mooie omgeving. Koffers opladen, naar Lager. Gelijkend een boerenschuur. Het valt mee. Naar de kantine, Zit momenteel in de Duitsche kantine onder een lawaai van muziek. Eerste indruk, vreemd en een zekere onrust. Men vertelt van ongezonde arbeid, ook wel is er gezond. Eten is goed. Boerenerf van het Lager. ‘s-Ochtends naar de kerk. Allerzielen vandaag. Memento mori. Welk een overstelpende vreugde toen ik weer na drie maanden mocht neer knielen in een kerk. Mijn God, daardoor hervond ik dezen dag mijn rust, want ik was diep geschokt. Welk een ongezonde arbeid. Iedere arbeider, Fransen, Polen etc. vertellen daarover. Pas bon pour la santé.^[43] De hele dag zo'n beetje rondgezworven van bureau tot bureau voor onze diverse personalia. ‘s-Avonds in de kantine schrijven naar huis en bijschrijven.
 
3 November. ‘s-Ochtends naar fabriek. Werkkleding gehaald. Rondgelopen naar sanitäter. Morgen beginnen we te werken. Meester liet ons nog de fabriek zien. Ik ben 'm maar gesmeerd. 1 uur eten. Naar Nederlandsche krijgsgevangenen, hun verhalen en belevenissen. Zweren, slaag, pukje sigaar. Sigaretten. Zo blij hadden ze zich nog nimmer gevoeld. ‘s-Avonds komen hier een paar andere studenten uit andere fabriek^[44].

4 November. Voor het eerst naar fabriek om te werken. Ik word met Bloem^[45] en Terlois^[46] op de gieterij geplaatst. Giftig werk, niet zwaar. Een beetje rondlopen en af en toe naar buiten om frisse lucht te scheppen. Werk met grotendeels Polen. ’s-Middags 1 uur feierabend, baden en om 2 uur naar huis. Ho, ik voel mij vrij onverschillig, tusschen al die bommetjes.

5 November. Brr, wat koud met die open deuren, dun gekleed, van de hitte in de koude. Brr. Een Pool laat een bom op zijn voet vallen. Zijn teen lelijk gekwetst. We zitten gezellig met een stel studenten om de warme kachel. Verwarde gedachten vandaag bij het bommen maken. Is soms uiterst moeilijk.

6 November. Vandaag een half jaar van huis. Dank, o, mijn God dat Gij mij in deze zo zware periode geholpen hebt, O, help mij verder in de toekomst. Heden zijn wij verhuisd van onze Lager-boerderij naar het Bereitschaftlager. Herinneringen, w.o. boordevol, boerenerf, lakens. Vandaag kregen wij een dik winterjas en broek.

7 November. Naar de kerk. Vandaag is Hans^[47] jarig. De eerste sneeuw viel vannacht. In de kamer een walgelijke stank, vanwege de kachel, arme longetjes. Na de kerk even meegelopen met Wageningers Toon Janse^[48] en Piet Langenhorst^[49]. Mooie barak. Centrale verwarming. In de barak merk ik dat ik naast de verloofde zit van Lene Bernsen^[50]. Hoe is dat mogelijk.  

8 November. Gisteravond hebben wij met geheel onze kamer in de kantine vertoefd. In onze kamer was het niet uit te houden van stank door de kachel. Mijn hart doet altijd hevig pijn, als ik denk dat ik zelf medewerk aan het produceren van bommen, Vernietiging niets dan vernietiging. Hoe lang nog, O mijn God deze kwelling naar ziel. Vanochtend met Walter Roussel^[51] na de H. Mis mooie wandeltocht gemaakt door de sneeuw. Besneeuwde bergen waren prachtig. Onderweg ontmoet Franschman, krijgsgevangene, die hout aan het laden was. Voorts zagen wij in de sneeuw tegen de bergen twee herten met twee jongen klimmen. Majestueus sterk gezicht. Edele dieren in de prachtige witte laken.
 
9 November. Vannacht om 12 uur naar een andere afdeling verplaatst, naar de salpeterklopperij. Ik was in de andere afdeling blijkbaar overbodig. Ik sta als man alleen tussen Duitsche en Poolsche meisjes. Ik moet emmertjes vol salpeterbrokken naar de bommen dragen.^[52] Een aardig zwaar karweitje. Op den langen duur. Toch viel de nacht erg mee. En ging snel voorbij. Momenteel zit ik hier in de namiddagzon achter Herzberg. Mooi fris weertje. Het land is groen en zwart. In de verte laat een boer de ploeg door de zwarte aarde glijden. De bergen in hun herfstkleuren zijn buiten iedere beschrijving. Ik peins en denk diep na over dit leven. Maar terug komen wij. ‘s-Avonds in kantine. Droeve gedachten overstelpen mij dit ogenblik. Vurig en smachtend verlangen naar het verlorene, O, ziel welk een heimwee roept gij op. Wij gaan weer de nacht in. Gij valt niet mee. Ik ben nog moede. Maar met kracht zullen wij het zaakje maar weer aanpakken. Gij zult mij helpen, o, God en terugvoeren langs onzichtbare wegen. Zo net om 6.30 vertrok Paardekoper^[53] naar Holland. Afgekeurd. Wat een geluk voor hem. O, donkere nacht scheur vaneen en doe mij uw licht weer geven.  

10 November. Gisternacht haast geen werk op de fabriek. 3 uur klaar. Daarna slapen en rondlopen. Om 4:30 mogen we naar huis. Vanmiddag ontving ik een lang epistel van Pieter, O, leven, wat zijt ge vaak duister en ondoordringbaar. Waartoe dit leven. Doe mij het kennen, God mijn God. Dag en nacht vermoei ik mijn geest en de waarheid, de zekerheid, O, zij blijft mij zo ver weg. Telkens wijkt ze weer. Heden nacht weer werken. Sterk mij God.

12 November. Zit hier bij de kachel mijn voeten te warmen. Buiten hagelt en regent het hard. De wind speelt in de schoorsteen. Gezellige sfeer. ‘s-Avonds in de kantine; Gisteren naar Pleissner, brief Pieter wegbrengen. Onderweg met Pool mee gelopen. Vannacht lachende Poolsen. De kleine met guitige ogen en gullen open lach. De lange, magere trekken, scherp type, typisch onderdrukte lach. De andere vrolijk type, ietwat stralend vlijend. De zin van dit leven ontgaat mij soms geheel. Hoe moeilijk soms te geloven. O, wereldbol, bol van aarde, Gij valt door een zee van sterren, door een zee van niets, door het heelal. Waarom toch valt gij, waarheen snelt gij, Waarom? Waarheen is Uw gang. Help mij God dezen nacht.

13 November. Vannacht weinig te doen. Helft van de meisjes zijn elders in de fabriek. ‘s-Ochtends vroeg, als ik even na de gedane arbeid buiten op 'n kistje uitrust, incasseer ik een schop. Deze dag weder zeer droevig. O, waarom toch dit leven, dit onnoembare leed, waarmede ik zo fel overstelpt word. Ik sleepte mij weer voort, langs de donkere natte straten, het hoofd naar de wolken, uitzichtloos. O, rijt vaneen dit wolkendek o God. De nachten zijn zo donker, de dagen zo grauw en beneveld. Heel even zie ik soms dit licht door een scheur in de wolken. Maar dan is het weer donker en koud en steeds weer rollen ze verder, die wolken langs die koepel o, doe mij dit leven weer kennen. Mijn jeugd, waarheen is Uw schoonheid en puurste geloof. Help mij God deze nacht, o help mij.
 
15 November. Gisteren Wim Breuking^[54] bezocht in Göttingen met trein van 14.40. ‘s-Avonds om 18.12 terug. Wij vertellen elkaar onze belevenissen, die duizendvoudig zijn. Barak van Wim is niet fris.
 
16 November. Gisteren gesprek met Irene, het Poolsche meisje. Zij heeft een zeer edel en fijn gezicht. Mij bindt iets aan haar. Heden ‘s-ochtends even naar de Nederlandsche krijgsgevangenen. Willie van den Hoek naar dokter gebracht “ganz blau”. Ook Puylaert^[55] volgde hem. Om 7 uur Van Melle de weg naar station gewezen. Afscheid bij kerk. Misschien zit hij morgen reeds om 11 uur in Holland. Willie en Etienne moeten in ziekenhuis blijven.

17 November. Gistermiddag totaal niets uitgevoerd. Tot ontbijt zogenaamd schoonmaken. Daarna pitten tot 10 uur. Wat een land, wat een land. Gesprek met Fransman die Italiaans en Spaans sprak. Typische vlotte, geestige, drukke kerel. ‘s-Nachts merkwaardige droom. Weer thuis. Weet niet hoe ik daar kom en vraag dit aan Ben^[56], waarna ik ontwaak. Hij laat mij nog mijn kamer op zolder zien, die gemoderniseerd is. Mysterieus, onbegrijpelijk is dit leven. Gisteren ook gepraat met Poolsche
meisjes.
 
