Frans ten Kate (1927) deed in 1954 doctoraalexamen in sociale geografie, werkte vervolgens mee aan een cursus van de luchtmachtstaf in Den Haag en was daarna als docent geschiedenis werkzaam op het lyceum in Zeist. In 1968 promoveerde hij aan de Rijksuniversiteit in Utrecht op het proefschrift De Duitse aanval op de Sovjet-Unie in 1941. Een krijgsgeschiedkundige studie. Voor zijn studie sprak Ten Kate met tien Duitse hoge officieren die bij de Duitse aanval betrokken waren. Na de oorlog werden die allemaal vanwege verschillende oorlogsmisdrijven die ze op hun geweten hadden tot de doodstraf of tot langdurige gevangenisstraffen veroordeeld, maar elk van hen liep na enkele jaren weer vrij rond. Niet zelden ook nog verontwaardigd dat ze na de oorlog ter verantwoording werden geroepen, terwijl ze slechts hun plicht voor volk en vaderland hadden gedaan. Ten Kate vertelde in 1968 in een interview dat veldmaarschalk Albert Kesselring, die onder meer verantwoordelijk was voor de bombardementen op Warschau, Rotterdam en tal van Engelse steden, enthousiast over zijn oorlogservaringen vertelde. Hij schroomde ook tegen zijn Nederlandse gesprekspartner niet met dezelfde geestdrift te vertellen over de geslaagde operatie in Rotterdam. Slechts één van de tien geïnterviewden liet merken spijt te hebben gehad van zijn aandeel in de oorlog. Iedereen sprak redelijk frank en vrij, wat Ten Kate in de gelegenheid stelde zeer nauwgezet de Duitse standpunten bij elk van de vele gebeurtenissen gedurende de periode juni 1941- april 1942 te kunnen weergeven. Dit boek is een heruitgave van zijn proefschrift uit 1968, aangevuld met een nawoord waarin de analyse van Ten Kate is geactualiseerd met resultaten van recent militair-historisch onderzoek.

Op 22 juni 1941 viel Adolf Hitler de Sovjet-Unie binnen met het sterkste leger dat de wereld ooit aanschouwde. Over een frontbreedte van bijna 3.000 kilometer vielen 3,5 miljoen Duitse militairen Rusland binnen, aangevuld met nog eens 700.000 Finnen, Roemenen en andere bondgenoten. Er rolden 3.000 tanks oostwaarts, samen met 7.000 stuks geschut, en ondersteund door 2.500 vliegtuigen. Daartegenover stond een Russisch leger van 5,5 miljoen, dat echter materieel zwaar in het nadeel was. Het was dus een ongelijke strijd, waarbij de Duitse legers snel konden oprukken en miljoenen Russische krijgsgevangenen konden maken. De snelheid was echter niet hoog genoeg om op tijd de hoofddoelen van de aanval te realiseren. In het noorden kon Leningrad niet worden ingenomen, de aanval in het midden stokte vlak voor Moskou en in het zuiden zou de Kaukasus met de noodzakelijke oliebronnen geen moment in het vizier komen. De Duitse legerleiding had zich onvoldoende gerealiseerd dat het Russische wegennet erbarmelijk slecht was. Toen eind oktober de natte periode aanbrak liepen de Duitse tanks en andere voertuigen hopeloos vast in de diepe modder. Men had zich ook totaal verkeken op de strengheid van de Russische winters, waarbij ze de pech hadden dat uitgerekend de winter van 1941-1942 extreem koud was. De Duitse legers waren niet gekleed op de temperaturen die vaak 50 graden onder nul bedroegen. Daarnaast werd het Duitse opperbevel keer op keer verrast door het onuitputtelijke reservoir aan soldaten waarover de tegenstander kon beschikken, plus door hun vermogen ver in het binnenland steeds grotere aantallen oorlogsmateriaal te produceren. Ten Kate concludeert zeer overtuigend dat omstreeks 5 december 1941 de oorlog voor Duitsland in essentie verloren was. Het was nog slechts de vraag hoe lang het zou duren voordat het pleit echt helemaal zou zijn beslist. Na 6 december volgde een langzame Duitse terugtocht tot aan Berlijn, waar begin mei 1945 de onvermijdelijke capitulatie volgde.

