Het boek leest als een thriller, maar dit is het droevige, ware verhaal over een van de verzetsgroepen in Berlijn: ‘Harro & Libertas. Een verhaal van spionage en verzet in Hitlers Berlijn’, het nieuwste boek van Norman Ohler. Deze auteur verwierf al grote bekendheid met zijn boek ‘Drugs in het Derde Rijk’. Eigenlijk wilde Ohler het liefst een roman schrijven, maar dat veranderde toen hij in 2017 Hans Coppi ontmoette. Diens vader, Hans Coppi sr., was in de oorlog geëxecuteerd wegens deelname aan het Duitse verzet. Hij was onder meer bevriend met Harro en Libertas Schulze-Boysen, leiders van een groep van circa honderd verzetsmannen en -vrouwen. Coppi jr. nam Ohler mee naar de Gedenkstätte Deutscher Widerstand en daar begon Ohler zijn onderzoek. Hij moest diep graven, want op bevel van Adolf Hitler waren indertijd alle sporen van het echtpaar uitgewist. Niettemin slaagde Norman Ohler erin hun verhaal grotendeels te reconstrueren en dat leidde tot dit zeer interessante boek.

De echtelieden Harro en Libertas zijn beiden van goede komaf. Harro Schulze-Boysen stamt via zijn vaderszijde af van grootadmiraal Alfred von Tirpitz. Harro’s vader, Erich Edgar, heeft eveneens gediend bij de marine. Harro is student staatswetenschappen. Op zijn 23e is hij met een lengte van 1,85 meter een knappe verschijning, een jonge man met charisma en een groot hart voor de Duitse cultuur. Een vurig patriot, zoals een van zijn vrienden hem noemt, met een vooruitziende blik. Maar Harro was ook roekeloos. Aangetrokken tot verschillende organisaties, zoals de studentenvereniging en de Duitse jeugdbeweging, staat hij al vroeg op de barricades. Onder andere bij de bezetting van het Ruhrgebied door de Fransen in 1923. Politiek heeft duidelijk zijn interesse, al heeft hij geen rechtlijnige voorkeur voor een stroming.

Harro is ook een goede debater. In 1932 – hij is dan hoofdredacteur van de Gegner, een kritisch tijdschrift dat tweemaandelijks verschijnt – worden regelmatig Gegner-avonden gehouden. Het zijn ontmoetingsavonden voor schrijvers en lezers die met elkaar in debat gaan. Harro wil graag mensen met elkaar verbinden, zowel van links als van rechts. Vooral jongeren, in een land dat tijdens het Interbellum verscheurd dreigt te raken. Die discussieavonden worden razend populair en vinden al snel plaats. Ondertussen volgt Harro de politieke ontwikkelingen op de voet. Als de macht van de nationaalsocialisten groter wordt, gaat hij de confrontatie met hen aan, ondanks waarschuwingen uit zijn omgeving. Hij wordt diverse malen gearresteerd door de SS, waarbij hij ook wordt gemarteld. Dankzij zijn moeder, die zich beroept op haar functie als presidente van de Frauenbund der Deutschen Kolonialgesellschaft, wordt Harro vrijgelaten. Maar de fysieke gevolgen zullen hem de rest van zijn leven parten blijven spelen.

Wanneer zijn beste vriend Henry Erlanger, een half-Jood, wordt vermoord, beseft Harro dat de rechtsstaat voorgoed dood is. Hij besluit te stoppen met zijn studie. Hij wil de nieuwe staat van binnenuit bestrijden en dat lijkt te lukken als hij uiteindelijk een baan krijgt bij het Reichsluftfahrtministerium – het RLM. Een goed doordacht plan, want dit ministerie dat ressorteert onder Hermann Göring, is een van de belangrijkste van het land en er wordt een eigen jurisdictie voor het personeel gehanteerd en dat impliceert tevens bescherming tegen de gevreesde Gestapo.

Via vrienden leert Harro in 1934 Libertas Haas-Heye kennen. Ze is de negentienjarige dochter van Gräfin Viktoria Ada Astrid Agnes zu Eulenburg. Libertas is een open, vrolijke jonge vrouw die nauwelijks geïnteresseerd is in politiek. Toch trekt het nationaalsocialisme haar wel aan, een jaar eerder is ze zelfs toegetreden tot de lokale partijafdeling. Ze wil dichteres worden en filmmaker. Wanneer ze Harro ontmoet, werkt ze bij de filmproductiemaatschappij MGM. Maar zelf films maken zit er voor haar, als vrouw, niet in. Dat brengt haar tot ander inzicht. Ze neemt ontslag, gaat op zoek naar een andere baan, waar ze zich meer kan ontplooien en ze trouwt met Harro, maar dan neemt bij Harro de drang om politiek weer actief te worden, toe. Hij wil weer schrijven en wordt hoofdredacteur van het blad Wille zum Reich. In dit tijdschrift schrijven auteurs onder pseudoniem artikelen over cultuur en politiek. Libertas doet de redactie, maar in politiek is ze nog steeds niet geïnteresseerd. Ondertussen groeit hun vriendenkring. De echtparen Kuckhoff, Harnack en Coppi hebben zich bij hen gevoegd. Wat hen bindt is dat ze allen fel tegen het nazibewind zijn. In 1938 wordt het eerste pamflet, over de situatie in het toenmalige Tsjecho-Slowakije, verspreid onder de intellectuelen van Berlijn. Harro heeft kritiek op het kapitalisme, hij heeft ‘Das Kapital’ van Karl Marx gelezen. Toch is hij geen echte communist, maar hij ziet wel in dat de communistische Russen nodig zijn om Hitler tegen te houden. Hij komt in contact met een Russisch agent en speelt informatie door. Hij wil echter ook contact met de Engelsen. Maar die reageren niet.

