Operatie Crusader

Het Britse leger had eenheden in Noord-Afrika gepositioneerd ter verdediging van de Britse koloniën. Dit leger van ongeveer 100.000 manschappen viel onder het commando van General Archibald Wavell. Nadat het Duitse leger op het Europese vasteland vele militaire successen behaalde, wilde de Italiaanse dictator Mussolini meeliften op dat succes en begon militaire operaties tegen het Britse leger in Noord-Afrika vanaf 10 juni 1940. Na een aantal maanden van gevechten over en weer volgde op 9 december 1940 een grote Britse aanval, genaamd operatie Compass. Deze operatie eindigde zeer succesvol met de slag bij Beda Fomm tussen 5 en 7 februari 1941. Het Italiaanse leger was vanuit Egypte teruggedrongen tot de plaats El Agheila in Libië en daarbij raakten 130.000 manschappen in krijgsgevangenschap. Het Italiaanse leger was vernietigend verslagen.

Overzicht van het Noord-Afrikaanse continent en de nederlaag van de Italianen door operatie Compass. Bron: Marcel Kuster, TracesOfWar

Hitler kon niet accepteren dat zijn bondgenoot verder werd vernederd en besloot daarom een kleine Duitse eenheid onder leiding van Generalleutnant Erwin Rommel naar Noord-Afrika te sturen. Dit was een kantelpunt omdat Rommel tegen alle verwachtingen in meteen aanviel. Hij wachtte niet tot zijn eenheid volledig was geïnstalleerd op het Afrikaanse continent. Eind april stonden de Duits-Italiaanse troepen van Rommel aan de Egyptische grens, de Italiaanse uitgangspositie van begin december 1940. Na enkele mislukte aanvallen van het Britse leger om de Duits-Italiaanse troepen terug te dringen, volgde in juni 1941 operatie Battleaxe met behulp van honderd nieuw geleverde tanks. De operatie werd een mislukking omdat de tanks ongeschikt bleken voor oorlogvoering in de woestijn en de manschappen niet goed genoeg getraind waren. De Duitsers schoten ten minste de helft van de tanks kapot met antitankgeschut, waarna Wavell de operatie na slechts drie dagen afblies. General Wavell was weinig effectief tegen de troepen van Rommel en kon bovendien slecht opschieten met de Britse Prime Minister Winston Churchill. Churchill wilde echter niet dat het ontslag van Wavell als Brits falen werd opgevat. Hij bedacht daarom dat hij Wavell ging wisselen met de Commander in Chief India General Claude Auchinleck. Wavell kreeg op 21 juli 1941 het commando over de troepen van Auchinleck in India en laatstgenoemde werd de nieuwe Commander in Chief Middle East.

Portret van General Sir Claude Auchinleck Bron: Cecile Beaton photographs

Onder leiding van Auchinleck werd meteen in juli en augustus van 1941 begonnen met de planning van operatie Crusader. Het doel van deze operatie was om de asmogendheden Italië en Duitsland uit Cyrenaica te verdrijven en bij voorspoedig verloop zelfs uit Noord-Afrika. Hierdoor hoopte Auchinleck, en op de achtergrond Churchill, weer controle te krijgen in de Noord-Afrikaanse woestijn. Het ontzet van Tobroek, dat omsingeld werd door de troepen van Rommel, kreeg een ondergeschikte betekenis. Aan Britse zijde werd de `Western Desert Force omgedoopt tot de Eighth Army, geleid door Lieutenant General Sir Alan Cunningham. Auchinleck was gecharmeerd van Cunningham, omdat hij duidelijk liet blijken niet per definitie in de nabijheid van de kust te willen opereren. Hij wilde gebruikmaken van het grote achterland om de aanvoerlijnen van Rommels troepen aan te vallen. Cunningham had echter geen praktijkervaring met het voeren van oorlog in de woestijn en tevens ontbrak het hem aan ervaring met het leiden van pantsereenheden. Bovendien kon van zijn gehele staf hetzelfde worden gezegd. Er was geen tijd om daar een andere invulling aan te geven om de geplande startdatum van 18 november 1941 te kunnen halen.