18 November. Gisteren ‘s-Middags van 2.30 tot 5:30 bommen buiten sjouwen. Daarna ontbijt en naar huis. Geen werk. Zit momenteel op de bank, van waar een schitterend uitzicht over heel Herzberg en omgeving. Gewandeld, onderweg 83 jarige grijsaard die een mestkarretje trok. Heerlijke zon.  

20 November. Heden mijn geboortedag, 23 jaren oud. Wat is dit leven toch snel gegaan. O, leven, waarheen vaart gij zo snel. Gisteren wedden in de fabriek, Koning^[57] en Duitscher om 12 sigaretten, hoe oud ik was.

22 November. Zit hier ‘s-avonds bij kaarslicht te schrijven. “Is namelijk groot luchtalarm. Alle lichten uit”. Ik staar in de vlam. O, vreemd leven. Elders zullen weer de bommen vallen en vernietigen dat schone rijpe leven.
 
23 November. Hedennamiddag overwerken tot 5 uur. Mijnen versjouwen met karretje van buiten af. Zwaar karwei.

24 November. Heden komt Boluijt de Fransman vervangen, die in de stad gaat werken.  

25 November. Op het ogenblik zit ik hier in de kleedkamer der fabriek. Zojuist gevlucht voor meester die wilde dat heel de Stukerei in de Vorbereitung ging werken. ‘s-Avonds 5 uur met Laudy de kerk ingeslopen. Lichten aan. De deur wordt spoedig geopend.

27 November. Gisteren weinig werk. Tot 8 uur pitten. Dan even werken, salpeter, mijnen, ontbijt, afladen mijnen. 12 uur pitten tussen de bommen, onder het zingen van Poolsche meisjes. Hoe spreekt er een droefheid en heimwee uit deze liederen. Krelis knikkebolt tussen de bommen. ‘s-Middags naar Ostenrode, 3 uur. Afscheid Robert. Hou je taai, kerel, behouden thuiskomst. In Ostenrode naar St. Johannes Kirsche, zeer gelukkige dag. Naar kerkhof. Nederlandsche krijgsgevangenen die daar begraven zijn bezocht. Rust zacht makkers, in vreemde aarde.
 
28 November. Heden eerste Zondag van de Advent. Vanmiddag mooie tocht gemaakt door het Siebertal naar St. Andrus berg^[58]. Met Jansen^[59]. In stromende regen en door de sneeuw trekkend. Zum Paradis even koffie drinken. Jansen zijn schoen lek. Ik houd heerlijk droge voeten. Met trein terug. 2-de klas. In het fluweel naar huis terug.  

29 November. ‘s-Ochtends naar Nederlandsche krijgsgevangenen. Lucas vertelt mij dat zijn makker Jan in de kuil gevallen is, 5 meter diep. Ligt nu in het ziekenhuis. Duitscher zegt mij, die bij de krijgsgevangenen staat, “nach den Krieg konnen Sie wieder mit ihm sprechen”^[60]. Ik ga weg. Een eindje gaans fluiten zij mij nog na. Arme kerels.

30 November. Gisteravond vertrok Fons Laudy^[61] met verlof voor 8 dagen naar Holland. Z'n moeder was ernstig ziek. Vannacht zeer moede. Wat is er toch voor klaarheid in de ogen van Irene. Zo iets onuitsprekend zuivers en edel.

2 December. ‘s-Ochtends in de kantine. Deffie gooit vannacht te veel Platten op het blad. Gevolg er moeten 2 wagens meer gemaakt worden. Ik druk me er tussen uit.

4 December. Ik sta hier in het telefoonhokje in postkantoor, te Herzberg, om Piet Vringer op te bellen. Wat duurt dat wachten lang. Eergisteravond luchtalarm, Eerst om 11 uur ‘s-avonds naar de fabriek, Heden nacht Platten affaire, 2 Dec ‘s-Avonds even naar de kerk gegaan. Luchtalarm. Lichten uit. Intieme sfeer.
 
5 December. Veel vrouwenvolk vannacht in de Stuckerei. Op Piet gewacht bij station. Door misverstand waarschijnlijk niet gekomen. Vanavond gewandeld in maneschijn en sterrenhemel. Herten geritsel en herten gebrul. Waar zal ik volgend jaar dit St. Nicolaas feest vieren. ‘s-Avonds bij thuiskomst uitgenodigd bij de boeren. Prima gegeten.
 
6 December. Vroor het reeds 9 graden. Thans is het zacht weer. De natuur is van een sprookjesachtige schoonheid. Geheel wit zijn de bomen door de rijp met de dikke mist neergeslagen.

11 December. Eergisteren moesten we 70 wagens maken. Gisteren om 4.30 naar huis. De Duitschers houden een Weihnachtsfeest. ‘s-Avonds 8 uur even terug komen tot 10 uur.

12 December. Vandaag Zondag overwerken, van 6 uur ‘s-ochtends tot 5 uur ‘s-avonds.

14 December. Gistermiddag met trein van 2.40 naar Piet Vringer. 4.15 te Gottingen. Naar Allwacht en Co, Piet “nach Hause”. Spanning zou hij reeds naar Holland zijn afgereisd? Naar Lange Geismarstr. 53. Piet is zijn koffers met wagen naar station brengen en komt zo terug. Wachten voor de deur. Daar komt hij met de wagen aan. Wat een wonderlijke ontmoeting. Mee naar zijn kamertje. In haast gepraat en een broodje gegeten. Samen naar station. Met de trein van 6.12 naar Northeim. Ik vertel hem ondertusschen mijn leven hier te Herzberg. In Northeim afscheid. Behouden thuisreis. Dat was wel een zeer wonderlijke ontmoeting, nog juist op het allerlaatste ogenblik.
 
20 December. Hedenmorgen moet bijna onze hele Schicht werken behalve ik. Er gaan deze week hardnekkige geruchten dat we zouden weer weggaan. Wat er van waar is, ik weet het niet.
 
21 December. Vandaag de langste nacht. Gelukkig, dan gaan we langzamerhand weer steeds meer het licht zien. De Betriebsobmann heeft Dijkhuis gisteren officieel medegedeeld dat hij van ons weggaan niets afweet. Ik dacht dit, het was een gerucht door ons zelf in de wereld gestuurd. Vannacht liet men de ketel lopen zonder dat er bommen onder stonden. Een grote hoop van het gele harde zoetstinkende goedje. Dijkhuis.

23 December. Achter Herzberg. Staar in de wonderschone rijke zachte avond. Zoo net brief van Vader gelezen. Ontzaglijk welk een vrede en rust daalt deze avond uit de wolken op de aarde. Gedachten aan huis. Het is reeds half schemer. Ik wandel rustig naar huis, diep zuigend de reine avondlucht.

24 December. Heden Kerstavond. Om 6 uur naar de Nachtmis. ‘s-Avonds heerlijk gegeten gezamenlijk in de barak. Daarna zitten in de schrijfkamer onder muziek. Toch ontbreekt de echte sfeer. Wel is er in mij een geweldig stoer en sterke hoop en vrede.

25 December. Kerstochtend. Zo net naar de H. Mis van 10 uur geweest. Nu aan het ontbijten. Vanochtend vroeg de Fransen schoppen herrie in de barakken. Vanmiddag mooie kerstwandeling gemaakt. Drie herten ontmoet. Meertje, beekje overgestoken over gladde boomstam. Avondstemming. Even langs de kerk nog. O, God, geef ons eens toch weer den vrede, in mijn ziel en aan den ganschen wereld. Zit op het ogenblik in de schrijfkamer en luister naar de muziek.
 
27 December. Vanochtend om 9 uur worden we door de Werkschutz uit ons werk gehaald. 10.30 zijn wij op het werk. Tot 4 uur bommen slepen. Zot werk, veel te veel man. Heel langzaam. Zacht triestig regenachtig weertje, heden vertrok Frans van de Velden^[62] naar Aken. ‘s-Middags 1.30 voor het laatst afscheid van hem genomen. Jammer, we zullen hem erg missen. Een echte serieuze, edele fijne kerel was dat. Een ontzaggelijke vrede ruste er in z'n ogen.

29. December. Gisterochtend een ronde gelopen in en op de fabriek. ‘s Middags gedrukt met Visser naar Ostenrode. In cafeetje koffie gedronken. Gevoelens. Met de 4.50 trein weer terug. Onderweg naar Ostenrode was het erg mistig. Vanmiddag een paar kisten naar boven gebracht. Het is je reinste waanzin dit gedoe, geloop, gedruk op de fabriek. 600 mensen en er is niets te doen.  

30 December. Gistermiddag gedrukt met Jansen. In de schuilkelder gezeten. Hedenochtend insgelijks gedrukt. Wandelen met Jansen, We bekijken de takjes aan de bomen.

31 December. Gistermiddag insgelijks gedrukt. Boven in de fabriek kijk ik door de ramen. Een sneeuwstorm slaat mij in het gezicht. Hedenochtend eveneens gedrukt, om 12 uur naar huis. Glip door de Bereitschafdienst heen. ‘s-Middags wandelen. 6 uur naar kerk. Oudejaar.

