Baedekers reisgids

Karl Baedeker begon in 1832 met het uitgeven van reisgidsen. Hij was niet de eerste die dat deed, maar zijn zorgvuldigheid en het opkomende toerisme zorgden ervoor dat zijn reisgidsen populair werden. Qua inhoud zijn de reisgidsen van tegenwoordig niet anders; een beschrijving van de mogelijkheden ergens te komen, waardering van verschillende onderkomens en eetgelegenheden, gedetailleerde kaarten, interessante gebouwen, musea en bezienswaardigheden.

Reizen en kennis maken met andere culturen staat in schril contrast met vernietigende bombardementen op steden. Toch zijn de reisgids en deze bombardementen met elkaar verbonden. Hoe is het zover gekomen?

De brandende Dom van Lübeck na een bombardement, 1942. Bron: Bundesarchiv, Bild 146-1977-047-16 / CC-BY-SA 3.0

Bombardement op Lübeck

In de nacht van 28 op 29 maart 1942 wordt de Duitse stad Lübeck gebombardeerd. De stad was voorheen niet zwaar getroffen, op een paar sporadische bombardementen na. Natuurlijk was er wel een luchtoorlog gaande. Tijdens de veroveringen van Polen, België en Frankrijk was de Luftwaffe niet zuinig met bommen, en werden Warschau en Rotterdam (bombardement op Rotterdam) zwaar gebombardeerd. Aansluitend, tussen september 1940 en mei 1941, was Engeland en met name Londen het doelwit tijdens de zogenaamde Blitz. De RAF bombardeerde op haar beurt weer doelen in bezet Europa en Duitsland. Dit was echter op relatief kleine schaal, en de bombardementen hadden voornamelijk een strategisch doel; industrie, verkeersknooppunten en havens. Met het aantreden van Air Marshall Arthur Harris in februari 1942 als bevelvoerder van Bomber Command veranderde dit. Hij had andere inzichten; het demoraliseren van de bevolking door steden te veranderen in een woestenij was het nieuwe doel. Nu werden ook complete stadswijken en centra het doelwit. Het onderscheid tussen burger en soldaat, tussen strategische doelen en burgerdoelen verdween. Niemand zou meer veilig zijn.

Het bombardement op Lübeck werd uitgevoerd door 234 bommenwerpers die in twee sorties aanvielen. De eerste met explosieven om de gebouwen 'open' te maken, de tweede met brandbommen om de stad in lichterlaaie te zetten. Dat concept bleek goed te werken en zorgde behalve voor verwoesting voor grote branden in het uit houten vakwerk huizen bestaande centrum. 62% van de gebouwen had zware of lichtere schade opgelopen, 301 mensen overleden en 15.000 mensen werden dakloos.

Er was weinig Duitse defensie in de vorm van luchtafweer of jagers, tenslotte was de stad niet geclassificeerd als belangrijk doelwit zoals het Ruhrgebied en andere industrie dat wel was.

Hitler versus Churchill

Adolf Hitler was op zijn zachtst gezegd 'not amused' en gaf het bevel tot vergelding. Britse steden zouden niet meer verschoond blijven van bombardementen van de Luftwaffe, ongeacht hun historische betekenis, culture waarde en de daar wonende burgers. Dat zou juist een extra reden zijn deze aan te vallen. Propagandaminister Joseph Goebbels schrijft daarover in zijn dagboek op 27 april 1942, na een aanval op Rostock:

"Ik acht het echter nu absoluut noodzakelijk dat wij onze vergeldingsaanvallen rigoureus voortzetten en ik ben ook van mening dat men met aanvallen op bewapeningscentra niet veel kan bereiken; wij moeten net als de Engelsen cultuurcentra aanvallen en liefst zulke plaatsen die over weinig luchtafweer beschikken. Men moet zo'n stad twee-, driemaal achter elkaar aanvallen en met de aardbodem gelijk maken, dan zal de Engelsen waarschijnlijk de lust wel vergaan om hun pogingen ons met terroristische aanvallen schrik aan te jagen, voort te zetten."

Wat later schrijft hij: "er is ook geen ander middel om de Engelsen tot rede te brengen. Ze behoren tot die klasse van mensen met wie men alleen kan praten als men ze eerst de tanden heeft uitgeslagen."

Aan de overkant van Het Kanaal was de toon niet anders. Winston Churchill schreef in een brief aan zijn zoon: "one German city after another will get during this summer, the worst punishment that has yet been inflicted in this war." De burgers in kleine, toeristische Engelse en Duitse steden werden op de manier slachtoffer van de door twee wereldleiders bevolen verwoestingen.

Baedeker Raids

Op een Duitse persconferentie voor de buitenlandse pers, gehouden op 24 april 1942 ontstaat de legende rondom wat we nu kennen als de Baedeker raids of Baedeker Blitz. Een Zweedse krant, de Stockholm Tidningen, doet vier dagen later verslag over deze conferentie. Een medewerker van het Aussenministerium, het ministerie voor Buitenlandse zaken, baron Gustav Braun von Sturm, wordt geciteerd:

"We shall go out and bomb every building in Britain marked with three stars in the Baedeker Guide."

Een Baedeker gids uit 1905, London und Umgebung. Bron: Collectie Maurice Laarman

Naar verluidt was Goebbels niet blij met deze uitspraak en werd de baron berispt. Opvallend is verder dat er niet zoiets bestond als drie sterren in de Baedeker-gids.

