Consolidated PBY Catalina

Geen enkele vliegboot werd zo bekend en populair als de Consolidated Catalina. Tot ver na de Tweede Wereldoorlog hebben vele marines en luchtmachten van diverse landen met dit type gevlogen. Zelfs voordat de gehele wereld in december 1941 bij het conflict werd betrokken hadden al verscheidene landen de kwaliteiten van dit vliegtuig ontdekt. Hoewel het, voor die tijd, een langzaam vliegtuig was, heeft de veelzijdigheid, eenvoud en het bedieningsgemak de Catalina een bekendheid en populariteit gegeven, die nog tot op de dag van vandaag voortduurt. Totaal werden er, verdeeld over diverse typen en gefabriceerd door verschillende fabrieken, 3.290 Catalina's gebouwd. De Catalina werd op elk oorlogsterrein in de Tweede Wereldoorlog ingezet.

PBY-6A Bron: Public Domain (onbekend)

In het begin van 1933 kwamen de ontwerpers van de Consolidated Model 9 (bekend als P2Y) tot het inzicht dat een efficiënter ontwerp van de structuur van een vliegboot de enige wijze was om werkelijk tot prestatieverbeteringen te komen. De ontwerpen werden gemaakt ten behoeve van een specificatie van de U.S. Navy voor een maritieme patrouille-vliegboot. Op basis van twee ontwerpen, de viermotorige XP3Y-2 en de tweemotorige variant hierop de XP3Y-A, kwam men tot een revolutionair ontwerp, waarbij voor het eerst een geheel metalen constructie werd gebruikt en er werd afgezien van ondersteuningsdraden voor de vleugel. De belangrijkste drijfveren waren om een toestel te produceren dat in staat was om een veel grotere lading over een veel grotere afstand te vervoeren dan haar voorgangers. Er ontstond een zeer aerodynamisch ontwerp, aangedreven door twee 900 pk Pratt & Whitney R-1830 Twin Wasp motoren, met een gesloten cockpit, als vleugeltippen wegklapbare stabilisatiedrijvers, geschikt voor het meenemen van een bommenlast tot 907 kg en bewapend met vier 7,63 mm Browning mitrailleurs.^[1]

De US Navy was zeer onder de indruk en bestelde een prototype, dat de competitie zou moeten aangaan met de Douglas XP3D-1. Het prototype, de XP3Y-1, maakte de eerste vlucht in maart 1935, aangedreven door twee 825 pk Pratt & Whitney R-1830-54 motoren. Ondanks wat kleine probleempjes voldeed het prototype aan ieders verwachting. De kleinere probleempjes werden opgelost door het monteren van andere motoren (900 pk R-1830-64) en een ander model roervlak. Hiermee bleek een uitstekende patrouillebommenwerper te zijn ontworpen. Het was op dat moment nog een echte vliegboot die nog niet was uitgerust met de later zo karakteristiek geworden "blisters" aan beide zijden op de rug. Het prototype werd later geheel uitgerust volgens de PBY-1 standaard en kwam als zodanig in mei 1936 weer in dienst als XPBY-1.

Consolidated XP3Y-1, 9459 Bron: San Diego Air and Space Museum 41553831

In juni 1935 werden 60 PBY-1 (Model 28-1) toestellen besteld. Als offensieve bewapening was gekozen voor twee ophangpunten, onder iedere vleugel één, voor twee Mk XIII torpedo's. De PBY-aanduiding werd gekozen vanwege de oorspronkelijk gekozen rol van patrouillebommenwerper. De PBY-1 werd aangedreven door twee 900 pk Pratt & Whitney R-1830-64 motoren.