2 Januari 1944. Zojuist heeft de klok twaalven geslagen. Nieuwjaar is krap voorbij. Oudejaarsavond 9 puddingen op tafel. Laudy, om 12 uur zingen, io vivat.^[63] Naar de barakken der Franschen. Van Suchtelen^[64] lost in iedere Stube 'n schot. Gisteren Nieuwjaartocht gemaakt door dikke sneeuw met Laudy, Bouwman en Walter. Vandaag viel de eerste sneeuw weer. Naar Lonau via Muhlengraben terug. Schitterende tocht, Lonau in de diepte. ‘s-Avonds zijn het Visser en Jansen bijna in de duisternis verdwaald.

7 Januari. Gisteren Driekoningen. ‘s-Avonds 7 uur naar de H. Mis geweest. Gisteren was het 8 maanden terug dat we ons ouderlijk huis verlieten. Wanneer zullen wij het weerzien. Wanneer. Er gaan weer geruchten dat we hier vertrekken. De meester heeft het tegen Dijkhuis gezegd. Boluijt is ziek. Een andere is in zijn plaats.

8 Januari. ´s-Ochtends 5.30. Zo net opgestaan. Vannacht weer van huis gedroomd. Moeder gezien in de kamer bij Broekx met nog een vreemde dame. Thuis ontmoet ik weer allen, ook onze Joop en Jopie uit Amsterdam.
 
9 Januari. Vandaag naar Piet geweest in Göttingen. Leuke dag.

10 Januari . Onze Schicht moest gistermiddag overwerken. Gelukkig was ik er niet. Heden 10 Jan. is weer alles wit gesneeuwd. Het is en blijft toch een dooierig weertje.

11 Januari. Gisteren Piet Bange^[65] is nog niet terug van verlof. Heden luchtalarm, ‘s-ochtends 10 uur. Talloze formaties Engelsche vliegtuigen komen over. Een zag ik er neerstorten. Met parachute springen ze er uit, ‘s-middags tocht via Sieber – richting Hanskühnenburg via Lonau naar huis. Naar Sieber met vrachtauto met Nederlandsche krijgsgevangene. Prachtige tocht, witte bomen. Zak tot den knieën in de dikke sneeuw. Tocht door dennenbosch. Meters bergen sneeuw. Langs riviertje weer terug. Onderweg kerels met geweren. 8 Engelsche vliegers waren de bosschen in gevlucht.

15 Januari. Heden Ton Elias^[66] jarig. Waar zou hij zitten? Nacht van 12 op 13 Jan. niet gewerkt. De waterleiding is kapot in de berg. 13 Jan. van 8-5 uur bommen verslepen. Vrijdag 14 thuis gebleven. Van 2 uur ‘s-nachts tot 6 uur bikken en houwen in de berg. 30 man staan niets te doen. Pool en Pool moeten voor straf doorwerken. Hij heeft het koud. Houding Duitscher.
 
17 Januari. Zaterdag op zondag. We moeten van 10 tot 2 slapen. Ik dut zo'n beetje in de Poolsche Kantine. Wat gaat de tijd traag. Van 2-6 werken buiten. Praktisch niets gedaan. Koorts en koud. Rillerig. Valt niet mee. Wat duurt die nacht toch lang. O, tijd wat gaat gij traag. Zondagmiddag van 2-10 uur buiten werken. Tijd gaat traag. Erge keelpijn. Vaak denk ik aan thuis, aan een heerlijk fris bed, om te rusten. Vannacht droomde ik weer van huis. Zag Ben, Vader en Moeder. Gaf Hans 'n krachtige hand. Portefeuille waarin ik lezen wou.

18 Januari. Gisteren van 2-6 uur buiten gewerkt op de berg. Tres doucement.^[67] Na 6-10 geslapen in omkleedlokaal.  

19 Januari. Gisteren 2-6 even laden mijnen, daarna pitten. Van 6-10 op den berg. Niets uitgevoerd. Alleen met 6 studenten en 1 Duitscher die in Libanon gezeten heeft. Gesprek tusschen hem en ons. “Sie werden Deutschland nie wieder sehen”.^[68]

21 Januari. Den 19 Januari weer normaal begonnen. Hoewel waterleiding nog steeds kapot. Vandaag is hier een student uit Kassel. Hub Geritsen. Hij vertelt over veel T.B.^[69] Vorige week, 35 jongens, waren er nog slechts, nu 16. De rest gestorven. Iederen dag twee. Krijgen twee sneetjes brood per dag. Wat soep en soep.

22 Januari. Heden ‘s-ochtends naar de kerk. Gewandeld met H. Hij vertelt. Ik sta onthutst, zo iets hoorde ik nog nimmer.

23 Januari. Zit hier achter Herzberg op de bank. Een stormachtige wind giert door de dennen. Gisteren afscheid van de drie, Walter, Fons en Flo. Behouden thuiskomst kerels. Alles drukt nu zwaar op mij. Wat zelf te doen, nu ik weer voor het zoveelste lastige probleem wordt gesteld. In ieder geval; wij komen weerom. Heden afscheid van Sic^[70] Kool. Hij gaat elders in Duitschland werken.

26 Januari. Deze dagen zijn boordevol. Ik denk veel aan onze drie beste vrienden die heden gingen. Vannacht droomde ik weer van huis. Fietsen in garage. Op mijn fiets wil ik een ander zadel doen. Met Vader naar de portier, meneer Zaalberg. Ineens een grote eetzaal. Zie Arie Bijlard en Rina, Vader zegt dat hij reeds kalende is als hij op weg naar Herzberg is. Wat is dat soms 'n ogenblik van felste heimwee tussen de droom en het opstaan. O, doe mij eens weer thuis zijn, God mijn God. Wat nog zwaarder is mij het leven geworden, nu dat weer drie beste vrienden mij moesten achter laten.

27 Januari. De twee oude Polen moeten in het stof werken. Zien er niet fraai uit.

30 Januari. Zondag. Sta hier te schuilen in de regen in een hutje met hooi achter Lonau. Regenachtig en triestig weer. Ik denk weer terug te gaan naar Herzberg. Het is te veel regen. Zo net een paar roggesneetjes van thuis opgegeten.

31 Januari. Corver nam gisteravond een lege mijn mede als aandenken, wordt gesnapt. Gevolg: Vanmiddag alles onderzocht door negen man, Werkschutz, Brandwache en Lagerfuhrer. Rotzooi. Spottende kerels met mijn Kerkboek. Als straf voorlopig het Lager niet meer uit en niet meer in de schrijfkamer komen.

1. Februari. Wij moeten voortaan onder geleide van Werkschutz naar fabriek en omgekeerd. Inmiddels zijn nog drie anderen mannen van kamer gearresteerd.

8 Februari. 5 Februari wordt onze Sperre opgeheven. Jonge wat een heerlijke opluchting. Ik weet nu wat vrijheid is.  

11. Februari. De sneeuw is gisteren en vannacht zeer dik gevallen. Het aloude mooie gezicht. Een stelletje Polen moest gisterochtend sneeuw ruimen in ons Lager. Die kerels hebben heel vaak hard, lang werken in de kou met weinig eten, Gistermiddag geen bommen. Werken in de anisolgieterij. Geen zwaar maar giftig werk. Hedenochtend kleine wandeling gemaakt door de velden. Ongeveer 40 Engelsche vliegtuigen kwamen over. Lieten witte staartjes achter. Pracht gezicht.  

13 Februari. Gisteren een mooi tippeltje gemaakt. Gistermiddag wordt Irena^[71] door de voorarbeider weggesleurd. Ze huilt hevig. Wilde liever bij ons blijven.

14 Februari. Gisteren een mooie wandeling gemaakt door de onbevlekte witte velden. Bij mijn thuiskomst zit zowaar Pieter Bernsen^[72] op mij te wachten. Hoe is dat mogelijk. Zo'n ontmoeting na tien maanden. Vanmiddag was Pieter weer hier. Gezellig gepraat en tallooze herinneringen opgedischt. Dijkhuis hield rede naar aanleiding van komst van Prof. Oranje^[73]. Kwestie onder ons. Wim de Wit heden met verlof naar Holland om te trouwen.^[74] Zal wel niet terug komen. Ook Wouters^[75] die met verlof ging is niet terug gekomen, hoewel de tijd reeds verstreken is. Jozef, de Pool in de Stuckerei heeft vanochtend tandpijn. Hij bleef thuis. Door Werkschutz gehaald. Die heeft 'n o zo wreed hard leven. Hij dacht eraan om hem te smeren. Ik geef hem moed en zeg, de oorlog is gauw voorbij kerel.

19 Februari. Gisteravond afscheid genomen van Pieter. Bij een lindeboom nemen we afscheid. We geven met z'n drieën (Ouk als derde) elkaar de hand en omsingelen de boom. Nog enkele jodelklanken in de stille avond. Gistermiddag voor de tweede maal overgewerkt. Eerst bij de mijnen, later buiten. Salpeter zakken sjouwen. Koude praat. Tot vijf uur.