Voor operatie Crusader werd het Eighth Army uitgebreid met het XXX Armoured Corps, onder leiding van Lieutenant General Willoughby Norrie, en het 13th Infantry Corps, onder leiding van Lieutenant General Alfred Godwin-Austen. De indeling van de verschillende troepen binnen de korpsen was onderdeel van discussie. Waar het Duitse leger gewend was om tanks, infanterie en artillerie te combineren, was dat voor de Britten niet het geval. En ook nu werd aarzelend een scheiding gemaakt tussen infanterie en tanks, maar Cunningham was er niet helemaal gerust op en liet optekenen dat hij: "sometimes wondered if it were the right formation". Hoe dan ook was de indeling gemaakt en nu was het tijd om het doel van operatie Crusader te behalen: de vernietiging van het Duitse Afrikakorps in de nabijheid van Gabr Saleh door het XXX Armoured Corps en de asmogendheden daarna verdrijven uit Noord-Afrika.

Op 18 november 1941 startte operatie Crusader en Cunningham wist in de eerste dagen vooruitgang te boeken. Dat ging niet zonder horten en stoten, want bij Bir el Gobi werd de 22nd Armoured Brigade tot staan gebracht door de Italiaanse gemechaniseerde Ariete Division. Daarbij verloor de brigade meer dan de helft van haar tanks, terwijl het een van de drie brigades was die de slagkracht van operatie Crusader moesten vormen. Tegelijk boekte de 7th Armoured Division juist succes door het vliegveld bij Sidi Rezegh te veroveren. Dit kwam deels doordat Rommel Tobroek wilde veroveren en daardoor te weinig troepen had op de plaatsen waar de Britten hun aanval concentreerden.

Overigens was het oorspronkelijke doel van operatie Crusader onhaalbaar geworden. Op het moment dat de troepen van de 22nd Armoured Brigade en de 4th Armoured Battalion bij Gabr Saleh waren, waren er nauwelijks troepen van Rommel aanwezig. Rommel was deze eerste dagen vooral geconcentreerd op de inname van Tobroek, waardoor zijn pantsertroepen een potentiële nederlaag tegen de Britten bespaard bleef vanwege hun afwezigheid bij Gabr Saleh. Wat de Britten te wachten stond, was slechts de Italiaanse Ariete Division, die de rugdekking voor de Duitse pantserdivisies moest vormen. Door de hierboven beschreven gevechten met de Ariete Division werd de 22nd Armoured Brigade steeds verder uit de richting van Gabr Saleh gelokt, omdat de Italianen vanuit westelijke richting bleven aanvallen. Toen de Britse brigade weer terugkeerde naar Gabr Saleh, deels gedwongen door forse verliezen, ontdekte ze samen met de 4th Armoured Battalion dat de woestijn aldaar verlaten was.

De Britten vielen het Afrikakorps aan in operatie Crusader (november 1941-januari 1942) en wonnen initieel terrein. Bron: Marcel Kuster, TracesOfWar

In de omgeving van Gabr Saleh werd de Britse 4th Armoured Battalion op 19 november aangevallen door een kleine aanvalsgroep van de 21. Panzerdivision van het Afrikakorps. Hierbij verloren de Britten 23 tanks van het type Stuart, waarover Auchinleck vaak schreef dat het onbetrouwbare en inferieure tanks waren vergeleken met de Duitse tanks. Op 20 november stond de Britten een serieus antwoord te wachten, nadat Rommel door de Britse radio-uitzending van de BBC ervan overtuigd was dat de troepenconcentraties bij Gabr Saleh serieus waren. Door de gevechten van de afgelopen twee dagen waren de Britse 22nd Armoured Brigade, de 4th Armoured Battalion en de 7th Armoured Division verspreid geraakt en lagen enkele tientallen kilometers uit elkaar. Hierdoor kon Rommel eerst de 4th Armoured Battalion aanvallen die daarbij nog eens 67 tanks verloor. Vervolgens keerden de Duitse 15. en 21. Panzerdivision om, teneinde de 7th Armoured Division aan te vallen bij Sidi Rezegh. Cunningham interpreteerde deze ommekeer foutief als een terugtrekking en realiseerde zich niet dat de Duitse troepen op het punt stonden om de 7th Armoured Division aan te vallen. Hij beval de 22nd Armoured Brigade en de 4th Armoured Battalion de achtervolging in te zetten. Daarnaast beval Cunningham dat het 13th Infantry Corps kon optrekken, omdat hij veronderstelde dat de Duitsers aan het terugtrekken waren. De 4th Armoured Battalion had de taak om de flanken van het 13th Infantry Corps in het oosten te beschermen, maar was van die taak ontheven op het moment dat ze de Duitse pantserdivisies moesten najagen in hun veronderstelde terugtocht. Daardoor ontstond er meer ruimte voor de troepen van Rommel. Ten slotte werd de troepen in Tobroek bevolen om uit te breken en aansluiting te zoeken bij de aanstormende troepen van het XXX Armoured Corps van Norrie. Norrie meldde Cunningham dat hij echter niets kon betekenen voor de uitbrekende troepen in Tobroek, omdat hij nog te ver van de stad verwijderd was en bovendien meer Duitse weerstand ondervond dan verwacht.