Op de eerste plaats moet over de heruitgave worden opgemerkt dat de vormgeving zonder meer magnifiek mag worden genoemd. Veel fotowerk in een fraaie lay-out, plattegronden, hier en daar een tabel. Op de tweede plaats is ook de research van Ten Kate onberispelijk. De Duitse aanval is vanaf de voorbereidingen tot omstreeks april 1942 bijna wekelijks te volgen. Waarbij niet alleen wordt aangegeven welke steden en dorpen worden veroverd (en op het eind door de Russen heroverd), maar ook steeds wordt afgezet tegen de grand strategy, het grotere strategische plaatje dat Hitler vanuit Berlijn voor ogen stond. Met dezelfde grondigheid worden ook steeds de Russische strategie en mogelijkheden besproken. Dit alles gelardeerd met de naoorlogse opmerkingen van de geïnterviewde Duitse officieren. Zelden heb ik een boek gelezen waarin met zoveel aandacht voor zowel details als het grotere geheel een bepaald onderwerp uit de oorlog wordt beschreven.

Deze grote mate van gedetailleerdheid heeft ook een nadeel. Men moet een liefhebber van militaire strategie zijn om voor de volle honderd procent van het boek te kunnen genieten. Om een willekeurige pagina te citeren:

Het 55e en 29e Legerkorps losten de snelle troepen in de corridor naar Kiev af, zodat de pantsertroepen de aanval nu in zuidoostelijke richting konden voortzetten. Reeds op 14 juli was het 14e Pantserkorps, dat pas in deze maand aan het Oostfront verschenen was, in de richting van Belaja Tserkov doorgestoten, waar het door Russische tegenaanvallen gebonden werd. Weldra sloot het 48e Pantserkorps uit de richting Berditsjev zich bij de stoot naar het zuidoosten aan. Op 21 juli stond dit korps dicht bij Uman. Het 17e Leger vormde op 18 juli een bruggenhoofd over de rivier de Boeg en volgde de pantsertroepen in zuidoostelijke richting. Op 17 juli was ook het 11e Leger weer ten aanval getrokken. Generaal Von Schobert ging met zijn 11e Leger bij Mogilev over de Dnjestr en zwenkte vervolgens naar het zuidoosten in de richting van Balta.

Data, plaatsnamen, legeronderdelen, officieren… ze volgen elkaar constant en in recordtempo op, wat het een en ander vergt van het concentratievermogen van de lezer, plus kennis veronderstelt van de streek waarover een passage gaat. Het gaat niet constant op deze manier, maar toch is het net iets te veel om het spannend en lekker leesbaar te houden.

De belangrijkste vragen zijn natuurlijk: Was Operatie Barbarossa tot mislukken gedoemd? En zo ja, lag dat dan aan de enorme uitgestrektheid van Rusland, de barre weersomstandigheden of de kracht van het Rode Leger? Hadden Hitler en de Wehrmacht de Russen kunnen verslaan en zo ja, hoe dan precies? Er kan een vraagteken worden gezet bij de stelligheid waarmee Ten Kate beweert dat het eigenlijk al een hopeloze zaak was op het moment dat in juni 1941 door Hitler werd besloten tot een tweefrontenoorlog, met ook nog de kennis dat de Verenigde Staten de twee fronten (Groot-Brittannië en de Sovjet-Unie) grootschalig steunden en het een kwestie van tijd zou zijn voordat ze zelf actief aan de strijd zouden deelnemen. Immers, met een beetje mazzel en een iets betere planning had het Duitse leger sneller kunnen oprukken en zeker Moskou kunnen innemen. Het blijft koffiedikkijken, maar het had net iets anders kunnen lopen. En wat als Japan in december 1941 niet Pearl Harbor had aangevallen en de Verenigde Staten zich gedwongen zag haar isolationisme op te geven? De maand december 1941 lijkt allesbeslissend te zijn geweest. De stelling van de schrijver die wel kan worden onderschreven is dat het medio december 1941 duidelijk was dat Duitsland tegen de Sovjet-Unie het onderspit zou delven en daarmee ook de Tweede Wereldoorlog zou verliezen. Waarmee dus niet Stalingrad of D-day het keerpunt van de oorlog was. Een must voor iedereen die de grand strategy van zowel Duitsland en de Sovjet-Unie bij de aanval op Rusland wil begrijpen.