21 Februari. Gisteren schitterende wandeling gemaakt. Richting Hanskühnenburg. Onderweg Rus in bos gesproken. Drie Nederlandsche studenten die verdwaald waren. Aanvankelijk gebaande weg. Later alleen door dikke sneeuw. Zwaar werk. Felle warme zon. Eten op hekje op helling. Weer verder. Skispoor gevolgd. Boven prachtig uitzicht. Verderop witte dennen op berg. Ga weer terug. Niet te doen. Onderweg ongeveer 40 herten in twee kuddes gezien. Was een stralend mooie dag. Vannacht gedroomd over Engelsche vliegtuigen. Een geweldig vliegtuig met grote zuiger zoog alles mede.

22 Februari. Heden vastenavond. Vannacht maar acht ketels. Geen zout. Vanmiddag vallen er 3 bommen in de Adolf H. Strasse. Rookwolk boven Lagergebouw. Stuiven uiteen. Steen wordt Lager in geslingerd.

23 Februari. Heden Aschwoensdag, begin der 40-tig dagsche vasten.

1 Maart. Maand waarin de lente begint. Gisterochtend pakjes gehaald met wagen en Duitscher naar station. ‘s-Middags Kobalt brengt mij naar de bommenversand toe. Word uitgekafferd. Hedenmorgen 7 uur werken in de stad. Bomtrechter dichtgooien met Italianen en Polen. Handen dik met eelt en zweren van Italianen. Een laat foto zien van z'n kinderen. 35 jaar is hij en van zijn Fratello^[76] die priester is. Boven op de zolder stonden 13 nieuwe doodkisten.  

5 Maart. Heden Zondagochtend. Straks om 6 uur naar het werk. 3 Maart ‘s-ochtends overgewerkt. Kisten repareren en mijnen laden. 4 Maart. In de schuilkelder van 12.30 - 2.30. Zingende mannen. Vera ontvangt bericht van thuis dat haar broer dood geschoten is. Ze weent in de Stuckerei. Op de waterton gezeten peinst het engelen kopje.

6 Maart. Heden tien maanden van huis. Hoe lang nog zal het duren tot wij mogen wederkeren. 4 Mrt. vertrok Ras^[77] naar Holland met verlof. Pols gebroken. Inmiddels is De Vries met een tweede verlof naar huis. Nog niet terug.

7 Maart. Vandaag vertrekt Maurits van Loon^[78] naar Kleef. Zal Holland spoedig terug zien. Gisteravond afscheid. Gistermiddag van 12-2.30 in de schuilkelder. Valt niet mee met die koude. Kruipen, steeds weer in de zonnenstralen die door het gat binnenvalt. Vanochtend word ik door de meester in de Platten gieterij gezet. Monsieur moet emmers dragen. Werk gaat wel. Is licht maar een weinig giftig. Vanmiddag bommen laden. Bijna een ongeluk met mijn hand die tussen ketting bleef klemmen. Liep goed af. Alexander geen eten.  

9 Maart. ‘s-Middags we zijn om 2 uur net aangekleed in de zaal. Cobrecht zegt alles weer omkleden en aan het werk. In de stad was het groot alarm van 1-2.30. Hier niet nodig blijkbaar.

10 Maart. Sinds 8 Maart rijd ik met platten van de Stuckerij naar Gieterij. Mussolini^[79] weg. Pool wil niet dat ik giet.

11 Maart. Heden vertrekt Ton Freling^[80] naar Holland. Die kerel boft.

12 Maart. Om 9:10 ‘s-ochtends neem ik afscheid van hem in de kantine.

14 Maart. Vannacht maar 4 ketels platten. Na ontbijt buiten werken onder afdak lege mijnenkistjes laden. Het sneeuwt. Kleine zwarte Nadzia haar broer is doodgeschoten. Had brief van huis. Was bedroefd. Heden is weer veel sneeuw gevallen. Een koude scherpe wind.

19 Maart. Zondag. Feest van de H. Jozef. Uit de kerk gekomen, snelt een Duitsch meisje mij achterna. “Ich wollte Ihnen noch etwas geben”.^[81] Ze overhandigt mij wat brood. Hoe wonderlijk en onbegrijpelijk is deze ontmoeting voor mij geweest.

21 Maart. Heden begint de lente. Hoera! Buiten nog geweldige sneeuwstormen. Ik verlang. Ik verlang naar de ontluiking der natuur, naar de zomer, het lover, het koren, de warme stralende zon. Gisteren 20 Maart was Toos jarig. Gefeliciteerd meisje. Ad multos annos.^[82]

22 Maart. Sinds Maandag giet ik platten. Herta weg. Gisteren deelt Jacobus^[83] ons mede dat we ook Bereitschaft hebben. Om twee uur halen we 'n gasmasker. ‘s-Middags, “monsieur” neemt afscheid van mij in de kleedkamer. “Bon sante.”^[84] Heden weer sneeuw. Vriezend weertje.  

23 Maart. Gisteravond moesten we ons weer aankleden op de fabriek en weer aan het werk. In het Lager in de schuilkelder. Is reinste en grootste kolder.

24 Maart. Gisteren weer luchtalarm, Even toevallig buiten. Heerlijk zonnetje. Op de fabriek wordt doorgewerkt. De schandelijkste kolder. Vannacht droom ik van een Engelsch vliegtuig. Op de staart de datum 1944, voorts onleesbaar. Gisteren weer verplaatst naar mijnen. Opladen met Van Helden. Werken met tri. Vieze giftige lucht en stofboel. Beter was het bij de platten. Weer luchtalarm in de Lager van 10-10.45. Op de fabriek is dit niet meer nodig. Productie gaat voor. Overwerken vandaag van 7.30-12.30. Eerst mijnkistjes verplaatsen. Na ontbijt salpeter rijden.

25 Maart. Hoe helder was de avondlucht. O, vaarwel. Pierre. Ontzaglijk dilemma. Werken vandaag van 6-2 uur. Met Baat^[85] in de zon bij anisol kisten.

27 Maart. ‘s-ochtends na opstaan 5 uur. Ontzaglijk welk een diepe droefheid en neerslachtigheid heeft zich van mij meester gemaakt. Zulk een wir-war van gedachten, gevoelens en daden. Help mij God, o, help mij. Vanavond Jacobus deelt ons mee de in de Kantine met Fransen en Fransche tolk; “de Lagersperre, Er kommt keiner heraus”. Niet over de balustrade klimmen. Stations bewaakt voor eventuele ontvluchting. “Es wird sofort geschossen, als men het Lager verlaat.”. Proost! Comment s'appelle le chien.^[86]

28 Maart. ‘s-Avonds om 5.15 deelt Jacobus ons mede, vergezeld van twee Gestapo mannen, allen heraus, in rijen van drie aantreden, willekeurig worden er gijzelaars uitgenomen. Bij ons Van Helden, Dijkhuis en Belterman^[87]. Werden erschossen, als een van ons tracht te ontvluchten. Ook Bernard, Didot en oude grijsaard, bommengieter, als gijzelaars. 'n Mooie vertoning.

1 April. Koud met af en toe sneeuwbuien. Joze uit Stuckerei is vertrokken naar de boeren. Willie van den Hoek gisteren teruggekomen. Hij moet iedere week overwerken in bunker. Gisteren overgewerkt in brandweerauto bunker. Tijd duurt altijd lang. De Poolsche Volkduitscher vertelt enige staaltjes. Binnen drie maanden is de oorlog afgelopen, zegt hij. Ben inmiddels danig verkouden geworden.   

Palmzondag. 2 April. Vanochtend allen naar Ostenrode gewandeld. Met trein terug. Vannacht droomde ik van het sterven van Moeder. Een intense droefheid overviel mij deze nacht in mijn droom. O, help mij God.
 
4 April. Belangrijke datum. Productie op de fabriek wordt verminderd, zogenaamd door gebrek aan arbeidskrachten. Naar Ostenrode geweest heen en terug. Klompen gekocht.   

Witte Donderdag. 6 April. O, mag ik volgend jaar dezen dag thuis weder vieren. Zondag j.l. Bereitschaft van 10-6 uur. Slapen in de krib van de stal. ‘s-Ochtends overwerken maandag van 7.30-12. ‘s-Nachts weer de nachtdienst. Heden 11 maanden van huis. Heden Paaschzaterdag. Zit in de Kantine. Afgelopen week geen bommen gegoten. Geen penta, ook met mijnen wordt het krap. Eenmaal nog gewerkt met Van Helden in de Stuckerei. Wagens schieben. Morgen Hoogfeest van Paschen. Welk een dag. Vannacht gewerkt tot 5 uur. In de mijnen. Veel te veel mensen. ‘s-Ochtends naar de kerk en H. Communie. Help mij God, mijn God. Dezer dagen veel last van m'n darmen. Geen ontlasting. Jammer, anders had ik zo schoon kunnen gaan wandelen. Ben is vandaag jarig. Ad multos annos.   