Het eerste toestel werd bij de vliegbootpatrouille-eenheid VP-11F afgeleverd op 5 oktober 1936. In 1937 was VP-12 de tweede eenheid die met de PBY-1 werd uitgerust. Verspreid over diverse operationele en trainingseenheden waren de meeste PBY-1 toestellen nog in dienst bij het uitbreken van de vijandelijkheden. Door de instroom van latere versies was hen veelal een rol toebedeeld in de ondersteunende sector. Zo waren er bijvoorbeeld bij de Japanse aanval op Pearl Harbor op 7 december 1941, van de 71 aanwezige Catalina vliegboten slechts twee van het type PBY-1.^[2]

PBY-2, Patrol Squadron 11 (VP-11), oktober 1938 Bron: U.S. Navy photo NH 71941

Vanaf mei 1937 begon US Navy eenheid VP-11 de vernieuwde PBY-2 te ontvangen. De toestellen waren besteld in juli 1936. De voornaamste wijzigingen waren te vinden in de constructie van de staart, de mogelijkheid om op vier punten onder de vleugels (twee per vleugel) bommen mee te dragen van 454 kg per ophanging en het vervangen van de twee 7,62 mm mitrailleurs aan de zijkant door twee 12,7 mm Browning mitrailleurs.

PBY-2, Patrol Squadron 3 (VP-3) Bron: Public Domain (onbekend)

Toen de Sovjets in het midden van de jaren dertig op zoek waren naar een vervanger voor haar verouderde Beriev MBR-2 vliegboten, kwam men tot de ontdekking dat de technische kennis ver achter lag op die van andere naties. Om deze kennis te vergroten werden verschillende Amerikaanse vliegboten in huis gehaald en getest. Geen enkele van deze vliegboten voldeed echter in voldoende mate. Pas toen in 1938 de Catalina in de Verenigde Staten werd vrijgegeven voor export, kwam hierin verandering. Er werden drie onbewapende PBY-2 toestellen met Pratt & Whitney R-1830-64 motoren geïmporteerd en door het staatsbedrijf Amtorg werden de licentierechten verkregen.

Deze drie toestellen waren echter niet de eerste Catalina's die in Sovjetdienst kwamen. Om een verdwenen Noordpoolexpeditie op te sporen had de Sovjetregering een particuliere Catalinabezitter (een civiele PBY-1, de Guba van Dr. Richard Archbold) verzocht zijn PBY te mogen overnemen. Het toestel werd als L-2 overgenomen door de Russen en was in de zomer van 1938 uitgerust met militaire apparatuur. Er werden vier 7,62 SHKAS mitrailleurs gemonteerd. Tevens had deze L-2 als eerste Catalina een soort koepelvormige ramen aan de achterzijde van de romp, de zogenaamde "blisters" waarmee de Catalina later zo beroemd is geworden. De L-2 heeft dienst gedaan bij de Sovjetluchtstrijdkrachten tot het vernield werd door luchtafweer van een Duitse U-boot op 25 juli 1942.

PBY-1 "Guba" Bron: Public Domain (onbekend)

De drie andere toestellen werden getest en geschikt bevonden. Al snel werd de productie opgestart, waarbij het toestel de naam GST (Gidro Sanolyet Transportnyi) had meegekregen. De GST was volledig gebaseerd op de PBY-2 en is daardoor een directe afgeleide daarvan. De toestellen werden aangedreven door vergelijkbare motoren als die van de legendarische Polikarpov I-16 jagers(Mikulin M-25), de Mikulin M-62, die waren aangepast aan het gebruik voor de vliegboten. De motoren waren in feite in licentie gebouwde Wright Cyclone motoren met een vermogen van 950 pk. Naast de militaire GST werd ook nog een civiele transportversie geproduceerd, de MP-7, aangedreven door twee 850 pk Mikulin M-62IR motoren.

Amtorg GST Bron: Public Domain (onbekend)

De eerste GST werd afgeleverd aan het einde van 1939. Het is onbekend hoeveel toestellen er zijn geproduceerd, maar de schattingen lopen uiteen van 200 tot een kleine 1000. De toestellen waren volledige licentievliegtuigen waardoor ze uitgerust waren met Russische bewapening en uitrusting. De GST was echter niet zoals de L-2, uitgerust met de latere karakteristieke "Blisters".