Eind 1941 heeft Libertas een nieuwe baan als adviseur bij de Deutsche Kulturfilm Zentrale. Op haar bureau komen schokkende foto’s terecht van de frontsoldaten. Het zijn beelden van massamoorden op Joden door speciale eenheden. Er worden meer pamfletten geschreven, kritischer en scherper van toon. Harro wilde de Berlijners wakker schudden. Hij weet dat er meer burgers zijn die onvrede hebben met het regime, maar bang zijn om dat kenbaar te maken.

Maar dan vindt in 1942 in Brussel de arrestatie plaats van de Duitse communist Johann Wenzel. Hij was verantwoordelijk voor het doorgeven van de verzamelde informatie vanuit Brussel naar Moskou. Na een aantal weken van zware verhoren slaat hij door. De nazi’s richten een Sonderkommission op, genaamd Rote Kapelle, omdat ze ervan uitgaat dat de gezochte leden behoren tot een Russisch spionagenetwerk. De commissie wordt geleid door SS-Obersturmbannführer Friedrich Panzinger. Vanaf dat moment worden Harro, Libertas en hun medestrijders scherp in de gaten gehouden tot de Gestapo kan toeslaan en ze allemaal worden gearresteerd. Terwijl al honderdtwintig mensen opgepakt zijn, probeert Falk Harnack, de broer van Arvid Harnack, nog de Berlijnse en Münchense verzetsgroepen te verenigen om zo een sterk tegenwicht te vormen, maar het enthousiasme ontbreekt. Juist die versplintering heeft ervoor gezorgd dat het Duitse verzet nooit als een serieuze beweging tegen het nazisme werd gezien. Uiteindelijk slaagt de Gestapo erin om ook de kopstukken te pakken te krijgen.

Het proces, voorgezeten door de meedogenloze rechter Oberstkriegsrat dr. Manfred Roeder, vindt achter gesloten deuren plaats. De aanklacht luidt steevast: landverraad! Strafvermindering, laat staan gratie, is er niet voor de veroordeelden. Erger nog, Hitler eist dat alle sporen worden uitgewist alsof er nooit verzet is geweest. De aanslag en staatsgreep van 20 juli 1944 door de officieren van de Wehrmacht onder leiding van Claus Schenk Graf von Stauffenberg zou aan die mythe van volledige volgzaamheid van de Duitse bevolking een eind maken. Doch het burgerverzet blijft voorgoed in de vergetelheid. Bijna alle leden van de Rote Kapelle worden geëxecuteerd door middel van ophanging of onthoofding. Hun lichamen worden ter beschikking gesteld van het ziekenhuis Charité voor de medisch studenten. Slechts enkelen krijgen gevangenisstraf en komen na de oorlog weer vrij. De verantwoordelijken voor de dood van de vele verzetsstrijders staan nooit terecht voor hun daden. Integendeel, ze krijgen bescherming van westerse veiligheids- en inlichtingendiensten. Alleen Friedrich Panzinger wordt uitgeleverd aan de toenmalige Sovjet-Unie en krijgt 25 jaar dwangarbeid.

Bijna was Hitler geslaagd in zijn opzet om het verzet te ontkennen. Het Duitse verzet is een kant van de Tweede Wereldoorlog die altijd onderbelicht is gebleven. Een tijdlang werd ook daadwerkelijk gedacht dat er geen Duits burgerverzet was geweest. Alle Duitsers waren immers nazi’s en dat waren de schoften, onder hen konden onmogelijk goede mensen zitten. Toen langzaam uitlekte dat toch burgers verzet hadden geboden, kwam aan het licht dat het veelal om communisten ging. Opnieuw volgde ontkenning, behalve in de voormalige DDR, waar de verzetsstrijders inmiddels werden vereerd als grote helden. Nu pas, 75 jaar na de oorlog, begint de wereld steeds meer te beseffen dat het beeld van deze oorlog niet zo zwart-wit was als altijd werd gedacht. Er is ook veel grijs geweest: Duitsers, al dan niet communisten, die toch het goede voor hun vaderland wilden doen met het risico van de ultieme opoffering, namelijk hun leven. Een keuze die voor ons die in vrijheid leven, onvoorstelbaar is, maar die voor de Duitse verzetsstrijders bijna vanzelfsprekend was in een poging de gruwelijkheden van het nazibewind te bestrijden. Daarom is het goed dat deze verzetsstrijders eindelijk de erkenning krijgen die ze verdienen en dat gebeurt in het boek ‘Harro & Libertas’ op uitstekende wijze.

Norman Ohler maakt er geen overdreven heldenverhaal van. Zijn personages blijven mensen van vlees en bloed, ze hebben ook hun tekortkomingen en in de veranderende maatschappij gaan ook zij gebukt onder twijfels. Maar hun moraal dwingt hen het zwaard op te nemen in de strijd tegen het kwaad. De inleving van de auteur wordt weerspiegeld in de vragen die hij zichzelf zo nu en dan stelt, waarop echter nooit antwoorden meer te vinden zijn, omdat de hoofdpersonen niet meer leven. Door te proberen zich te verplaatsen in zijn personages trekt de auteur de lezer mee in zijn verhaal, waaraan dan ook geen ontsnappen meer mogelijk is. De levendigheid van de karakters, de spanningen tijdens hun verzetsactiviteiten en de beklemmende tragiek van de arrestaties en verhoren zijn zo treffend beschreven dat de lezer wel betrokken en op het eind zelfs ontroerd moet raken. Het boek ‘Harro en Libertas’ is een zeer knappe prestatie van Norman Ohler. Een zeer waardig eerbetoon voor een vergeten groep mensen die de teloorgang van de humaniteit weigerden te aanvaarden.