13 April. In de fabriek worden nu sinds 1 ½ week geen bommen meer gemaakt. Gebrek aan penta. Ook de mijnen waren vannacht op. Na ontbijt een beetje gelopen. Vele lege bommen staan op het fabrieksterrein. Overal werken de mensen, in Lager, bunker, etc. Van 9-10. Bereitschaft des nachts, slapen. Vanochtend even naar Italianen gewandeld die in de kuil werken. Onderweg jochies, wie ik vertel dat ik Engelsche ben. Reactie, dreigen etc. Komiek. Intussen zijn mijn haren al aan het rood worden, ook handen worden geel door het gif. Op de bergen in de verte rust nog steeds de sneeuw.

18 April. Intussen is het werk op de fabriek weer normaal hervat. Er kwamen deze week Italiaansche krijgsgevangenen werken. Boluijt vertelt van Dokter en van de Directeur, zijn het soms civiele krijgsgevangenen?

23 April. Vandaag St. Joris. Zit hier op een bank achter Lonau. Heb net een boterhammetje gegeten. Het is vrij helder weer, sterke wind, een weinig dampig. Ik ben op weg naar de Hanskühnenburg. Natuur wat zijt ge overweldigend schoon. Help mij God. Hier zit ik op de grote boomstronk waar ik van de winter ook zat, op weg naar Hanskühnenburg. Prachtig vergezicht, warme zon, schitterende hemel met wolken. Staande bewonder ik het toverachtige uitzicht.

30 April. Vandaag verjaardag H.K.H. Prinses Juliana. Vanmiddag Bereitschaft. We moeten overwerken van 2-8.30. Tri laden in de bunker. Zit thans in de kantine even uit te rusten. Morgen waarschijnlijk 7 uur weer werken.

6 Mei. Op de velden achter Herzberg. Denk terug aan dezen dag 'n jaar geleden. Wat een dag. Welk een heimwee. De natuur is nu geweldig groots rijkdom.

8 Mei. Gisteren Zondag geen mijnen gieten. Bommen uitladen en mijnen laden. Heden verhuisd naar kamer drie. Wim, Jan en Doof^[88] gaan naar kamer een. Het was toch wel gezellig, aldus met vier man den laatsten tijd. Men heeft op dezen aarde geen vasten woonplaats. Zaterdag naar station pakje halen. Onderweg Russische krijgsgevangene die blaadjes plukt in fabrieksterrein. Herinnering bloten voeten van Rus in Braunschweig.  

10 Mei. Vier jaar geleden raakte ons land in oorlog. Vele helden vielen. God, gedenk wat zij toen leden en wil hun ziel hebben in eeuwigheid. Vandaag kwam er hoog bezoek. Onze kamer werd gepasseerd. Ben wat op mijn bed gaan liggen, daar mijn maag niet helemaal in orde is. Jasje van Bouwmans? Typische stemming, verandering deze dag met een jaar geleden. Werd er toen niet gezongen en gerouwd, thans zingt men rustig en denkt er niet meer aan. Arme kerels, jullie hebben wel het een en ander prijsgegeven. Blijf toch immer jezelf.

14 Mei. De dag waarop Holland zich moest overgeven. God geef allen die vielen in die dagen de eeuwige rust. Amen. Heden kwam Piet bij mij op bezoek. Eerst naar de kerk. Naar apotheek. Gewandeld Schloszberg. Gepraat in het gras aan de rand van de weg. ‘s Middags naar Lonauwer waterval en Lonau. Bij waterval veel schik. Piet wil zijn schoenen uittrekken. In Lonau biertje gedronken. Bij Prieeltje ontmoeting Paul. Terug door dal naar Muhlenberg, naar Lonau. Voetbalwedstrijd, Nederlandsche krijgsgevangenen. Boeren winnen met 2-1, tegen economen. Hoeraa. Poolsche meisjes. Prima stemming onder krijgsgevangenen. Mutsen af of op. Af voorwaart mars. Ze zeiden. De invasie is er.

18 Mei. Zus een jaar geleden getrouwd. Heden Hemelvaartsdag. Als ik vanmiddag niet op mijn kalender had gekeken was ik het totaal vergeten. In 'n dusdanige sleur en snelheid is de laatste week hier het werken geweest. Donderdag, Vrijdag en Zaterdag der vorige week respectievelijke in Versand, papier sjouwen en buiten in garage bunker. De laatste twee nachten in Stuckerei gewerkt. In mijnen haast geen werk. 10 wagens, zwaar werk. Valt niet mee. Hoe lang nog duurt het. Ieder ogenblik schijnt het einde.

21 Mei. Heden weer Zondag. Den gehelen afgelopen week in de Stuckerrei gewerkt. Vanmiddag voetbalpartij Holland-Frankrijk 3-0. Schreeuwende Nederlandsche krijgsgevangenen aan de kant. Leuke spannende wedstrijd.  

25 Mei. Martin van Helden had zijn ellenboog gebroken bij het voetballen van Zondag. Ik nam Maandag j.l. zijn plaats weer over. In de mijnen. Kalmpjes aan. Tien wagentjes. Gisteren bezoek der Gestapo en Jakobus. Crijns^[89] moet zijn bed verlaten, wordt onderzocht. Verdacht als Fransiscaner monnik. Glazenberg^[90] wordt weggevoerd. Ook Draisma^[91] is nog niet terug door de 1 Mei affaire.  

28 Mei. Heden Pinksteren. Nederdaling van de Heiligen Geest. O, Groote Trooster wil mij troosten en mijn verstand verlichten, heilig mijn lichaam en ziel. Vanochtend moesten we werken, schoonmaken. Vanmiddag luchtalarm. Bereitschaft, weer terug. Cabaret. Jos is inmiddels stom dronken. Heeft zes flesschen naar binnen geslagen. Ligt te kotsen op zijn bed. Mijn fles wijn is ook reeds van de kust verdwenen. Mooie heren. Laatste 2 dagen weer 20 wagens opladen. Sosja helpt mij met opladen.

4 Juni. Afgelopen week hielp mij Maurice met mijnen opladen. Weer 20 wagens. Vandaag leuke voetbalwedstrijd tusschen Polen en Hollanders, 2-2. Schreeuwen van Bloem^[92] en Martin met omroeper.  

6 Juni. In Frankrijk zijn de Engelschen binnengevallen. De invasie is begonnen. ‘s-Ochtends hoor ik het door het geschreeuw der jongens. Sta allen bij God, die bij dit verschrikkelijke drama zullen vallen. Voer ons veilig naar ons vaderland.

10 Juni. Er wordt hevig en bloedig gevochten aan de kust van Frankrijk. De Engelschen winnen terrein. Wat zal er van worden. Iederen dag en nacht wordt in spanning doorgebracht. Vannacht werd Sara gek. Te veel gepiekerd. Jammer van dat meisje. Laad thans met Janic mijnen op. De laatste nacht erg duizelig. Thans weer beter. Sachman zegt iets van de twee Hollanders die bij de begrafenis der Pool zijn geweest.  

12 Juni. Gisteren uit de kerk staat Alex, het Poolsche jochie voor het hek naar mij te schreeuwen. Hij verteld z’n moeder is plotseling gestorven en vraagt geld voor een doodskist. Sara staat voor het open raam te roepen en te kletsen. Is thans volslagen gek. Hoe is dat toch mogelijk.  

19 Juni. De afgelopen week niets dan regen. Gistermorgen, Zondag, bommen geladen. 5 wagens, behoorlijk moe. ‘s -Avonds feest van Van Leeuwen^[93]. Verjaardag gevierd. Reuze pret. Toespraak van Jood Blum. Om 11 uur naar kamer 3. Enorm lawaai. De Lagerfuhrer komt binnen. Licht uit. We verdwijnen in het donker door de achterdeur. Zit thans nabij Muhlengraben op schitterende zomeravond. De zon is thans aan het ondergaan. De wind stormachtig oost. Heerlijk weldadig is deze omgeving. God, doe mij eens toch wederkeren in mijn vaderland. Een koekoek roept in de verte.

28 Juni. Sinds Zondag weer heerlijk warm. Joop^[94] is vandaag jarig. Vannacht na ontbijt met Blum in Erstarrung gewerkt.

9 Juli. Zaterdag 1 Juli vertrok Herman Jansen naar Holland. Er was iemand voor hem in de plaats gekomen. Onzen kamer bracht hem naar het station toe. Zondag 2 Juli wedstrijd tegen de Franschen. Met 6-1 winnen we. De laatsten dagen hier bar warm. Loop met zweetdoek in de fabriek. Mijn rubber laarzen spoel ik voortdurend. Vannacht geweldig onweder. Hedenmorgen in Erstarrung werken. De meesten der Gieterij en Erstarrung zijn blauw en werken elders in gezondere afdeling. Heden Bereitschaft. ‘s-Middags van 2-10 Bereitschaft.  

26 Juli. Zondag 16 Juli vertrok Jan Dijkhuis naar München. Maandag daar op volgende weer in de Stuckerei werken. Emmers dragen. Mijn vroegere werk. Gezonder. 25 Juli. We moeten op het dak werken, teren. Voortaan de teer-ploeg met Jan, Doof, twee Fransen en twee Polen. Brandende zon, moordend heet, vrij zwaar werk. ‘s-Avonds erg moe. Gewerkt vandaag van 7-6. Vanochtend twee rollen teer van 40 kilo naar boven gebracht. Begon te regenen. Tot 10.30 gewacht. Daarna in fabriek wat bommen rijden. Tot 4.30.