De GST's en MP-7's zijn door de Sovjets zeer intensief gebruikt. Over hun operaties is niet veel bekend. Eén exemplaar kwam in november 1941 in Britse dienst, nadat een Russische zeeman met het toestel helemaal van Sebastopol was uitgeweken naar Cyprus. Het toestel werd in dienst genomen bij de RAF. De Sovjets hebben hun toestellen in alle operationele gebieden ingezet, zowel als bommenwerper, verkenner en reddingsvliegtuig.

De eerste werkelijke opwaardering van de Catalina vond plaats middels het installeren van twee 1000 pk Pratt & Whitney R-1830-66 Twin Wasp motoren. Van dit model 28-3 werden in november 1936 totaal 66 exemplaren besteld.

PBY-3 Bron: Public Domain (onbekend)

Bij de PBY-4 zou voor het eerst de zo karakteristieke "Blister" worden geïntroduceerd. De eerste exemplaren werden echter nog uitgerust met zijluiken voor de observatieposten. Het contract voor deze serie werd op 18 december 1937 afgesloten. Hiermee werden 33 PBY-4's besteld die zouden worden aangedreven door twee 1050 pk Pratt & Whitney R-1830-72 Twin Wasp motoren. De propellernaven waren alleen bij deze PBY-4 afgedekt met kappen. Bij geen andere Catalina versie werd dit toegepast.

PBY-4 Bron: Air and Space Museum

In oktober 1941 werden de eerste modellen 28-5 afgeleverd. Vanaf deze versie werd officieel de naam Catalina geïntroduceerd. In december 1939 waren maar liefst 200 exemplaren besteld door de US Navy. Dit was haar grootste contract ooit voor een dergelijk groot vliegtuig. Deze versie was oorspronkelijk speciaal bedoeld voor geplande neutraliteitspatrouilles.

De PBY-5 kreeg een geheel gereviseerd staartdeel, extra brandstofcapaciteit en werd aangedreven door twee 1200 pk Pratt X Whitney R-1830-82 en later R-1830-92 motoren. Het was nog steeds een echt watervliegtuig. De eerste PBY-5 werd in september 1941 afgeleverd. Eind 1941 waren er voldoende geproduceerd om maar liefst 16 Amerikaanse squadrons te voorzien van deze toestellen. Van de 200 bestelde exemplaren werden er uiteindelijk 167 geleverd als PBY-5. De overige 33 werden afgeleverd als de nieuwe PBY-5A amfibie.

PBY-5 Bron: US Navy photo

In juni 1940 werd door de Royal Australian Air Force (RAAF) een eerste serie van zeven PBY-5 toestellen besteld. Ook de RAF bestelde een groot aantal van deze toestellen. De Britse PBY-5en werden aangeduid als Catalina Mk I en Mk II. De Britten hadden eerst ter evaluatie een Model 28-5 overgenomen. Alhoewel door het uitbreken van de oorlog in september 1939 het testprogramma werd stilgelegd, werd de Catalina toch geaccepteerd als de standaard vliegboot voor Coastal Command. De eerste serie van 50 toestellen werd aangeduid als Catalina Mk I. Begin 1941 kwamen de eerste exemplaren in dienst bij Squadrons no 209 en 240. In totaal werden 109 toestellen ontvangen in de serie Catalina Mk I. Dertig hiervan waren eigenlijk als Consolidated Model 28-5 MF, bedoeld voor Frankrijk, maar konden niet meer voor de Duitse invasie worden geleverd.

