Na ‘In dienst van de nazi's’ (2020) over gewelddadige collaborateurs en ‘Langs de lijn’ (2021) over foute sporters heeft Paul van de Water opnieuw een publieksboek over een weerbarstig maar belangrijk onderwerp geschreven. ‘Foute vrouwen’ bevat portretten van ruim vijftig Nederlandse en Vlaamse daderessen uit de Tweede Wereldoorlog. Net als de twee eerdere titels is het boek een spin-off van het promotieonderzoek naar extremistische collaborateurs, waarop de auteur in het najaar van 2022 bij de Universiteit van Amsterdam hoopt te promoveren.

De door Van de Water geportretteerde vrouwen collaboreerden allemaal met de nazi's: als secretaresse, (Joden)verraadster, spionne, verpleegster, kampbewaakster of nationaalsocialistisch boegbeeld. Na de oorlog werden de meesten (licht) gestraft, enkelen eindigden voor het vuurpeloton: Ans van Dijk, de enige terechtgestelde vrouw in Nederland, en vier vrouwen in België, Lucrèce Vanbillemont, Irma Laplasse, Maris Huygens en Florentine Giralt.

Terecht heeft Van de Water veel oog voor de omstandigheden waarin ‘zijn’ vrouwelijke collaborateurs leefden en werkten en voor de dilemma’s waarmee ze zich geconfronteerd zagen. Hun eigen verantwoordelijkheid – ze hadden een keuze – verliest hij daarbij echter nergens uit het oog. In ‘Foute vrouwen’ gaat het om bewust handelende individuen, ‘gewone’ vrouwen, die wél door allerlei afkomst-, omgevings- en persoonlijkheidsfactoren gedreven werden. Hun biografie en beweegredenen doen er dus toe en worden door de auteur onbevooroordeeld onderzocht en beschreven.

Dat levert een beeld op van verschillende typen vrouwelijke daders en tal van interessante en soms intrieste verhalen, zoals over de verraadsters Aleida Kuipers en Willemina van Opijnen. Verviel de eerste, een emotioneel labiele en impulsieve vrouw, in verraad van haar eigen vader door een meer dan abominabele gezinssituatie; bij de laatste leidde zwakbegaafdheid tot het fatale verraad van een zwaar alcoholistische en onmogelijke echtgenoot.

Van heel andere orde is het verhaal van Tonny Dahmen von Buchholz. Deze secretaresse van Meinoud Rost van Tonningen kreeg het nationaalsocialisme met de paplepel ingegoten. Gedreven door een onmiskenbare pro-Duitse instelling bleef de intelligente dochter van de beruchte Haagse Jodenjager en NSB’er Rudolph Wilhelm Dahmen von Buchholz en echtgenote van een SS-politieofficier haar nazibaas trouw tot het einde. Na de oorlog werd ze een gelauwerd schrijfster van kinderboeken en heeft ze haar foute verleden altijd voor de buitenwereld verborgen weten te houden.

Bij alle verschillen tussen de geportretteerden - dé collaborateur bestaat ook bij vrouwen niet - is er één opvallende overeenkomst tussen hen: vrijwel niemand heeft spijt betuigd. Dat komt vooral in de hoofdstukken over verpleegsters en nationaalsocialistische boegbeelden goed naar voren. Velen verscholen zich achter goede bedoelingen en het overbekende ‘Wir haben es nicht gewusst’. Zoals Jo van der Waard. Zij werkte aan het Oostfront voor de ‘Nederlandse Ambulance’, een medische divisie van de ‘SS-Freiwilligen Legion Niederlande’, een in haar ogen ‘neutrale’ hulporganisatie, die volgens haar niet in oorlog was.

En hoe zit het met de rol van ideologie? Die lijkt bij de meesten van ondergeschikt belang, al is bij die conclusie voorzichtigheid geboden. Er waren na de oorlog nu eenmaal weinigen die met zware straffen in het vooruitzicht openlijk aan hun nazi-sympathieën vasthielden. Iemand als Elisabeth Keers-Laseur, type gelovige nazi, boegbeeld van de nationaalsocialistische vrouwenorganisatie (NSVO), deed dat wel. Deze hardcore antisemiet nam nooit afstand van haar foute verleden en de Holocaust bleef ze ontkennen, tot ze op 107-jarige leeftijd haar laatste adem uitblies.