1 Augustus. 28 en 29 Juli gerepareerd boven Gieterij. 31 Juli. Gerepareerd boven magazijn en kleedlokaal. Voorarbeider blijft weg. 1 Aug. Vandaag 6 rollen naar boven gebracht. Verder slapen en rondwandelen. Om 2 uur naar huis. Gesprek met Olga. Heden is Zus jarig. Proficiat.  

15 Augustus. Weer twee weken verstreken. Nog steeds op het dak. Gisteren ‘szkoda’^[95]. Vannacht was het reeds vrij koud. Heden Maria Hemelvaart. Vrij warm weer. Jaska deze week ziek. Zondag j.l. grote voetbalwedstrijd Boeren-Economen, 3-1. Daarna feest in onze kamer tussen spelers, bedden uit de hut. Dus moeten we buiten slapen. Gisteren kwamen er 'n stel Duitsche studenten in ons Lager voor de fabriek. Vandaag ongeveer 7 Franschen weggevoerd. Op de fabriek nog steeds geen werk. De onzinnigste karweitjes worden uitgedacht. Op het ogenblik in kamer 2. Buiten werken of liever zitten bij onze Poolsche meisjes. Welk een belachelijkheid.

20 Augustus. De laatste dagen ontzaglijk heet weer. Vooral vandaag. Hedenochtend kwam Piet Vringer mij bezoeken, ongeveer 9 uur. ‘s-Middags moest hij even naar Andreasberg. Kwam daarna weer terug. Frambozen gegeten, ‘s-middags en naar voetbal wedstrijd gekeken, Polen-Frankrijk. Om 6 uur vertrekt hij. Goede reis kerel. Nog steeds is er op de fabriek niets te doen. De bommen staan heinde en ver op het terrein. Den 18 de Aug. waren Vader en Moeder 36 jaar getrouwd. Hartelijk gefeliciteerd.  

29 Augustus. Sinds vorige week Woensdag hebben we in het Lager gewerkt. Zeer weinig gedaan. Vanmiddag geslapen. Best leven. Gisteren is het weer omgeslagen. Regen. De wind uit het westen na vier weken niets dan brandende zon. Inmiddels is Parijs door de Engelschen genomen. Binnenkort zullen ze ook wel spoedig ons vaderland intrekken. Vanochtend twee tonnen naar de Polen-Lager gebracht. Daarna eten tot 1 uur. ‘s-Middags wat geteerd, de kantine. Jaska gesproken met Siegmond. Daarna naar kamer van Vera. Leuk stel daar.  

31 Augustus. Verjaardag van Hare Majesteit. Vanochtend geslapen. Voorarbeider komt in de kamer schuilen van 7-9. Praat over de oorlog. Vanmiddag wat reparatie in Polen Lager. De oorlog in Frankrijk verloopt zeer snel.

3 September. Heden Zondag. Gisteren en eergisteren in Polen Lager gewerkt. Niet veel gedaan. Gister rijdt Paul met de wagen met drie tonnen keihard de Schloszberg af. We springen er onderweg af. Hij zelf bij de bocht ook. De wagen vliegt tegen het hek op. Er door heen. Tonnen er af. Betonnen paal onderste boven. We vallen langs de weg om van 't lachen. Onze meester is gearresteerd. Heeft gestolen uit magazijn. Door Werkschütz ‘s-nachts betrapt. Onze Schicht is naar  ‘Pleissner’ toe gestuurd. Moet twaalf uur graven. Geen werk voor hen op de fabriek, waar alles weer stil ligt.

5 September. Heden is Vader jarig. Proficiat. Ad multos annos.

10 September. De 8ste was Moeder jarig. Wel gefeliciteerd. Sinds 7 Sept. weer op het dak der fabriek. Voel mij de laatste dagen niet al te best. Last van mijn maag en een weinig uitslag aan de kin. Nu weer alles beter. Naar verluid zitten de Engelschen reeds in Maastricht.^[96]

20 September. Vorige week de laatste dagen hard moeten werken. Ook de kleine dakjes in de fabriek gemaakt. Gisteren Annie^[97] jarig. Proficiat. Sinds 18 Aug. weer in het Lager. Op ons dooie, dooie gemak. Op de fabriek weer niets te doen, geen salpeter. In Nederland is sinds enkele dagen de invasie vanuit de lucht begonnen. Gevechten bij Nijmegen, Neerpelt, Arnhem, Eindhoven. Maastricht gevallen. Wij denken steeds aan ons dierbaar vaderland. Dat de onzen gespaard mogen blijven.  

22 September. Vandaag weer niets gedaan. Geslapen en een beetje buiten gelegen achter sportveld in 't gras met Hans. Op het ogenblik wordt er geweldig gestreden bij Arnhem en Nijmegen. Sinds Zondag 14.30 is de landing vanuit de lucht in ons dierbaar vaderland begonnen. Wat zal uit deze verschrikking worden. Steeds zijn onze gedachten en onze gevoelens bij mijn ouders, bij mijn dierbaar vaderland. O, moge toch spoedig het einde komen. Vandaag kwam Fons zijn tante^[98] hier. ‘s-Avonds vertelt hij. Zo iets had ik nimmer gedroomd. Help ons. O God, help ons.

24 September. Een week van zware strijd in ons geliefde vaderland. Welk een ontzettend iets. Morgen gaan we de “Schicht” weer in, na precies twee maanden van heerlijk buitenwerk op de daken, in licht, lucht en overrijke zon. Wat zal dat alles weer tegenvallen, die donkere, stinkende, giftige fabriek. Ik ben al 'n weinig onrustig welk werk me nu te wachten staat. Welk een ellende rondom. Help ons toch allen God, O, spoedig uit deze verschrikkelijke nood. Vorige week Zondag tippeltje gemaakt over de velden naar Norden en Elberdingen^[99]. Meisjes die me aanstaarden. Soldaten en boerenkar.  

26 September. Zondag onder Bereitschaft overgewerkt met pikrine.^[100] Verschrikkelijk werk. In een oogwenk zijn handen en gezicht geel. Vuile smaak in de mond. Gisteren weer in Stuckerei gewerkt. Zwarte staven doorbreken. ‘s-Avonds en ‘s-nachts erge hoofdpijn. Veel regen sinds Zondag.

2 October. Afgelopen week de laatste drie dagen in de mijnen gewerkt. Wagentjes met kummels rijden. Twee maal overgewerkt. Gisteren spannende wedstrijd van onze jongens tegen de Vlamingen uit
Lauterberg, 5-1. Reuze keeper hadden die lui. Toch moesten ze verliezen. Vandaag weer in de Stuckerei gewerkt. 42 Wagens. Vanmiddag met Henk van Eerden^[101] even over de velden gewandeld. Mooi weer. Vanavond is het echt helder koud. Wat zal er toch in ons land gebeuren.  

5 October. Gisteren en vandaag ‘s-middags beukennootjes gezocht. Kartoffel-klauer. Mooie zonsondergang. In Stuckerei laatste 2 dagen met grote en kleine staafjes gewerkt.

6 October. Zit hier in 'n heerlijke herfstzon nabij Muhlenberg bij de dennenbomen in het gras. Zo net een brief van Piet gehad. Jonge, wat een leed in Nederland. Denk steeds aan huis. Hoe zullen ze het daar klaarspelen met eten. Wat zullen hun angsten zijn. Ik leef ieder uur mee. O, konden we er zelf maar zijn. God, wil sparen degenen die Gij tot de mijnen gemaakt hebt. O, doe mij eens wederkeren bij hen allen. Sedert gisteren is er een Lagersperre van 20-8. Tolle snapte Theo B.^[102] met zak aardappelen.  

11 October. Zondag j.l. Nederlandsche krijgsgevangene maakt muziek achter op het voetbalveld. De G.A. jaagt ons weg. We moeten in de stad blijven. Afgelopen nachtdiensten maar een paar bommen gemaakt. Gisternacht voor ontbijt naar mijnen. Daarna 15 wagentjes. Boluijt, Bos^[103], Doof, Piet, Holt^[104] en Martien^[105] uit de Schicht. Bos en Doof in de bunker. De anderen naar Kruger. Er is ook waarlijk niets te doen in de fabriek. Zo net Fransche jochie wil ontbijt ruilen tegen sigaretten. Laat ie maar liever eten. Gisteren met Etienne beukennootjes gezocht.

13 October. Vannacht aan de Sieber (rivier) gewerkt met zeven Hollanders. Na ontbijt beetje staan in de koude frisse nachtwind. Valt niet mee die nacht. Vanmiddag gewandeld. Prachtig zijn thans de bosschen, bomen en bergen in hun herfsttooi. Naar groene aardappeltjes in het loof gezocht. Tamelijk goede oogst. ‘s-Avonds een wonderlijk mooie roze zonsondergang op de Sieberberg.