Een dag eerder had de Luftwaffe Exeter gebombardeerd. In totaal werden tussen 23 april en 3 mei de historische steden Exeter, Bath, Norwich, Canterbury en York meerdere malen aangevallen – alle doelen van weinig strategisch belang, maar wel met universiteiten, Romeinse en middeleeuwse gebouwen en bezienswaardigheden, zoals kathedralen – en genoemd in de Baedeker.

Plattegrond uit de gids van Windsor Castle, waar tijdens de Tweede Wereldoorlog de Britse koningin en koning met hun familie vaak verbleven. Ondanks kennis van de locatie heeft de Luftwaffe het kasteel niet gebombardeerd. Bron: Collectie Maurice Laarman

Als voorbeeld Exeter. De stad zou in totaal 19 keer gebombardeerd worden. Op 9 augustus 1940 had de lokale krant nog geschreven dat de effecten van de Duitse bommen beperkt waren gebleven tot een kanarie die door de shock overleed en een paar kippen, maar na een anderhalf uur durend bezoek van de Luftwaffe met 75 ton bommen en 10.000 brandbommen in de nacht van 3 op 4 mei 1942 was dit aanzienlijk meer; 161 doden, 476 gewonden en 12 hectare van de stad verwoest, veroorzaakt door slechts 20 bommenwerpers. Na afloop was op de Duitse radio te horen:

"Exeter is de juweel van het westen; wij hebben die juweel verwoest en de Luftwaffe zal terugkeren om het werk af te maken."

Behalve bommen was het pamflet aan beide zijden een geliefd instrument om de publieke opinie te beïnvloeden. Uitgeworpen door vliegtuigen hoefde men soms alleen de vijand maar attent te maken op de pijnlijke waarheid. Twee voorbeelden van Duitstalige pamfletten uitgeworpen door de geallieerden boven Duitsland. Dit toont perfect de boodschap die men wilde overbrengen; Duitsland was nu aan de beurt! Een lachende Göring na de aanvallen op vijandelijke steden te beginnen met Warschau in september 1939 en Rotterdam in mei 1940. De sfeer slaat snel om nu Duitsland het doel is geworden. Het laatste plaatje, van Düsseldorf, doelt op de aanvallen van augustus en september 1942 op de stad. Bron: Collectie Maurice Laarman

Achterkant van hetzelfde pamflet. Bron: Collectie Maurice Laarman

Vergeleken met de geallieerde luchtaanvallen waren de Duitse aanvallen slechts marginaal, iets wat het tweede pamflet duidelijk maakt. Bron: Collectie Maurice Laarman

Het Engelse antwoord

De RAF had echter ook nog een klus af te maken. Waren de eerste drie oorlogsjaren relatief rustig verlopen wat betreft luchtaanvallen op Duitsland, daar zou snel verandering in komen.

De Beadeker Raids op Britse steden waren speldenprikken vergeleken met wat de RAF de daaropvolgende maanden ondernam. Elk vliegtuig dat bommen kon werpen werd ingezet bij de zogenaamde 1000 Bomber Raids; 1047 op Keulen (30/31 mei 1942, operatie Millennium), 956 op Essen (2/3 juni) en nog eens 1006 op Bremen (25/26 juni). De verwoesting was intens, en nog groter de kater voor Duitsland; de Luftwaffe werd zwakker door de aanvallen op Engeland waarbij verliezen werden geleden en het Duitse rijk moest zich gaan verdedigen tegen een niet aflatende stroom bommenwerpers die steden, infrastructuur, fabrieken, havens, olie-installaties en alles van waarde in de as legde. Er werden duizenden Luftschutzbunkers gebouwd voor de bevolking en arbeiders, een kordon van Flakbatterijen aangelegd en een gigantisch Luftwaffe-apparaat ter verdediging opgebouwd. En hoewel dit successen boekte, was het niet voldoende. Er volgde nog drie jaar van verwoestende luchtoorlog, waarbij Duitsland dag en nacht werd gebombardeerd. Natuurlijk zinde Hitler dit niet, die liever de vijandelijke steden in puin had gezien.

Balans

Toen in 1945 de balans werd opgemaakt was er alleen al op Duitsland 1,415,745 ton bommen afgeworpen wat resulteerde in tussen de 400.000 en 600.000 doden, minimaal 780.000 gewonden en 7,5 miljoen daklozen. Om dit in verhouding te zien; in Engeland vielen 60.595 doden door Duitse bombardementen, in Frankrijk 67.078 door geallieerde bombardementen.

Nu, meer dan 70 jaar later zijn de sporen van de bombardementen nog steeds zichtbaar in Duitse steden. Verloren gegane gebouwen worden weer herbouwd, zoals bijvoorbeeld een wijk in het centrum van Frankfurt en de Frauenkirche in Dresden. Nog steeds worden bommen gevonden en moeten deze worden geruimd. De verwoeste levens, getraumatiseerde mensen, gehandicapten en doden zijn een blijvend litteken. Gelukkig gebruiken we tegenwoordig in Europa de reisgidsen weer waar ze voor bedoeld zijn, en niet om doelen uit te zoeken voor bommenwerpers. De huidige reisgidsen van Europese steden vermelden de overblijfselen en musea van de oorlog als bezienswaardigheid. Daarmee is de cirkel weer rond.