Op 20 juli 1944 vond in het Führerhoofdkwartier 'Wolfsschanze' in Polen de beroemdste van de vele geplande aanslagen op Hitler plaats (zie: Aanslag en staatsgreep van 20 juli 1944). Ternauwernood ontsnapte Hitler aan de dood, met een klopjacht op de daders als gevolg. De hoofddader, Claus Schenk Graf von Stauffenberg, werd doodgeschoten op de binnenplaats van het Bendlerblock in Berlijn. Andere veroordeelden werden terechtgesteld in de gevangenis Plötzensee in Berlijn. Op barbaarse wijze zouden ze zijn opgehangen aan pianosnaren en vleeshaken, waarbij de doodsstrijd soms meer dan twintig minuten duurde. De complete executie werd gefilmd en de film werd vertoond aan SS'ers en andere volgelingen van Hitler. Er ontstond echter discussie over de vraag of ook Hitler de film zag. En hoe zat het eigenlijk met de morbide pianosnaren en vleeshaken, waren die echt gebruikt?

Roland Freisler, president van het Volksgerechtshof, spreekt de straffen uit na afloop van het proces tegen de vermeende betrokkenen bij de aanslag van 20 juli 1944. Bron: Bundesarchiv, Bild 183-C0718-0052-001 / CC-BY-SA 3.0

Von Stauffenberg was voor de aanslag op de twintigste juli al drie keer met een bom in zijn tas bij Hitler in de buurt geweest, maar steeds kwam het er niet van. Ook deze keer liepen de voorbereidingen niet naar wens. Men zegt dat Von Stauffenberg niet de tijd had om alle springstof die hij bij zich had van een ontsteker te voorzien, voordat hij de ruimte binnenkwam waarin Hitler zijn besprekingen hield. Toch plaatste hij de tas onder een zware, eikenhouten tafel en verliet even later de ruimte. Toen de bom afging was Von Stauffenberg al op weg naar Berlijn waar men zou proberen de macht over te nemen. Adolf Hitler had de aanslag echter overleefd en hij zou in de periode die erop volgde van zijn omgeving de uiterste inspanning vragen om alle samenzweerders op te pakken en zwaar te straffen.

Von Stauffenberg werd al snel gearresteerd en doodgeschoten op het binnenplein van het zogenaamde Bendlerblock, het hoofdkwartier van de Wehrmacht in Berlijn. Andere samenzweerders verschenen voor het Volksgerechtshof van de fanatieke nazirechter Roland Freisler. Op 7 en 8 augustus 1944 werden de eerste acht samenzweerders voorgeleid. De reden om ze door het Volksgerechtshof, en niet door een militaire rechtbank, te laten berechten, lag voor de hand. Hitler vertrouwde de militaire rechtspraak niet en bij het Volksgerechtshof was veroordeling een zekere zaak. De aangeklaagden hadden geen schijn van kans. 'Freisler (liet) geen enkele kans onbenut om de beklaagden te vernederen, te ontmoedigen en met hoon te overladen.' Het vonnis werd op dezelfde dag voorgelezen en uitgevoerd in de gevangenis Plötzensee in Berlijn. Hitler zelf had bevolen dat de mannen zouden moeten worden opgehangen 'als kadavers'.

Na de dood van de eerste acht volgden nog tientallen rechtszaken met meer dan honderd doodvonnissen. In totaal zouden er als gevolg van de aanslag op 20 juli zo'n 200 mensen ter dood worden gebracht.

Pianosnaren en vleeshaken

Hitler had dan misschien gezegd dat de schuldigen als beesten moesten worden behandeld, maar het lijkt erop dat enkele elementen uit de vertellingen over de executie gebaseerd zijn op misverstanden en mythevorming. Zo kloppen de verhalen over de veroordeelden die opgehangen werden aan pianosnaren en vleeshaken niet. Ian Kershaw zegt in zijn beschrijving niets over de pianosnaren en het ging volgens hem om haken, die hooguit op vleeshaken leken en het hoofd van de Gedenkstätte Deutscher Wiederstand, Johannes Tuchel, heeft het over een rail waaraan 8 tot 10 haken hingen waaraan de veroordeelden werden opgehangen. Het waren geen vleeshaken. De haken waren al in 1942 gemonteerd en dus niet eens speciaal bestemd voor de terechtstellingen van de samenzweerders van 20 juli 1944. De aanname dat er sprake was van vleeshaken, komt waarschijnlijk voor rekening van mensen als Hitlers privé-adjudant Heinz Linge die zei dat Hitler de schuldigen 'als slachtvee wilde zien hangen' en daarmee dus indirect van Hitler zelf.