15 October. Gistermiddag gewandeld richting Lauterberg. Pracht uitzicht op Herzberg. Vandaag maar 2 uurtjes geslapen. Van 7-9. Daarna in kelder en van 10.30-12.45 naar Luftschutz college. Of men daardoor niet naar de kerk kan is men egaal. ‘s-Middags naar krijgsgevangenen die op het voetbalveld waren. Hun verhalen. Een wachtkerel vertelde van Engelsche krijgsgevangene. Ik sta er waarlijk weer iedere keer van te kijken hoe zo iets mogelijk is. Gisteren kwamen hier twee Hollanders uit Limburg. Die sinds Zondag rechtstreeks gedeporteerd waren. Hun verhalen.

18. October. Gisteren krijgt een onzer 'n brief van Nederlandsche S.S. waarin stond dat er plannen in uitvoering waren om alle Nederlanders en Vlamingen op te roepen. Gisteren na ontbijt pikrine geladen in kar met spoor. Geheel gele handen.
 
21. October. Sinds gisteren worden we met twee gewapende geleiden van fabriek naar Lager gebracht. Je reinste kolder. Toch geen Lagersperre.  

23 October. Vanochtend aan de Sieber (rivier) gewerkt met Franschen uit mijnen-versand.

25 October. 10 ketels de laatste dagen. Weer eens wagensperre. De wacht verslapt die ons vergezelt. Vanmiddag schone wandeling gemaakt door herfst landschap. Russen zoeken pukjes op de rookplaats. Arme stumpers.

27 October. Gingen hier 50 Fransen weg Clusthal. Vanochtend tot 11.30 in Aufgabe gekletst met Henk van Eerden. Daarna 1 wagen tri uitgeladen. Heel geen werk op de fabriek. Aan Sieber gewerkt.

28 October. Vandaag is Trees jarig. Proficiat meisje.

30 October. Gisteren vroor het ‘s-ochtends reeds. Prachtig helder weer. Met Pierre^[106] en Theo Belterman naar der Kühnenburg. Zeer helder. Pracht uitzicht. Bij Jaagdhuis Theo afscheid. Gaat door naar Ostenrode. Geruchten lopen dat we hier weg gaan. Mij benieuwen. Op de fabriek is geen werk.

31 October. Vannacht aan de Sieber gewerkt. Geweldige strijd, vernieling, overstroming en verwoesting in ons dierbaar vaderland. O. arm, arm Nederland. O redt God dit land.

1 November. Allerheiligen. Vanochtend ter kerke geweest. Gaudeamus. Vandaag precies een jaar in Herzberg.  

2 November. Memento mori.

6 November. Heden 1½ jaar van huis. Voorarbeider van J. van Eerden^[107] gesneuveld.

8 November. Gisteren vierde mijn geliefde broer Hans zijn verjaardag. Proficiat kerel. Tevens was het vandaag de feestdag van St. Willibrordus. Gisteren enorme ontploffing op de verbrandplaats. Schuppe achter op het terrein in elkaar. Zes Russen gewond. In de stad zelfs de ruiten kapot. Vanochtend luchtalarm. Wandelen langs Sieber. Ontmoet Nederlandsche krijgsgevangene. Ons gewarmd bij geïmproviseerd kacheltje achter schuren. Naast me een seniele Duitsche kerel. Arme zielige vent.

11 November. Gisteren 10 Nov. viel de eerste sneeuw. In de bergen in de verte ligt de sneeuw reeds. Op de fabriek de laatste dagen staafjes breken in de Stuckerei. Alles ligt volkomen stil. Weer veel Hollanders uit Limburg en Brabant zijn in Duitschland uit Holland weggevoerd, welk een ontzetting toch voor ons arme volk. O, moge toch spoedig de vrede komen.  

12 November. Vandaag viel de hele dag sneeuw. Alles wit. Wat zal men in Nederland na de oorlog met ons doen.

15 November. Gisteren mooie tocht door sneeuw via Muhlenberg naar Lonau. In Lonau reeds volkomen winter. Dikke laag sneeuw. Bericht uit Nederland. Pater Sassen^[108] dood, Klooster Huizen in puin.
 
17 November. Lange Ernest komt vandaag in de Stuckerei werken. Deffie naar de mijnen voor 8 dagen. Er wordt weer gegoten. Gisteren met H. van Eerden mooie tocht via Muhlenberg naar Lonau gemaakt. In sneeuw terug.  

20 November. Vandaag vier ik mijn 24-ste verjaardag. Wat ging dat jaar toch weer snel voorbij. Met een hoop goede voornemens ben ik vanmorgen dit nieuwe jaar begonnen. Moge ik volharden.

26 November. De laatste dagen van de week weer weinig te doen. Gisteren de gansche nacht heerlijk geslapen. Op vlondertje in de Stuckerei, apparaat warme lucht. Weer veel regen de laatste dagen.

2 December. Weer niets te doen de laatste dagen. 30 Polen vertrokken gisteren naar elders.

5 December. St. Nicolaas-avond. Lig reeds in bed. Vanochtend in wei gewerkt. Op de fabriek alles stil.

16 December. De laatste 2 weken geen werk. Van alles en nog wat bommen stapelen, vallen mijnen uitladen, salpeter laden, etc. Ook buiten bij Koenstig. De laatste week nacht-schicht. Meest gepit. Deze week een beroemd Italiaans zanger hier. Zijn verhalen. Heb wraak idee. Mening over de Paus.

24 December. Daags voor Kerstmis. Afgelopen week weer middagdienst. Weer niets te doen. Bij Koenstin en anderen. ‘s-Avonds pitten en Bereitschaft maken tot 10 uur. 21 Dec. was Piet Vringer hier. Was juist aan het vegen. Met enorm pakket komt hij de kamer in. Rijst, suiker, erwten, meel, jam, etc. bracht hij voor mij mee. Even de stad in geweest. Worst en broodjes gekocht. Bij fabriek om 2 uur afscheid genomen. Dec. 22 Weihnachtsfest der Duitschers. Sjors, de Franschman uit de bommenversand wordt gedecoreerd. Vandaag zeer koud. 12 °C. vorst. Kerstmis toelage ontvangen. Wijn, suiker, sigaretten, worst.

25 December. Kerstmis 1944. Zit hier in de heerlijke warme zon nabij Muhlenberg. Het is een stralende Kerstmiddag. Een ontzettende rust en vrede ligt op de velden. Vanochtend 10 uur naar Hoogmis. Zeer druk. Veel Italianen. Gisteravond om 5 uur was de nachtmis. Sterk is op dezen dag weer het verlangen naar huis. O, God, geef eens weer de vrede aan de wereld en die vrede, O, God in mijn ziel. Franschen schoppen vannacht weer herrie. Pierot en Couty. Och, och, welk een feest voor hen.

31 December. De laatste twee dagen weer gegoten. Mijnen laden en pikrine storten. Vannacht viel een geweldig pak sneeuw. Mooie wandeling gemaakt vanmiddag over Elbingerode en Hörden. Vanmiddag oudejaars lof om 1.30.

1 Jan, 1945. Gisteravond oudejaar gevierd met z'n allen in kamer 2. Aardig. Stamppot. Liedjes van Jos, De Sieber-ode van Blom, 2de Kerstdag, heerlijk geschaatst in de zon op de Jues-see. Jonge wat is dat weer heerlijk. Heden 1 Januari. Begonnen is weer een nieuw jaar. O, geef ons God thans de vrede.  

5 Januari 1945. Pikrine kloppen de laatste dagen. Heerlijk geel. Ed Bollen komt op bezoek. De Fransche uit het strafkamp terug. Jonge wat ziet hij er verschrikkelijk uit.

10 Januari. Schitterend weer is het op het ogenblik. Dikke sneeuw. Warme stralende zon. Pikrine-arbeid is gelukkig voorbij. Vanochtend weer intens van huis gedroomd. Zag weer alle familieleden helder en heerlijk schoon voor mij. O, mocht ik zoo iederen nacht dromen. In krant artikel gelezen over de Rijn. Arm Wageningen, mijn tweede stad. Jonge, wat een oorlog. O, God, spaar toch dit ons land. O, spaar het volk.  

15 Januari. Heden is Ton jarig. Proficiat kerel. Moge we elkaar spoedig weerzien. Afgelopen middagdienst overal zoo'n beetje gewerkt. Na ontbijt meestal gepit. Vandaag slechts een uurtje gewerkt. Even mijnen laden. Wat een fabriek. Hedenmiddag naar tandarts. Blom en Baat^[109] op zoek naar Hollanders uit Vlaardingen. Niet te zien. Wat zal het ons in een andere fabriek tegenvallen.  

19 Januari. De gansche week bommen laden, met de Hollanders. Soms koud. Tot ongeveer 8 uur niets doen. Daarna werken met onderbreking om te warmen. Vandaag dooide het. Vanmiddag geweldige sneeuwstorm. Heden naar de tandarts.  