Van deze 109 toestellen werden er 19 geleverd aan de RAAF en zes aan de Royal Canadian Air Force (RCAF). Zo bleven er dus totaal 85 over voor de RAF. De Britse toestellen waren gelijk aan de PBY-5, maar waren veelal bewapend met 7,7 mm Vickers machinegeweren en werden aangedreven door twee Pratt & Whitney R-1830-S1C3-G motoren met een vermogen van 1200 pk. Uiteraard waren ze voorzien van Britse uitrusting. Door de oorlogservaringen werden de Britse toestellen tevens voorzien van zelfdichtende brandstoftanks en bepantsering voor de bemanning. Zes exemplaren van de PBY-5 met een iets afwijkende uitrusting werden geleverd aan de RAF als Catalina MK II. De RCAF zou 36 exemplaren ontvangen van het type Model 28-MC, welke uiteindelijk werden geleverd aan de RAF als Catalina Mk IIA. Uiteindelijk werden onder het Lend-Lease-contract nogmaals 97 PBY-5 toestellen geleverd als Catalina Mk IVA aan de RAF.

Catalina II, AM269,BN-K, No 240 Squadron Bron: Imperial War Museum CH 2448

Boeing Canada bouwde de PBY-5 in licentie. Deze toestellen werden afgeleverd als PB2B-1. De eerste exemplaren rolden in maart 1943 uit de fabriek. totaal werden 240 exemplaren gebouwd, waarvan er 193 werden geleverd aan de RAF, RAAF en RNZAF, onder Lend-Lease als Catalina Mk IVB. Drie exemplaren hiervan werden uitgevoerd als civiel transporttoestel en overgedragen aan de BOAC. Een aantal werden er uitgerust als Air/Sea Rescue en werden in dienst gebracht onder de naam Catalina ASR.Mk IVB. Zes van deze toestellen werden tussen juli 1944 en februari 1945, door de Nederlandse marine geleend van de RAF als Y-88 t/m Y- 93.

In oktober 1940 werden door de Nederlands-Indische overheid 49 toestellen van het type PBY-5 besteld. Zesendertig werden er afgeleverd voor aanvang van de oorlog in de Pacific. De toestellen werden afgeleverd tussen september 1941 en januari 1942 onder registratie Y-36 t/m Y-73.

PBY-5, Y-38, MLD, Soerabaja, 6 september 1941 Bron: NIMH 2158_021777

Om een betere operationele inzetbaarheid te verkrijgen met de Catalina, werd in 1939 een PBY-4 toestel terug geleverd aan de fabriek om omgebouwd te worden tot amfibie. Hiertoe kreeg het een intrekbaar neuswiel en inklapbare zijwielen. De eerste vlucht van de XPBY-5A vond plaats in november 1939 en was een succes. Als gevolg hiervan werden de laatste 33 in aanbouw zijnde PBY-5 toestellen van de eerste serie afgebouwd als PBY-5A amfibie. In november 1940 werden er nogmaals 134 besteld om in 1942 op een totaal van 627 uit te komen.

De PBY-5A was minder bepantserd dan haar voorgangers. Dit was vooral gedaan om het extra gewicht van het landingsstel te compenseren. Vanaf het 125e toestel werd de enkele mitrailleur in de boegkoepel vervangen door twee exemplaren.

PBY-5A Bron: US Navy photo

Speciaal voor gebruik door de RCAF in het koude noorden werden 14 toestellen gemodificeerd en overgedragen als Catalina Mk IA. De toestellen stonden in Canada echter bekend als Canso. De Canadese vestiging van Boeing ging de toestellen ook in licentie bouwen. De eerste serie, de Boeing Canada Canso A, werd samengesteld uit Amerikaanse componenten. Het eerste toestel vloog in juli 1942. Deze werden gevolgd door 139 exemplaren op dezelfde wijze, echter bij Canadian Vickers.

Speciaal voor de RAF werden tussendoor 225 PBY-5A toestellen echter zonder amfibische aanpassingen, geproduceerd voor gebruik in Groot-Brittannië. De toestellen werden aangeduid als PBY-5B ofwel Catalina Mk IB. Hiervan werden er twee overgedragen aan de Boac als civiel transporttoestel.