Ook pianosnaren werden hoogstwaarschijnlijk niet gebruikt. Een medewerker van de gevangenis sprak alleen van 'korte, dunne koorden' en niet van de beroemde pianosnaren. Deze dunne koorden werden voor de executie van de veroordeelden aan de haken bevestigd die aan de rail vastzaten.

Er werd verder gezegd dat het bij sommige geëxecuteerden wel twintig minuten duurde voordat ze overleden. Als extra vernedering zouden de beulen daarbij soms de broek van een veroordeelde naar beneden hebben getrokken of ze helemaal naakt hebben opgehangen. Maar ook voor het uitkleden van de veroordeelden en de doodsstrijd die soms wel heel lang duurde, is geen bewijs. Cameraman Sasse vertelde dat de voltrekking van de straf snel ging en dat de dood zeer snel intrad.

Terechtstellingsruimte in de voormalige Plötzensee-gevangenis, tegenwoordig een herdenkingsplaats. Bron: Wikimedia Commons / Alter Fritz

De film

Van de terechtstellingen van de achtste augustus zou filmmateriaal bestaan. Het begin van de film moet hebben bestaan uit shots van de gevangenen in hun cel, vlak voor de executie, en waarna de verhangingen in beeld kwamen. Maar waar de film is gebleven, is onduidelijk. De Amerikaanse inlichtingendienst, The Office of Strategic Services (OSS), zou al op 10 augustus informatie hebben gehad over de films en de executiemethode, maar of ze de films zelf uiteindelijk ook in bezit kregen, is onwaarschijnlijk. Walter Frentz, een van de bekendste filmers in het Derde Rijk, dacht na de oorlog dat ze nog bestonden, maar Heinz Sasse, degene die de film zelf gemaakt had, dacht van niet.

De film van de terechtstellingen zou op 17 januari 1945 nog in een brandkast in het Ministerie van Propaganda in Berlijn hebben gelegen, maar na de oorlog was hij verdwenen. Vooralsnog is het materiaal niet teruggevonden, ondanks inspanningen van tv-productiebedrijven die er na de opening van Oost-Europese archieven naar hebben gezocht.

Getuigen

Het bewijs dat de film er is geweest, moet dus van getuigen komen. Die zijn er volop, maar niet elk getuigenis is even duidelijk of betrouwbaar. Heinz Linge zei dat Hitler uitgebreid op de hoogte werd gehouden van de vorderingen in het Volksgerechtshof door middel van 'films, foto's, protocollen en mondelinge berichten'. Het is echter de vraag of Linge het hier had over de film van de terechtstelling. Er zijn namelijk ook filmbeelden van de rechtszaak zelf gemaakt, en daarin is te zien dat rechter Roland Freisler hevig tekeergaat tegen de voorgeleide samenzweerders. Cameraman Erich Stoll vertelde dat Freisler voor de eerste pauze op de eerste filmdag veel te hard had geschreeuwd, waardoor het voor de geluidstechnicus onmogelijk was Freislers stem en de zachte stemmen van de beklaagden beide goed op band te krijgen. Ondanks opmerkingen die de filmers erover maakten, bleef Freisler tijdens alle opnames zo hard schreeuwen. De filmbeelden die van de rechtszaak bestaan, zijn inmiddels zelfs op YouTube terug te vinden.