Op 23 november 1941 werden de Britse 7th Armoured Division, 22nd Armoured Brigade en de 4th Armoured Battalion aangevallen door de 15. en 21. Panzerdivision van Rommel. De Britten coördineerden hun verdediging niet, waardoor elke eenheid op zichzelf aangewezen was. Het resultaat was dat ze twee derde van hun tanks kwijtraakten en daarmee de vernietiging van het Afrikakorps konden vergeten. De slag die plaatsvond op 23 november 1941 staat bij de Duitse troepen bekend als Totensonntag (Totensonntag is ook de benaming van de herdenkingsdag voor de gevallen strijders uit de Eerste Wereldoorlog in Duitsland). De Britten, maar ook de Duitsers, verloren heel veel tanks en het slagveld was gevuld met honderden brandende voertuigen, aldus Oberstleutnant Fritz Bayerlein die namens Rommels staf aan het front verbleef. Rommel stuurde daarna zijn gepantserde voorhoede richting de westelijke flank van het 13th Infantry Corps. Door haperende communicatielijnen hoorde Cunningham pas een dag later het bericht van deze nederlaag. Dit betekende tevens dat de Britse troepen bij Tobroek voorlopig op zichzelf waren aangewezen.

Auchinleck hoorde van Cunningham dat de situatie na dit verlies uiterst penibel was. Cunningham wilde eigenlijk het hele offensief afblazen vanwege de dreigende vernietiging van alle tanks van het Eighth Army en de daarmee samenhangende dreiging van een aanval op Egypte, maar dat vond Auchinleck geen goed idee. Hij beval Cunningham om het offensief voort te zetten, maar op 26 november 1941 werd de commandant van het Eighth Army van zijn commando ontheven. Auchinleck vond dat Cunningham zich te veel liet leiden door het succes van Rommel en hij werd vervangen door Major General Neil M. Ritchie.

Infanterie van de 2nd New Zealand Division maakt contact met de troepen die Tobroek verdedigen op 2 december 1941. Bron: Imperial War Museum

Het 13th Infantry Corps bleek een taaier obstakel dan verwacht voor de pantsertroepen van Rommel en zij zorgden ervoor dat de Duitsers tot staan werden gebracht op 26 november 1941, geholpen door nachtelijke luchtbombardementen. Op 27 november wist de New Zealand Division langs de kustweg Via Balbia op te rukken naar Sidi Rezegh en de plaats met bijbehorende luchthaven weer in te nemen. Bovendien wisten ze op dezelfde dag contact te maken met de troepen in Tobroek, voornamelijk van de 70th Infantry Division. Rommel reageerde hierop door zijn troepen om te keren en opnieuw het gebied rond Sidi Rezegh aan te vallen. Hierbij had Ritchie wel de beschikking over het XXX Armoured Corps, maar dat kon na de recente verliezen geen echte vuist meer maken. Hierdoor moesten de Britten het gebied rond Sidi Rezegh snel weer prijsgeven aan de Duitse pantsertroepen. Een poging om delen van de 1st South African Infantry Division tijdig bij de Nieuw-Zeelanders te krijgen mislukte. Overigens hadden infanterie-eenheden niet altijd eigen vervoer in het Britse leger, waardoor de mogelijkheden van Ritchie en Godwin-Austen om versterkingen te sturen tamelijk beperkt waren.

