Over de door de communisten geïnitieerde en georganiseerde Februaristaking van 25 en 26 februari 1941 is ontzettend veel gepubliceerd. De aanleiding voor deze unieke staking waren razzia’s op 22 en 23 februari 1941 in Amsterdam. De Jodenwijk werd hermetisch afgesloten en op hardhandige wijze werden ongeveer 400 Joodse mannen opgepakt en gedeporteerd naar kampen. Wie waren deze slachtoffers en wat is er met hen gebeurd? De meest kale versie laat zich in negen woorden vertellen. Ze kwamen in Mauthausen terecht en werden daar vermoord.

In het Amsterdams Stadsarchief is een tentoonstelling over de razzia’s gemaakt met foto’s, archiefdocumenten en biografische gegevens van de slachtoffers. Ten gevolge van de coronamaatregelen is deze tentoonstelling momenteel (maart 2021) niet voor publiek toegankelijk. Op de website van het Stadsarchief is de digitale versie van de tentoonstelling wel te zien. Tegelijk met deze tentoonstelling publiceerde historica Wally de Lang het boek ‘De razzia’s van 22 en 23 februari 1941. Het lot van de 389 Joodse mannen’. De tentoonstelling bevat de persoonlijke verhalen van de slachtoffers en het boek gaat in op de achtergronden van de razzia’s, de betekenis daarvan, de lotgevallen van de gedeporteerde mannen en de gevolgen voor de achterblijvers. Je kunt het boek zien als een deels ingevuld kader en de tentoonstelling als de verdere invulling en inkleuring. Dankzij het werk van Wally de Lang is er nu een redelijk goed beeld van hoe de razzia’s verliepen, wie er werden opgepakt en wat er precies met hen gebeurde. Ze staat ook uitgebreid stil bij de achterblijvers en hun vergeefse pogingen om hun broers, zwagers en echtgenoten vrij te krijgen of in ieder geval informatie over hen te verkrijgen. Wally de Lang vertelt het verhaal min of meer chronologisch, maar onderbreekt haar verhaal wel met hoofdstukken over de achtergronden en de aanleiding van de razzia’s, de sociaaleconomische achtergrond van de slachtoffers en een uitstekend hoofdstuk over de in wurgende onzekerheid verkerende achterblijvers en hun treurige omstandigheden. Een klein gebrek is het ontbreken van daderinformatie. Wie waren de agenten en helpers die de razzia’s uitvoerden? Er waren immers tal van Nederlanders bij de razzia’s betrokken. Helaas besteedt Wally de Lang daar nauwelijks aandacht aan. Dat is jammer, want met daderinformatie wordt het verhaal toch completer.

’De razzia’s van 22 en 23 februari 1941’ heeft een heldere opbouw. Op basis van politiearchieven met verklaringen van agenten, dossiers uit tal van andere archieven, ooggetuigenverslagen, foto’s en dagboekfragmenten reconstrueert en vertelt Wally de Lang het verhaal van de razzia’s. Het resultaat is een indringende en uitstekend geschreven beschrijving van de twee razzia’s. Ze vertelt het verhaal vanaf de aanleiding voor de razzia’s tot en met het verblijf van de opgepakte mannen in het internerings- en doorgangskamp Schoorl en hun deportatie naar Buchenwald en Mauthausen. In deze twee kampen moesten de slachtoffers van de razzia’s onmenselijk hard werken in mensonterende omstandigheden. Daarbij waren sadistisch treiteren en mishandelen geen uitzondering maar een wezenskenmerk van dit soort concentratiekampen. Het verblijf daar was volledig gericht op het vernederen, ontmenselijken en het doden van de geïnterneerden: Vernichtung durch Arbeit. Wie niet kon werken werd doorgaans zo snel mogelijk vermoord. Bij de februarigroep was al bij hun deportatie naar Schoorl door de Duitsers bepaald dat het niet de bedoeling was dat nog iemand van de opgepakte Joden zou terugkeren: Rückkehr nicht erwünscht. In Buchenwald stierven enkele tientallen mannen van de februarigroep. Om de dood van de resterende 351 mannen te versnellen werden ze in mei 1941 naar Mauthausen gedeporteerd. Daar besteedt Wally de Lang uitgebreid aandacht aan. Een groot aantal werd namelijk gedood in het in de buurt van Mauthausen gelegen slot Hartheim. De Duitsers hadden daar een geheim centrum ingericht waar in het kader van het euthanasieprogramma van de nazi’s duizenden mensen werden vermoord. Ook zwakke, zieke en andere geïnterneerden van Mauthausen, die niet tot arbeid in staat waren, werden medio 1941 in Hartheim methodisch vermoord om op die manier de kampen te ontlasten. Dit gebeurde in het geheim en administratief werd het volkomen afgedekt. Door intensief archiefonderzoek en vooral door het vergelijken van verschillende administratieve documenten achterhaalt Wally de Lang dat in Hartheim minstens 104 mannen van de februarigroep werden vergast, maar ze maakt duidelijk dat het er zeer waarschijnlijk veel meer zijn geweest. De in Hartheim opgedane ervaringen en onderzoeksresultaten werden later toegepast in vernietigingskampen als Treblinka, Belżec en Auschwitz.

Opmerkelijk is wel dat in de publiciteit rond het boek van Wally de Lang wordt beweerd dat zij ontdekt heeft dat van de mannen die tijdens de razzia werden opgepakt een groot aantal in Hartheim vermoord werd in experimentele versies van gaskamers. Dat is echter niet juist. In februari 1983 publiceerde de Waarheid namelijk al een aantal artikelen waarin het lot van de betreffende Joodse mannen globaal werd beschreven. De krant baseerde zich op onderzoek van Serge en Beate Klarsfeld. Deze nazi-jagers beweerden ook dat de beruchte oorlogsmisdadiger Klaus Barbie bij de razzia’s betrokken was en dat daar voldoende bewijzen voor waren om het bij diens proces van 1987 in de tenlastelegging op te nemen. Het feit van de vergassingen in Hartheim is geen ontdekking van Wally de Lang, maar zij is wel degene die de informatie uit de Waarheid heeft geconcretiseerd. We weten nu wie het zijn en ook wanneer en hoe zij zijn gedood.

Een minpunt is het ontbreken van een register. Het boek bevat zeer terecht verschillende bijlagen met namen van de slachtoffers en zelfs van zwangere achterblijvers, maar een register op naam ontbreekt. Wil je weten of Klaus Barbie wordt genoemd door Wally de Lang? Speelden beruchte Amsterdamse Jodenjagers als Pieter Schaap en Sam Olij bij deze razzia’s een rol? Voor het antwoord moet je toch echt het hele boek doorbladeren. Deze kritiekpunten nemen echter niet weg dat Wally de Lang op basis van intensief en knap onderzoek een goed boek heeft geschreven dat zich ondanks het zware onderwerp toch goed laat lezen. Zij heeft de individuele slachtoffers van de razzia’s van 22 en 23 februari niet alleen een gezicht gegeven, maar ook een gerechtvaardigde plek in de geschiedenis van Nederland tijdens de bezetting. Bovendien is het haar grote verdienste dat zij de praktijk van Hartheim grondig heeft onderzocht en gedetailleerd heeft opgeschreven. Tot slot mag niet onvermeld blijven dat het een filmisch boek is dat veel lezers verdient.