Chelmno, Belzec, Sobibor en Treblinka. Vraag een willekeurige Nederlander naar de betekenis van deze namen en hij of zij zal het antwoord schuldig blijven. Auschwitz, die naam is algemeen bekend, maar dat er in Polen tijdens de Tweede Wereldoorlog meer van zulke ‘dodenfabrieken’ van de nazi’s waren, weet lang niet iedereen. Toch werden in deze relatief onbekende vernietigingskampen bijna 2 miljoen mensen door de nazi’s door koolmonoxidevergiftiging vermoord, voornamelijk Joden. 34.295 landgenoten, jong en oud, werden tijdens de oorlog vanuit Nederland per trein weggevoerd naar Sobibor om daar gedood te worden. Boeken zijn volgeschreven over deze gigantische misdaad, maar een Nederlandstalige publicatie specifiek over de vier genoemde vernietigingskampen ontbrak nog.

Ton Roozeboom studeerde fotografie en maakte tijdens de periode dat hij woonde in de Verenigde Staten als filmer meer dan honderd documentaires, waarvan de bekendste gaat over de moord op John F. Kennedy. ‘De nazi moord fabrieken’ is zijn eerste boek. Het is een documentair verslag van de geschiedenis van Chelmno, Belzec, Treblinka en Sobibor en het (archeologische) veldonderzoek dat hier de laatste jaren plaatsgevonden heeft. De auteur bezocht de locaties meerdere keren en fotografeerde de sporen die achterbleven van de kampen, nadat de nazi’s de kampen met de grond gelijk hadden gemaakt om de bewijzen van hun misdaden uit te wissen. Hij sprak museummedewerkers, archeologen en overlevenden en woonde op 14 oktober 2013 de zeventigste herdenking van de opstand in Sobibor bij, waar hij ontroerende foto’s maakte van Israëlische scholieren met de vorig jaar overleden Sobiboroverlevende Jules Schelvis. Alle aldus opgedane kennis en het verzamelde fotomateriaal bundelde hij in zijn vuistdikke boek, dat opgedragen is aan de slachtoffers van de Holocaust, in het bijzonder aan diegenen die stierven in de door hem besproken vernietigingskampen.

"Dit is een vreselijk boek", zo begint de schrijver zijn voorwoord, "maar een boek dat ik moest maken, want dit moet de wereld weten!" Zijn waarschuwing is niet overdreven, want inderdaad bevat het boek informatie die je de rillingen geven. Vooral de opgenomen getuigenverslagen van de massamoorden van daders en slachtoffers zijn huiveringwekkend. Zo bevat het een relaas van een vrouw die de massamoord in werkkamp Poniatowa overleefde. Haar dochtertje werd dodelijk in haar hoofd getroffen door een kogel, maar zelf werd ze enkel in haar hand getroffen. Tussen de lijken van andere slachtoffers hield ze zich voor dood om uiteindelijk uit het massagraf te kruipen en te vluchten. Deze en andere gruwelen gingen ook de auteur niet in de koude kleren zitten. Toen hij eens na sluitingstijd in Sobibor op een bankje zat kwam hij tot het besef dat hij zich op een paar meter van de voormalige gaskamer bevond. "De gevoelens die dan door je heen gaan zijn moeilijk te beschrijven", zo schrijft hij, "maar ik voelde al die vaders, moeders, opa’s en oma’s en al die kinderen op mij toelopen om in het niets te verdwijnen."

Voorafgaand aan de beschrijving van de vernietigingskampen zijn hoofdstukken opgenomen over wat voorafging aan de uitroeiing van de Joden. Hierin komt onder andere de euthanasie op gehandicapten aan bod, waarbij de nazi’s voor het eerst mensen vermoordden in gaskamers. Veel medewerkers van dit vernietigingsprogramma werden in 1942 overgeplaatst naar Belzec, Sobibor en Treblinka om hun eerder opgedane kennis en ervaring te gebruiken voor Aktion Reinhard, de uitroeiing van de Joden in de drie vernietigingskampen aan de grens met Oekraïne. In andere hoofdstukken wordt behandelt hoe de deportatie van de Joden vanuit onder andere België en Nederland in zijn werk ging. De moorden door de Einsatzgruppen in de Sovjet-Unie worden ook besproken. Daarbij werden zogenoemde gaswagens ingezet, die ook in Chelmno gebruikt werden om de Joden te vermoorden. In deze Poolse stad werden de Joden ingeladen om vervolgens onderweg naar de massagraven vergast te worden.