Hermann Göring en Martin Bormann bezoeken de locatie waar op 20 juli 1944 de aanslag op Hitler werd gepleegd. De persoon helemaal links is Heinz Linge, Hitlers adjudant. Bron: Bundesarchiv, Bild 146-1972-025-10 / CC-BY-SA 3.0

Ian Kershaw gaat ervanuit dat ook de foto's en de film van de terechtstellingen echt bestaan hebben. Ze werden volgens hem naar Hitlers hoofdkwartier in Polen gebracht. Albert Speer had daar foto's van de terechtstellingen zien liggen op Hitlers werktafel. Een medewerker van de gevangenis wist te vertellen dat er filmlampen en camera's in de executieruimte naar binnen waren gebracht. Hij meende ook dat de complete executies door twee cameramensen werden gefilmd. Met die twee cameramensen bedoelde hij waarschijnlijk Erich Stoll en Heinz Sasse. Erich Stoll was de filmer die de gang van de gevangenen van hun cel over de binnenplaats naar de executieruimte filmde, en de eerder genoemde Heinz Sasse filmde de executies.

Bekeek Hitler de film?

Omdat Hitler nooit een concentratiekamp heeft bezocht en over hem gezegd werd dat hijtijdens treinreizen langs gebombardeerde steden de gordijnen van zijn wagon liet sluiten om de ruïnes niet te hoeven zien, is het interessant te weten of hij de film en de foto's wel heeft bekeken. Verschillende getuigen zeiden van wel, maar volgens Ian Kershaw spraken de getuigen elkaar hierover tegen en is het nooit helemaal duidelijk geworden of Hitler de film van de executie nou wel of niet gezien heeft.

Albert Speer had dan wel een stapel foto's van de executies zien liggen op de kaartentafel in de Wolfsschanze, maar daarvan zou hij er, half in gedachten verzonken, een hebben afgepakt. Toen hij zag dat er een opgehangen man in gevangenenkleding opstond, zou hij de foto’s direct weer weggelegd hebben. Een SS'er zei vervolgens tegen hem dat het Erwin von Witzleben was, een van de veroordeelden van de rechtszaak van 8 augustus, en vroeg of Speer de rest van de foto's ook wilde bekijken. Dat wilde hij niet. 's Avonds werd volgens Speer de film van de executies vertoond, maar hij kon en wilde die niet zien, zei hij zelf. Hij zag wel verschillende SS'ers en burgers naar de bioscoop van de Wolfsschanze gaan. In een beroemd interview in Playboy zei Speer verder dat ook Hitler de film, keer op keer, bekeek en dat was vreemd. Speer had daarover namelijk niets gezegd in zijn eigen boeken. De waarschuwing van historici die erop wezen dat Speers uitspraken met zeer veel argwaan moeten worden geanalyseerd, lijkt ook hier te gelden. Getuigen die bevestigden wat Speer zei, zijn er nauwelijks. Veel medewerkers van Hitler bestreden dat Hitler de film had bekeken. Een van die medewerkers was Hitlers adjudant, Nicolaus von Below, die, gezien zijn functie, eigenlijk voortdurend bij Hitler in de buurt was. Volgens hem bekeek hij de foto's van de terechtstellingen al nauwelijks, net zoals hij foto's van ruïnes van steden zo weinig mogelijk bekeek en net zoals hij gebombardeerde steden nooit bezocht.

Onzeker

Het ligt voor de hand dat rondom de executie en de verdwenen film allerlei verhalen ontstonden. Haken waaraan snoeren bevestigd konden worden, werden vleeshaken genoemd, de snoeren zelf werden pianosnaren en de executiemethode die al vernederend genoeg was, werd extreem vernederend en mensonterend genoemd. Van de voorbeelden daarvan, het naakt ophangen en de soms twintig minuten lang durende vreselijke doodsstrijd, is het bewijs afwezig. De doodsstrijd van de gefilmde veroordeelden was, volgens de cameraman, kort en het verhaal over het uitkleden van de veroordeelden zou weleens een variatie kunnen zijn op het idee van Hitler om de veroordeelden in gevangeniskleding op te hangen en niet in legerkleding. Dat was voor de militairen al vernederend genoeg. Hoe de omstandigheden wel precies zijn geweest, zou te zien moeten zijn op de beruchte film, maar die is verdwenen. En of Hitler hem ooit heeft gezien, is dus onbekend.