27 Januari. Onze jongens krijgen bericht dat ze weggaan. Van Eerden, Du Buy^[110], Schoenen^[111], T.A. en mijn persoon moeten hier blijven. Welk een tijding. Mijn God, welk lot is mij hierdoor beschoren. Geheel alleen ben ik nu. Mijn beste vrienden gaan weg. Komen ze wel ooit weer terug. Ik luister momenteel naar zingen van kamer 2. Welk een heimwee bergt dat afscheid van beste vrienden toch in zich. Afgelopen week geslapen op de fabriek. Bereitschaft gemaakt. Niet gewerkt.

28 Januari. Zit hier te midden der rommel van onzen kamer. Alleen ik blijf achter. Koffers op electro kar. Weer terug. Met Pierre Lardinois nog een stevige pap gegeten. Waarom moet ik toch alleen blijven. Wellicht wilt Gij mij beschermen God.

29 Januari. Vanochtend vroeg om 6.30 vertrokken onze jongens. Koude wind. Afscheid van de mannen. Overvolle coupees. Daarna kamer schoonmaken. Luchtalarm. Op bed gemijmerd. ‘s-Middags onder het eten even een heimwee. Tot 5 uur bommen stapelen. Daarna pitten tot 10 uur. Wat is de kamer hol. Waar zijn de stemmen der onzen.

1 Februari. 31 Januari ben ik verhuisd naar kamer 5. Wat een rommel van mijzelf en de onzen. Gisteren bij sloot gewerkt, een uurtje warmen in de kamer. Na ontbijt lezen en slapen. Vandaag 1 Febr. werken in Lager. Schoonmaken van kamers. Verhuizen met de rommel van oude kamer.  

8 Februari. 30 Jan. Vertrek van Ko Mulder en Draisma naar Holland. Deze Fruh-schicht gewerkt aan bunker voor. Gisteren en vandaag verhuizen van 417 naar Tischlerei. 90 kilo zakken door Russen de trap af. Later laten glijden. Jonge wat een organisatie. Sinds vorige week Woensdag is de dooi ingetreden. Alle sneeuw is weg. Heerlijk weer. Zacht. Af en toe regen. De lente zit al in de lucht.   

13 Februari. Heden is het vastenavond. Deze week nachtschicht. Vannacht geen plaats om te pitten. Ben om elf uur door de poort naar huis gegaan. Ruim 5 maanden niets van huis gehoord.   

18 Februari. Afgelopen week drie maal ‘s-nachts Bereitschaft gemaakt op de fabriek. Vanaf Woensdag gewerkt bij de Sieber rivier van 7-3 met Jan^[112] en Henk van Eerden, Paul, Ensemble en Maurice. Viel wel mee. Veel luchtalarm. Heden ochtend gesprek met Pool. Het is zacht weer de laatsten dagen.   

25 Februari. Zit hier voor de Bereitschaft in de fabriek. Afgelopen week ‘s-avonds Bereitschaft gemaakt. ‘s-Middags gewerkt achtereenvolgens bij de Mauer met oude gebroken stenen. Oude Hollander. Ik maak de specie aan. In de Erstarrung is men alles aan het afbreken met een stel nieuwe Polen, ongeveer 20 man. Bij de Feuerwache verhuizen garage, in het Lager verhuizen meesterkamer naar lab., bommen afstappelen vanachter de Erstarrung. Het grote offensief aan het westen is begonnen. Wat zal er uit dit worden. Northeim zwaar gebombardeerd. De laatsten dagen enorm veel last van luchtalarm. Het weer is heerlijk de laatste dag. Vrij zacht. Soms warme zon.

4 Maart. Zondag. Afgelopen week weer overal gewerkt. In het Lager. Op de fabriek. Stenen zoeken aan de Sieber. Dwaas gewoon. Hout zoeken. Beetje sjouwen door de Sieber wildernis. Voorts hout zagen. 28 Febr. valt er een Pool door een gat naar de Tischlerei. Enkele uren daarna is hij dood. Groote offensief in het Westen zet met kracht door. Krefeld gevallen. Uit het hoofdgebouw alle mannen weg. In de barakken. Meisjes naar beneden. Zaterdag en Zondag sneeuwstorm. Vanmiddag wandeling in volle sneeuw naar Lonau. Dikke sneeuw in Lonau. Thuis komende is daar weer veel weg gedooid.  

11 Maart. ’s-Zondags. Afgelopen week echt Maarts weer. Veel sneeuw. Thans is alles weg. Afgelopen week bij Kunstin gewerkt. Stenen kloppen. Sjouwen met vuilkar, straten maken, brandmelder versjouwen. Vrijdagavond 9 Maart verhuisd naar barak 3/1. De andere kamer naar 3/2. Lammers^[113] en Langenhorst kwamen daar vandaag wonen. ‘s-nachts den gehelen week Bereitschaft gehad. Gesprek tussen Alfons en Albert, ‘s-avonds in bed. Vluchtelingen trokken door op boerenwagens. Er zijn 49 Duitschers op de fabriek er bij gekomen, vluchtelingen uit anderen D.A.G. fabrieken. Hadden reeds tegen de Duitschers gestaan in volkstochten (2 doden). Het ontstellende bericht bereikte mij dat onzen vroegere kamergenoot te Brunswijk Jan de Baan^[114] is overleden. Hij sliep drie maanden boven mij. Dat hij ruste in vrede.  

18 Maart. Vannacht een Hollander uit Christiaanstad op bezoek. Zijn verhalen op zijn Amsterdams. Was daar een enorm complex, met hele treinen en vier haltes. Duitschers betrekken vandaag onze vroegere barak. Afgelopen week weer bij Kunstin gewerkt. Viel nog al mee. Donderdag en Vrijdag pracht weer. Zonnig. Toon Janse is weer terug. Vandaag hier op bezoek. Heeft een flinke knak gehad. Geestelijk echter zeer veel gewonnen. Eenmaal dezen week salpeter uitladen. Er komen ongeveer zestig wagens kleine bommen aan. De rantsoenen zijn weer naar omlaag gegaan. Per dag nu 2380 gram. Alle Fransen uit Claustad zijn thans weer terug.  

20 Maart. Heden viert mijn zuster Toos haar verjaardag. Proficiat meisje. Ad multos annos. Gisteren avontuur met twee Werkschutte in bosch. Pistool op mij gericht. Handen omhoog. Het eten is de laatsten dagen zeer veel minder geworden. ‘s-Avonds slechts een lepel soep. Fruhstuck is ingesnoerd.   

23 Maart. Den laatsten dagen hier het meest prachtvolle weer. Geen wolk aan de hemel. Een brandende zomersche zon. Geweldig is dat. Wij hebben afgelopen week kleine bommetjes geladen met Duitschers. Best werk, meer dan de helft van de tijd in de zon liggen. Wij zijn reeds bruin verbrand. Vanmiddag mossla gezocht met Van Eerden. Zomers weer. Ontmoet studentes. Veel luchtalarm de laatsten dagen. De kantine wordt verbouwd. De helft slaapgelegenheid. 411 wordt weer afgebroken. Poolsen en studenten spitten de weide om achter de Sieber. Straatvegenden Poolsche meisjes slepen langs het fabriek's terrein. Niemeyer en Lange Ernst gaan in dienst. De Amerikanen hebben overal de Rijn bereikt. De Franschen klagen bij Rittenmeyer over weinig eten. Daarom liggen ze in het gras en werken niet. Bernard des ochtends bij Fruhstuck.   

30 Maart. Heden Goeden Vrijdag. Hoe weinig merkt men hiervan. Sinds Dinsdag nacht wordt er weer gegoten. Met aluminium, ik stapel mijnen op met Italiaan. Voel me ontzettend moe en slap. Op de drie maal 24 uur sliep de Italiaan twee uur. Gisteren Witte Donderdag. In de natuur is al zeer veel groen uitgelopen, door de hitte der laatsten dagen. Thans weer veel wind en koude regen. De Amerikanen zijn de Rijn bijna overal overgestoken. Wat zal er uit dit alles groeien.

1 April. Heden het Hoogheilig Paschfeest. Mogen wij dit volgend jaar thuis vieren. Zit hier in de kamer. Allen zijn thuis. Er wordt druk gekookt en pannenkoeken gebakken. Jonge, wat hebben wij het hier nog oneindig goed, vergeleken bij anderen. Er zijn reeds vluchtelingen uit Göttingen. Amerikanen niet ver meer van Kassel. De laatsten avonden en nachten last van schietende jagers. Geen alarm op de fabriek. Wat zal het alles in de naaste toekomst worden. Deze nacht^[115] de verschrikkelijkste. Heel de fabriek Herzberg in de lucht. Verschrikkelijke klap. Onze barak in elkaar. Vlucht over de velden. In de verte rookt de fabriek. Ellende, ellende, ellende, O God, gedenk hen die zoo vreselijk lijden en die vielen heden. Welk een vreselijke slachtoffers. ’s-Avonds Akens meisje neemt afscheid en geeft brood. Dank God dat Gij ons redde, uit die zee van vuur.^[116] Dank God ten duizendmaal. In de stad alles verwoest. ‘s-Middags timmeren we alles zo goed en kwaad als het gaat in elkaar. Zegen mij God dezen nacht, voer mij terug tot U. O, geef den eeuwigen rust aan hen die thans dood rusten in ons kamp. Amen.