Twaalf Amerikaanse PBY-5A toestellen werden ter beschikking gesteld aan de RAF als Catalina Mk III. Ze waren bedoeld voor het transport van piloten tussen Groot-Brittannië en de VS via de zo genaamde North Atlantic Ferry Route.

Catalina IIIA, FP529 Bron: Imperial War Museum CH 5948

Ook de Nederlandse marine kreeg de beschikking over de amfibische PBY-5A. Tussen september en november 1942 werden 12 (Y-74 t/m Y-85) geleverd, gevolgd door nog eens twee exemplaren (Y-86 en Y-87) in mei 1943. De toestellen die de Japanse inval in Nederlands-Indië overleefden, vormden de basis voor het op Ceylon gestationeerde No 321 Squadron.

PBY-5A (Y-74) voor aflevering aan de MLD Bron: NIMH 2158_021807

Ook de Amerikaanse luchtmacht, USAAF, kreeg de PBY-5A geleverd. Van de US-Navy kreeg zij 56 exemplaren geleverd, die als OA-10 vanaf 1942 in dienst kwamen als Air-Sea Rescue.

De Canadese fabriek Canadian Vickers bouwde 230 exemplaren van de PBY-5A onder de naam PBV-1A voor de US Navy. De meesten hiervan gingen echter als OA-10A naar de USAAF.

De RAAF kreeg de beschikking over 46 PBY-5A toestellen. Hiervan werden er 29 weer ontdaan van hun landingsgestel en omgebouwd tot gewone vliegboot. Deze kregen een nieuwe benaming als PBY-5A(M).

Grote bekendheid in de oorlog in de Pacific kregen de Amerikaanse en Australische Catalina's die geheel zwart waren geschilderd door allerlei speciale operaties uit te voeren. Deze eenheden stonden bekend als Black Cat squadrons.

De Naval Aircraft Factory nam een stuk ontwikkeling op zich die de Consolidated fabriek door de grote productiedruk niet kon uitvoeren. Er werden verbeteringen aangebracht aan de aerodynamica, het bootgedeelte van de romp werd verlengd en de gehele romp werd versterkt. De boegkoepel werd voorzien van een 12,7 mm mitrailleur.

Consolidated kon de productie echter niet aan, zodat de NAF zelf ging produceren. Zo ontstond de PBN-1 Nomad. In juli 1941 werden 155 toestellen besteld. De eerste kon echter pas in februari 1943 worden geleverd. Een aantal PBN-1 toestellen zou als Catalina Mk V worden geleverd onder Lend-Lease aan de RAF. Van deze toestellen zijn er uiteindelijk 138 geleverd aan de Sovjetunie. De US Navy kreeg zelf 17 toestellen.

Sovjet PBN-1 Bron: Public Domain (onbekend)

De eerste van een nieuwe versie, de PBY-6A, werd geleverd in april 1944. Men had hierbij alle ontwikkelingen die waren toegepast bij de PBN-1 Nomad overgenomen. In de boegkoepel waren twee 12,7 mm Browning mitrailleurs ondergebracht en op de cockpit zat een radarbol voor de lucht/oppervlakteradar. De staart van het toestel was geheel herzien waardoor het toestel iets langer was geworden.

Tot aan het einde van de productie in april 1945 werden 175 exemplaren gebouwd. De USAAF kreeg de beschikking over 65 PBY-6A toestellen van de US Navy. Deze toestellen werden aangeduid als OA-10B. Via de beproefde methode van Lend-Lease werden 61 toestellen van het type PB2B-2 geleverd aan de RAF als Catalina GR.Mk VI. Hiervan gingen er 47 naar de RAAF. De toestellen werden gebouwd door Boeing Canada.

Catalina VI Bron: Royal Navy photo

Noten

1. Klaauw, 1977, pag. 56
2. Klaauw, 1977, pag. 56