Tijdens Crusader ging Rommel in de tegenaanval en deels met succes. De Britten trokken echter aan het langste eind en dreven het Afrikakorps uit Cyrenaica, terug naar Rommels uitgangspositie (inzet onder). Bron: Marcel Kuster, TracesOfWar

De verliezen tot dit moment waren fors voor de Britten. De 1st South African Infantry Division had twee infanteriebrigades, waarvan de 1st South African Infantry Brigade nagenoeg vernietigd was. De New Zealand Division was twee derde van haar eenheden verloren en moest worden teruggetrokken om te recupereren. Van het XXX Armoured Corps, dat de vuist van operatie Crusader moest vormen, waren nog slechts 120 matige tanks over en daardoor was het bovendien getalsmatig nu enorm in de minderheid (De 15. Panzerdivision en 21. Panzerdivision hadden samen nog ongeveer tweehonderd tanks op dat moment). De Britse troepen die Tobroek bezetten, hadden nog steeds een kleine opening in de defensieve ring van de Duitse troepen om de vestingstad, maar werden nu aan alle kanten bedreigd. Daar kwam nog bij dat de oostelijke garnizoenen van Rommel bij Bardia, Sollum en Halfaya ook nog niet verslagen waren. Die verzetshaarden werden voornamelijk door de Italiaanse Savona Infanteriedivision verdedigd.

General Ritchie overlegd met zijn officieren tijdens operatie Crusader. Bron: Imperial War Museum

Hoewel de Britten flinke verliezen hadden geleden, waren de Duitsers en Italianen zeker ook niet ongeschonden uit de strijd gekomen. Bovendien hadden de Duitsers te maken met een penibele logistieke situatie en hadden daardoor voortdurend tekort aan munitie en brandstof. Auchinleck vond dat hij moest blijven aanvallen, omdat ook de Duitsers veel verliezen hadden geleden. Daarom zou het nu op het momentum aankomen: wie wist als eerste een zwakte van de tegenstander uit te buiten? Het 13th Infantry Corps wist te voorkomen dat de Duitse pantserdivisies Bardia bereikten om contact te maken met de Savona Infanteriedivision. Daarna, op 12 december 1941, begonnen de Duitse en Italiaanse troepen zich terug te trekken. De belangrijkste reden daarvoor was dat Rommel bang was dat het 21. Italienische Korps, dat de veiligheidsring om Tobroek vormde, een uitbraak van de Britten niet kon tegenhouden, met alle gevolgen van dien. Hij zocht daarom een positie die beter verdedigbaar was voor zijn troepen en trok daarom terug richting Gazala, waar bij de Gazala-linie goede verdedigingswerken lagen. Daardoor waren de troepen in Bardia, Sollum en Halfaya tijdelijk op zichzelf aangewezen. De Gazala-linie liep van Gazala naar het zuiden.

Bij de Gazala-linie ondervonden de troepen van Auchinleck opnieuw veel weerstand van de Duits-Italiaanse troepen. Auchinleck meldde in het Britse oorlogsdagboek dat hij daardoor wist dat de troepen van Rommel daar initieel stand wilden houden. Helaas voor Rommel kreeg Godwin-Austen de grotendeels herstelde 7th Armoured Division tot zijn beschikking, waardoor de druk op de Gazala-linie enorm toenam. Dat deed Rommel besluiten om op 16 december verder terug te trekken naar het westen, naar Benghazi, een haven die voor de toevoer van brandstof en voedsel enorm belangrijk was. Auchinleck schatte destijds dat twee derde deel van de Duits-Italiaanse troepenmacht vernietigd was. Hij claimde echter nog geen overwinning, omdat hij ook constateerde dat zijn eigen troepen niet in staat waren om de troepen van Rommel na te jagen en definitief te verslaan. Dat kwam omdat er niet genoeg gemotoriseerde troepen waren, en áls die er al waren, dan hadden ze vaak te kampen met brandstoftekorten en technische mankementen. De schatting van Auchinleck was aan de hoge kant, de Duitse oorlogsdagboeken meldden wel verliezen, maar niet zo desastreus dat het voortbestaan van de troepen in Afrika op het spel stond. Omgekeerd maakten de Duitsers inschattingen over de Britse verliezen die vaak ook te hoog waren.