Ook wie al veel gelezen heeft over de Holocaust zal in het boek van Roozeboom nieuwe informatie tegenkomen. Erg interessant is bijvoorbeeld de getuigenis van Franciszek Zabecki, die tijdens de periode dat vernietigingskamp Treblinka operationeel was vlakbij werkte als stationschef. Hij zag de treinen met Joden langskomen en schatte de hoeveelheid mensen die in totaal in het kamp vermoord werden op wel 1,2 miljoen. Informatie over deze genocide leverde hij aan het Poolse verzetsleger, dat het overbracht naar de geallieerden in Londen. Een ander opmerkelijk verhaal is dat van Charles A. Bay. De in 1937 geboren Amerikaanse kunstenaar was gedurende de Koude Oorlog fotoherkenningsspecialist voor de marine en was de eerste die op luchtfoto’s zag dat de Sovjet-Unie raketten op Cuba vervoerde, wat leidde tot de Cubacrisis. Sinds 2000 gebruikt hij zijn deskundigheid om luchtfoto’s van de locaties van de Aktion Reinhard-kampen van voor, tijdens en na de oorlog te interpreteren. In het boek zijn meerdere foto’s opgenomen met uitleg over wat Bay hierop ontdekte.

Een groot deel van het boek behandelt het archeologische onderzoek dat sinds de val van het IJzeren Gordijn plaatsvond op de kamplocaties. Met name in Sobibor is de afgelopen jaren veelvuldig onderzoek verricht, waarbij veel nieuwe kennis is vergaard. Roozeboom was er zelf bij en fotografeerde diverse objecten die opgegraven werden, waaronder bijvoorbeeld een naamplaatje van Deddie Zak. Dit achtjarige Amsterdamse jongetje werd op 8 juni 1943 met het kindertransport vanuit kamp Vught met zijn ouders naar Sobibor afgevoerd, waar ze allemaal na aankomst op 11 juni werden vermoord. Dankzij het precieze graafwerk werd ook de exacte locatie van de gaskamers ontdekt. "We raken hier de Holocaust aan", zo wordt de Marokkaans-Israëlische archeoloog Yoram Haimi geciteerd. "We praten er niet over, we raken het fysiek aan." Twee van zijn ooms werden vanuit Parijs naar Sobibor afgevoerd en hier vermoord, wat zijn betrokkenheid bij het onderzoek verklaart.

Het onderwerp van de ‘De nazi moord fabrieken’ is weliswaar vreselijk, maar het boek zelf is bijzonder imposant. Deze publicatie van Ton Roozeboom laat zich goed vergelijken met de boeken ‘Holocaust door kogels’ van Patrick Desbois en ‘Auschwitz-Oswiecim’ van Hans Citroen die eveneens door een geslaagde combinatie van beeld en feiten of getuigenissen fysieke sporen van de Holocaust onthulden. De achtergrond van de schrijver als documentairemaker en fotograaf bewijst zich door het haarscherpe fotomateriaal en de onderhoudende, afwisselende opzet van het boek. Speciale vermelding verdienen ook de door de auteur gemaakte illustraties van onder meer de plattegrond van de kampen. Zijn tekening van hoe gevangenen ’s avonds de as van de slachtoffers van Chelmno vanaf een stenen bruggetje uitstrooien boven de rivier de Warta is prachtig, ware het niet dat het onderwerp zo gruwelijk is. De combinatie van illustraties, foto’s en tekst zorgt voor een indrukwekkend geheel. Jammer is wel dat in sommige teksten taal- en spelfouten staan, wat toch licht afbreuk doet aan de monumentale uitstraling van het boek.

Ton Roozeboom stimuleert met zijn boek lezers om de locaties van de kampen zelf te bezoeken. "Mensen, bezoek een kamp, laat het op je inwerken", zo schrijft hij. "Nog steeds wordt vaak beweerd dat de gaskamers niet hebben bestaan en dat er nooit Joden zijn vergast. Als je daar bent geweest, weet je wel beter." Ook na het lezen van ‘De nazi moord fabrieken’ zijn de gruwelijke feiten onmogelijk nog te ontkennen. Of je de kampen nou al bezocht hebt, ze nog wilt bezoeken of je gewoonweg vanuit je eigen huiskamer je hierover wilt informeren, het indrukwekkende boek van Ton Roozeboom is aan te bevelen. Het draagt er hopelijk aan bij dat meer mensen bij het horen van de namen Chelmno, Belzec, Sobibor en Treblinka weten welk grote verlies aan mensenlevens deze namen altijd zullen moeten blijven herinneren.