Rommel besloot al tijdens zijn terugtocht richting Benghazi dat zijn troepen nog verder terug moesten trekken, daarom beval hij om terug te vallen op Agedabia. Auchinleck zag zijn kansen op een vernietigende slag slinken, omdat Agedabia in zijn ogen een erg goed versterkte verdedigingspositie was, die ook lastig in de flank was aan te vallen. Dat is een tactiek die in de woestijn vaak gebruikt werd vanwege de enorm uitgestrekte vlaktes. De eerder zo geteisterde 22nd Armoured Brigade probeerde op 28 en 30 december 1941 de Duits-Italiaanse stellingen aan te vallen, maar op beide dagen werden ze verslagen door Rommels overgebleven tanks. Een groot aantal tanks van de 22nd Armoured Brigade was voor deze aanvallen gerepareerd, waardoor de eenheid weer goed inzetbaar was. Auchinleck concludeerde uit de aanvallen van 28 en 30 december dat er nieuwe troepen nodig waren om verder op te trekken. Verder in het oosten bevonden zich nog steeds enkele verzetshaarden met voornamelijk Italiaanse troepen in Bardia, Sollum en Halfaya. Die werden respectievelijk op 2, 4 en 17 januari 1942 opgeruimd door de 2nd South African Division en de 1st Armoured Brigade. Rommel verloor daardoor 10.000 Italiaanse en 4.000 Duitse manschappen.

Rommel trok op 30 december terug naar de Mersa-el-Brega-linie, nabij El Agheila. Hij vond, in tegenstelling tot Auchinleck, dat Agedabia niet goed te verdedigen was. Met deze laatste succesvolle terugtocht eindigde operatie Crusader en was er heel even rust aan het front.

Crusader tank passeert brandende duitse Panzer IV tank tijdens operatie Crusader. Bron: Imperial War Museum

Auchinleck meldde op 12 januari aan Churchill dat hij deels tevreden was. Het was gelukt om Rommels tanks naar het slagveld te lokken waar de Britten hen wilden verslaan, alleen waren de Duitse tanks superieur aan de Britse en deden de Italiaanse tanks het veel beter dan verwacht. Auchinleck had op basis van eerdere ervaringen gedacht dat de Italiaanse tanks een verwaarloosbaar effect zouden hebben, maar moest op deze aanname terugkomen na de eerste gevechten tijdens operatie Crusader. Daarnaast had Auchinleck een tekort aan antitankwapens, die de Duitsers wel in voldoende mate konden inzetten. Hij klaagde ook over gebrek aan goed leiderschap en tactisch vermogen om de Britse pantsertroepen goed in te zetten. Om in de toekomst te overleven moest dat op een hoger niveau worden gebracht. Hierbij schreef Auchinleck ironisch dat de Duitsers het gecombineerd optreden met tanks, infanterie en artillerie veel beter onder de knie hadden. De Britten begonnen terug te komen op hun keuzes die ze aan het begin van operatie Crusader maakten om infanterie en tanks te scheiden. Ritchie, zo schreef Auchinleck in het oorlogsdagboek, wist met een troepenmacht die inferieur was aan de Duitsers tóch een overwinning te behalen. Weliswaar was het doel van operatie Crusader, de vernietiging van het Afrikakorps, niet gehaald, maar Rommel was wel heel ver teruggedrongen.

Hoewel de woorden van Auchinleck de eindsituatie goed beschrijven, waren de Britten zeker in het begin van operatie Crusader door het oog van de naald gekropen. De troepen van Rommel kwamen akelig dicht bij de vernietiging van het XXX Armoured Corps. Zoals Generalleutnant Ludwig Crüwell, commandant van het Afrikakorps, liet optekenen, had Rommel alleen nog de iets zuidelijker gelegen bevoorradingsposten na Totensonntag hoeven aanvallen en dan had het lot van de Britse troepen er heel anders uit kunnen zien. Echter, dankzij een vastberaden Auchinleck bleven de Britse troepen doorgaan en wisten uiteindelijk het tij in hun voordeel te keren en een overwinning te behalen.